Մի սասունցի հայ կնոջ պատմությունը. «Անդրանիկ փաշան Դուրեին էր սիրահարված»

Սոֆյա Հակոբյան

Դուրե անունով սասունցի գաղթական կնոջ պատմությունը վաղուց էի լսել: Սկզբում թվում է` հեքիաթ է, հետո հասկանում ես, որ հեքիաթներն  այսքան տխուր չեն կարող լինել: Հեքիաթի պես գեղեցիկ չէ, դառը և նույնիսկ ծանր պատմություն է սա: Բայց այս ամենի հետ մեկտեղ կարող է սովորեցնել, թե ինչպես է դժոխք տեսածը կարողանում վերադառնալ այս աշխարհ ու շարունակել ապրել. «Անկախ ամեն ինչից` ապրել եմ ուզում» ասող մի պատմություն է սա:

Դուրեի կյանքն ինքնին դիմադրություն է, միևնույն ժամանակ հույս է: Դիմադրող սասունցի հայ կնոջ պատմությունը…

Այն ևս մեկ անգամ լսելուց հետո անմիջապես հիշեցի սասունցիների հայտնի խոսքը. «Առյուծ առյուծ է, էգ ըլնի թե որձ»:

Թալինի շրջանի Աշնակ գյուղում ենք: Գյուղի բնակիչներն մաբողջությամբ սասունցի գաղթականներ են, ողջ գյուղում կա  միայն մեկ բիթլիսեցի ընտանիք:

Դուրեի ազգականների տունը գյուղի Դալվոր մայլա կոչվող թաղամասում է գտնվում: Դուրեի հարսին` Էլյա Դավթյանին այցելության ենք գնում: Կարճահասակ, 79-ամյա Էլյա տատիկը ժպտալով մեր դեմն է ելնում: Սասունցիների տուն մտնելուն պես առաջին խոսքը ո՞րն է, որ լսում ես. դե իհարկե` «Բալիկնե’ր, սոված չե՞ք»: Եթե նույնիսկ «Ո’չ, շնորհակալ ենք» ասենք, միևնույն է, պետք է սկսեն համոզել:
Էլյա տատիկը հպարտությամբ ցուցադրում է իր թոռների նկարները:

Սկզբում իր ընտանիքից հարցրեցի:

-Իմ պապերը Սասունի Գոմք գյուղից են եկել, լա’ո: Պապս ու իր հորեղբոր տղան եղել են Գոմքի վանքի վարպետները: Մի լավ քուրդ աղա կար: Գիտես,լա’ո, հայրս ասում էր` քրդրեը հայերին շատ են կոտորել, բայց բոլորի մեջ էլ լավն էլ կա, վատն էլ: Ասում էր, թե քուրդ կար` հայից լավ էր: Էս քուրդ աղան հորս ասում է, թե կոտորած է լինելու, փախեք, փրկվեք… Հայրս էլ վազելով գնում է վանք, հորն ասում է, որ զինվորները պետք է հարձակվեն, կոտորեն իրենց: Մերոնք այդպես գաղթում են… Արաքսն անցնում, փախչում են: Սկզբում` Կրասնորդար, հետո` Երևան, Գյումրի, Ուջան (Աշտարակ) են գնում, ի վերջո գալիս են այստեղ` հաստատվում Աշնակ գյուղում:

Հարցնում եմ պատից կախված դիմանկարի մասին:

-Սա իմ սկեսրայրն է, բալիկնե’ր: Իր հորեղբայրն էր Համզե Պճուկը` Տալվորիկի Հոսնութ գյուղից: Իմ սկեսրայրը որբ էր մնացել, Պճուկը պահում, մեծածցնում է:
Սարերում են կռվել. շատ մարդ մահացավ, ասում էր, շա~տ… Համզե Պճուկի տղան գաղթի ճանապարհին է ծնվել: Սկեսրայրիս հորաքույրը Դուրեն էր: Ես եկա այս տուն հարս, Դուրեն արդեն 105 տարեկան էր, շատ հիվանդ էր, շատ դարդոտ կին էր…. Ես իրեն խնամում էի: Ասում էր, թե իրենց տանը ` Էրգրում 40 հոգի կար, բոլորը մահացել են, բոլորը… Միայն Դուրեն է մնացել: Դուրեն իր երկու երեխաներին վերցնում, փախչում է: Ճանապարհին սկզբում աղջիկն է մահանում սովից: Դուրեն իր ձեռքով փոս է փորում է, աղջկան թաղում: Էդպես իր տղայի հետ ճանապարհը շարունակում է… Հետո զինվորները դուրս են գալիս իրենց դիմաց: Դուրեին հարվածում են, սրով փորը ճղում են: Դե, մտածում են` մահացավ, թողնում գնում են… Բայց, կհավատա՞ս, չի մահանում: Վիրավոր է լինում: Երեխան կողքին ընկած լաց է լինում, Դուրեն արթնանում է: Իր գդակի մեջ թել ու ասեղ է լինում, ինքն իր վերքերը կարում է, բուժիչ բույսեր է դնում վերքերին ու այդպես այդ վիճակում վեր է կենում, շարունակում է ճանապարհը: Հետո տղան էլ է մահանում… Դուրեն ետ է դառնում մինչև աղջկա գերեզմանը, բացում է գերեզմանը, տղային դնում աղջկա վրա, թաղում ու նորից շարունակում ճանապարհը միայնակ… Հասնում է Անդրանիկի զորքին, նրանց հետ գալիս Արևելյան Հայաստան:

Անդրանիկ փաշան սիրահարվում է նրան, բայց Դուրեն չի ամուսնանում: Իր ընտանիքն ամբողջությամբ կոտորվել էր, և ինքն այլևս երբեք չամուսնանացավ: Բայց իմ սկեսրայրին ու եղբայրներին ինքն է պահում, մեծածցնում` Համզե Պճուկի հետ միասին: Գնում էր կողքի գյուղերը, գյուղացիների համար օճառ էր եփում, գյուղացիներն էլ ցորեն, կաթ, պանիր, յուղ էին ուղարկում իրեն, դրանով երեխաներին կերակրում էր: Իմ առաջին երեխան որ ծնվեց, Դուրեն Սասունի բարբառով օրորոցայիններ էր երգում… Ինձ շատ էր սիրում, ես իրենց խնամում էի, ինքն էլ ասում էր. «Լաո, այդքան երեխա մեծացրեցի, վերջում եկա քեզ բեռ դարձա», ես էլ ասում էի. «Ինչու՞ ես այդպես ասում, մի ասա, մայրիկ»: Մի օր ինձ ասաց. «Լա’ո, ես օր մեռնիմ, զըմ գդակ գառնիս քըզի»: Ես չէի հասկանում` ինչու է այդպես ասում: Հետո իմացանք, որ իր գդակի մեջ Էրգրից բերած ոսկի է պահել ….