“Դիարբեքիրն իր քաղաքական հավասարակշռությունը կորցրեց ոչ 1980թ.-ից քրդերի դեմ սկսված պատերազմով և ոչ էլ 1915թ. հայերի բնաջնջմամբ, այլ դեռևս 1895թ. նոյեմբերի 2-ին: Այդ քաղաքում Ֆրանսիայի հյուպատոսը իր դեսպանին ուղղված նամակում նկարագրում է, թե ինչ է կատարվել այդ օրը: Սուլթան Համիդը հրամայել էր կոտորել տեղի հայերին, և քաղաքը հրի և սրի էր մատնվել, 30000 զոհ և վիրավոր կար, 119 գյուղ հրդեհվել էր: Այդ գիշեր տեղի ունեցավ 1915թ. նախաբանը: Դիարբեքիրում շատ մարդիկ դանդաղորեն սկսում են հասկանալ, որ իրենց քաղաքից բացակայում են բնիկ բնակիչները: Հին բացիկների վրա կարելի է տեսնել Սուրբ Կիրակոս և Սուրբ Սարգիս եկեղեցիների բարձր աշտարակները: 1916թ. Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու աշտարակը վերացվեց, որպեսզի այն այլևս չլինի քաղաքի ամենաբարձր կառույցը: Ես ուրախ եմ, որ երկու ամիս է, ինչ կրկին ղողանջում են այս եկեղեցու զանգերը: Բայց նաև տխուր եմ, որ մի ժամանակ Մերձավոր Արևելքի ամենամեծ հայկական այս եկեղեցին համայնքի 60 անդամ ունի, քաղաքում մնացել են ընդամենը 20 հայ ընտանիքներ: Քրդական “Խաղաղության և ժողովրդավարության կուսակցության” անդամ Օսման Բայդեմիրը մեծ ուշադրության արժանացած իր ելույթում անցյալ տարի ասել է, որ այն հայերը կամ ասորիները, ում նախնիները Դիարբեքիրից են եղել, նույնպիսի իրավունք ունեն ապրելու այդ քաղաքում, ինչպես ինքը: Նա կոչ է արել նրանց վերադառնալ իրենց քաղաք: Միայն մեկ հայ է այդ կոչին հետևել’ ուդ նվագող Երվանդ Բոստանջին: Եթե ցանկանում ես հասկանալ, թե ինչու սփյուռքահայերը չեն վերադառնում իրենց հայրենի քաղաքները, ապա պետք է իմանալ, թե ինչ է կատարվել 1915թ.: Այդ տարվա օգոստոսի 12-ին Դիարբեքիրի նահանգապետը’ մասնագիտությամբ բժիշկ Մեհմեդ Ռեշիդ Բեյը, հայերին Սիրիա արտաքսելու հրաման ստացավ Ստամբուլից: Օգոստոսի 18-ին նա արդեն տեղեկացնում է իր ղեկավարներին, որ իրեն հաջողվել է 126000 մարդ տեղահան անելընդամենը երեք օրում: Գերմանացի դիվանագետի զեկույցներում նշվում է, որ Դիարբեքիրի նահանգապետը դեռ 1915թ. հուլիսին Մարդինի մոտերքում հրամայել է կոտորել 700 քրիստոնյաների: Նրան այդ զեկույցներում նկարագրել են որպես “արյունարբու շուն”: Հետագայում նա իր արարքները բացատրել է այսպես. “Բժիշկ լինելը թույլ չտվեց ինձ մոռանալ իմ ազգությունը: Կամ հայերը պիտի վերացնեին թուրքերին, կամ’ թուրքերը նրանց: Երկընտրանքի առաջ կանգնած լինելով’ ես երկար չվարանեցի: Իմ ազգությունը հաղթեց իմ մասնագիտությանը: Հայերը վնասակար մանրէներ էին, որոնք հարձակվել էին իմ հայրենիքի վրա: Արդյո՞ք բժշկի պարտականությունը չէր սպանել մանրէներին”: Ինձ համար անձամբ կարևոր չէ, թե 1915-1916թթ. 800.000 թե 1,5 միլիոն մարդիկ են բնաջնջվել: Կարևոր է ըմբռնել, որ Դիարբեքիրի և այլ քաղաքների բնակիչները տեսել են, թե ինչպես են սպանվում իրենց համաքաղաքացիները և չեն միջամտել, իսկ նրանցից շատերը մասնակից են եղել այդ կոտորածին: Դիարբեքիրի բոլոր փաստաբանները, բժիշկները հայեր էին, քաղաքային խորհրդի երկրորդ նախագահը մշտապես հայ է եղել, տեղի խորհրդարանի անդամների կեսը հայեր էին: Պաշտոնական վիճակագրության համաձայն’ 1914թ. Դիարբեքիրում 72926 հայեր էին բնակվում, որոնցից 9660-ը կաթոլիկներ էին, 7376-ը’ բողոքականներ, իսկ մնացածը դավանում էին հայ առաքելական եկեղեցուն”:
Կից նյութն՝այստեղ
http://blog.mediamall.am/?type=society&id=16909
Leave a Reply