Արդարության որոնումը

Թաներ Աքչամ

Անատոլիական հողերի շաղախն անարդարություններով է հունցվել: Այս տարածքների մարդու սիրտը կարծես շիկացած քար լինի` կատարված անարդարությունների պատճառով: Հանուն արդարության թափված ամեն մի բաժակ ջուր գոլորշիանում-անհետանում է այս շիկացած քարի վրա:

«Էրգենեքոնը» և «Մուրճը» (‘Balyoz’-«Մուրճ» անվամբ հեղաշրջման ծրագիր, որի հեղինակները դատվում են Թուրքիայում-Ակունքի խմբ.) սկիզբ, առիթ կդառնա՞ արդյոք մեր պատմության մեջ գործված մյուս անիրավությունների և անարդարությունների հետ առերեսման համար: Եթե նայենք այդ դատական գործերի կապակցությամբ կայացված վճիռների արձագանքներին և ընդհանուր մթնոլորտին, ապա այդ առերեսումը առայժմ դժվար կթվա, սակայն ես կցանկանամ, որ այդպես լինի:

Այդ դատական գործընթացները, չնայած բոլոր թերություններին և սահմանափակումներին, առաջին հաղթանակն են, որ տարվել են` հանրապետության ստեղծման օրից սկսած ամեն տասնամյակ որևէ հեղաշրջում արած, չբացահայտված սպանությունների միջոցով մարդկանց վերացրած, մահապատժի և կտտանքների ենթարկած, հավաքական կոտորածներ անելու համար ծրագրեր մտմտած զինվորական և քաղաքացիական բյուրոկրատիայի դեմ: Եվ եթե բավարար չափով հասարակական աջակցություն լինի, ապա դրանք կարող են սկիզբ լինել նաև մեր պատմության ընթացքում իրագործված մյուս հանցագործությունների հետ մեր առերեսմանը:

Հերթի մեջ են այլ անարդարություններ, որոնք դեռ սպասում են արդարադատության:

1990-ական թվականներին քրդական պատերազմի ժամանակ կատարված և չբացահայտված սպանությունները, 1980 թ. ռազմական հեղաշրջման ընթացքում արձանագրված մահապատիժներն ու կտտանքները, 1960 թ. հեղաշրջումը, 1955 թ. սեպտեմբերի 6-7-ի դեպքերը, 1942 թ. Ունեցվածքի մասին հարկը, 1938 թ. Դերսիմի ցեղասպանությունը, 1934 թ. Թրակիայի հրեական պոգրոմը, 1921 թ. Քոչգիրիի և 1921-22 թթ. Պոնտոսի կոտորածները… Ավելի հետ գնալով` հայերի և ասորիների ցեղասպանությունները չեմ էլ հաշվում…

Եթե մենք, որպես հանրություն, ժողովրդավարական ապագա ենք ուզում, ապա պետք է ցանկանանք նաև պատմության հետ առերեսում, այն արդարությունը, որը կհաղթի բոլոր անարդարություններին և մի կաթիլ ջուր կդառնա մեր շիկացած հոգու համար: Քանի դեռ չենք անդրադարձել այդ անարդարություններին, բարդ կլինի գեղեցիկ ապագայի կերտումը:

Ոմանց կարող է զարմանալի թվալ, որ «Էրգենեքոնի» և «Մուրճի» դատական գործերը ես համարում եմ մեր պատմության հետ առերեսման խնդրի մի կողմ: Այնինչ, անցյալում գրանցված մարդու իրավունքների խախտումները և անարդարությունները մեկ ամբողջություն են: Դուք չեք կարող դրանց մոտենալ` «Խոջա Նասրեդդինի ձմերուկը» պատմությունը դրան արժանի է կամ արժանի չէ ասելով:

Այդ առերեսումները պարտադիր պայման են` ավտորիտար պետությունից դեպի ավելի դեմոկրատական հասարակություն անցման գործընթացի մեջ գտնվող Թուրքիայի դեպքում: Թուրքիան լուսավոր և ժողովրդավար ապագա փոխադրել ցանկացողները հարկադրված են չսահմանափակվել միայն «Էրգենեքոնի» և «Մուրճի» դատական գործերով, այլ նման զարգացումներ արձանագրել նաև մյուս անիրավությունների և անարդարությունների հետ առերեսման հարցում:

Եթե ուզում եք մարդու իրավունքների հանդեպ հարգալից, ժողովրդավարական հանրություն կերտել, ապա ստիպված եք պատմության հետ առերեսումը ձեր ամենակարևոր խնդիրը դարձնել և արձագանքել տառապածների` արդարության փնտրտուքներին: Քանի դեռ այդ առերեսումը չի կատարվել, և հաշվի չեք նստել անցյալում արձանագրված անարդարությունների հետ, հնարավոր չի լինի ժողովրդավարական ապագայի կառուցումը: Արդարությունն ապագա հասարակության շաղախն է:

Հատկապես մի հանգամանք պետք է ընդգծեմ. պարտադիր չէ, որ անցյալի հետ առերեսումը և արդարության որոնումն անպայման դատական արդարադատությամբ կատարվի: Արդեն իսկ իմ թվարկած դեպքերի մեծ մասի պատասխանատուները մահացել են. մարդ չկա, որին կարելի կլինի պատժել:

Սակայն, կա անատոլիացի մարդու, դերսիմցու, հայի, ասորու, քրդի, հրեայի, ալևիի և գլխարկ չդնելու (ի նկատի ունի «Գլխարկի մասին» (Şapka Kanunu) օրենքը, որն ընդունվել է 1925 թ., և ըստ որի` տղամարդկանց թույլատրվում էր միայն գլխարկ կրել, իսկ ֆեսը` արգելվում-Ակունքի խմբ.) պատճառով մահապատժի ենթարկված մուսուլմանի` արդարության ճիչը, մարդիկ, որոնց սրտերն անարդարության զգացումից շիկացած քարի պես են: Եթե այդ արդարության փնտրտուքին չարձագանքեք, հասարակական հաշտեցումը և, ամենակարևորը, քրդերի հետ հաշտեցումն անհնարին կլինի:

Բայց եթե դրա փոխարեն «Էրգենեքոնի» և «Մուրճի» դատական գործերը որպես «վրեժխնդրության հայցեր» բնորոշեք և ասեք` «Այլևս հերիք է, թող համաներում լինի», ապա դժվարությամբ կգտնեք այն պատասխանը, որ պետք է տրվի անցյալի ցավերի հետ առերեսվելու և արդարություն որոնելու կոչ անողների վրա հարձակվողների այն խոսքին, թե «Վրեժխնդրությունից դրդված եք խոսում»:

Արդարության որոնումը վրեժխնդրություն չէ: Առաձին, խորը քննարկման թեմա է, սակայն ճիշտ չէ նաև վրեժխնդրության զգացմանն այդչափ բացասական իմաստ հաղորդելը: Վրեժխնդրությունը գործի դնող խորը զգացումը արդարությունն է և այն պետք է ըմբռնել ու արձագանքել նրան: Պատմական օրինակներից ելնելով` հասկացել ենք, որ միայն կատարված անիրավություններին և անարդարություններին աջակցողներն են անարդարության հաղթահարումը որպես վրեժխնդրություն բնութագրում:

1919 թ. Ստամբուլի` Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամների դատավարությունը և 1945 թ. Նյուրնբերգի դատավարությունը նման երկու օրինակ են: Հարցնում եք` «Ինչպե՞ս»: Դա` մեկ այլ հոդվածում:

tanerakcam@gmail.com

http://www.taraf.com.tr/taner-akcam/makale-adalet-arayisi.htm

Թարգմանությունը` Մելինե Անումյանի

Akunq.net