Սևան Նշանյանի ազատազրկման դատավճռի կապակցությամբ. Լրագրողների լռեցման ավանդույթը Թուրքիայում

Մելինե Անումյան

Պատմական գիտությունների թեկնածու

«Խելագարվե՞լ են, ինչ է, խելքները հացի հե՞տ են կերել. մի՞թե մենք կքաշենք աղյուսը այս պետության հիմքերի տակից…»:

Հայտնի պոլսահայ լեզվաբան, գրող, լրագրող և գործարար Սևան Նշանյանը 13 ու կես ամսվա ազատազրկման է դատապարտվել Թուրքիայում` «Մուհամեդ մարգարեին վիրավորելու» համար: Նշանյանի դեմ ուղղված այս արշավը նոր չի սկսվել. այն մի քանի տարվա պատմություն ունի: Պատճառը մեկն է` Նշանյանի համարձակ հայտարարությունները Թուրքիայում տաբու եղած տարբեր հարցերի շուրջ: Պոլսահայն արդեն հասցրել է նաև մահվան սպառնալիքներ ստանալ թուրք ազգայնականներից: Նրա շուրջ զարգացող դեպքերը շատերին են հիշեցնում Հրանտ Դինքի պատմությունը, ու հայ և այլազգի շատ մտավորականներ ահազանգում են, որ նրա կյանքը ևս վտանգված է:

Ի՞նչ նախապատմություն ունի լրագրողների սպանության, ազատազրկման և այլ միջոցներով լռեցումը Թուրքիայում: Պատմական համառոտ անդրադարձ կատարենք խնդրին:

Հասան Ֆեհմին` առաջին նահատակ լրագրողը թուրքական մամուլի պատմության մեջ

Թուրքիայում Նահատակ լրագրողների հիշատակի ոգեկոչման օր է համարվում ապրիլի 6-ը: 1909 թվականի հենց այդ օրն է սպանվել «Սերբեսթի» պարբերականի հոդվածագիր և խմբագիր Հասան Ֆեհմին: Վերջինս համալսարանը Թուրքիայում ավարտելուց հետո իր գաղափարներն ազատ կերպով արտահայտել կարողանալու նպատակով ուղևորվել էր Փարիզ, որտեղ մոտիկից ծանոթացել էր երիտթուրքական կուսակցության կադրերի և արքայազն Սաբահաթթինի շրջապատի հետ: Փարիզից Եգիպտոս այցելած Ֆեհմին Օսմանյան կայսրությունում Սահմանադրության հռչակումից հետո վերադարձել էր Ստամբուլ, որտեղ ստանձնել մեզ քաջածանոթ Մևլանզադե Ռըֆաթին պատկանող «Սերբեսթի» թերթի պատասխանատու խմբագրի պաշտոնը: «Սերբեսթի» պարբերականը ժամանակաշրջանի ամեահամարձակ թերթն էր, որի էջերում էին հրապարակվում այն ազատամիտ լրագրողների հոդվածները, որոնց գաղափարների տպագրումն արգելված էր այլ մամլո օրգաններում: Հասան Ֆեհմին և նրա խմբագրած «Սերբեսթի» պարբերականն ուշադրություն էին գրավում իթթիհադականներին ուղղված խիստ քննադատություններով: Ուշագրավ է, որ թեև Ֆեհմիի հոդվածների պատճառով թերթի խմբագրությունը մահվան սպառնալիքներ էր ստանում, սակայն նա անվեհեր շարունակում էր քննադատել երիտթուրքերին: 1909 թ. ապրիլի 6-ին Հասան Ֆեհմին իր մտերիմ ընկեր Էրթուղրուլ Շաքիրի հետ Գալաթայի կամուրջն անցնելիս սպանվել է մի վարձու մարդասպանի կողմից… Հասան Ֆեհմին երիտթուրքերի կողմից դեռ նոր ձևավորվող խորքային պետության զոհն էր:

Օջալանի և MİT-ի համագործակցության մասին պնդումը` Ուղուր Մումջուի սպանության պատճառ

Թուրք լրագրող, գիտնական, մի շարք գրքերի հեղինակ Ուղուր Մումջուն 1965 թ. ավարտել էր Անկարայի համալսարանի Իրավաբանության ֆակուլտետը: Լրագրողական գործունեությունը «Յենի օրթամ» պարբերականում սկսած Մումջուն 1975 թվականից աշխատանքի էր անցել «Ջումհուրիյեթ» օրաթերթում: 1992 թ. փետրվարի 1-ից մինչև մայիսի 3-ն էլ` աշխատակցել «Միլլիյեթ» պարբերականին: Լրագրողական կյանքում մեծ նվաճումներ գրանցած Մումջուն զոհվել է 1993 թ. հունվարի 24-ին` ռումբերով հարձակման հետևանքով: Որոշ ենթադրությունների համաձայն` նրա սպանությանը տեղիք էր տվել իր կողմից արտահայտված այն պնդումը, թե Աբդուլլահ Օջալանը որոշ ժամանակ աշխատել էր Թուրքիայի Ազգային հետախուզության կազմակերպության (MİT) համար: Ուշագրավ է «Էրգենեքոնի» գործով կազմված երկրորդ մեղադրական ակտում մեջբերված գաղտնի վկաներից մեկի` Գալիփի հետևյալ ցուցմունքը. «Լրագրող Ուղուր Մումջուն սպանվել է ահաբեկչական կազմակերպության առաջնորդ Աբդուլլահ Օջալանի հրահանգով` ՊԿԿ-ի և MİT-ի միջև եղած կապը բացահայտելու պատճառով…»: Սակայն իրականում նա թուրքական խորքային պետության զոհն էր:

Ահմեթ Թաներ Քըշլալըն` խորքային պետության հերթական զոհ

Թուրք քաղաքագետ, քաղաքական գործիչ, լրագրող ու դասախոս Ահմեթ Թաներ Քըշլալըն ավարտել էր Անկարայի համալսարանի քաղաքագիտության ֆակուլտետը: 1962-63 թթ. եղել էր «Յենի գյուն» պարբերականի խմբագիրը, ապա` «Քաղաքական ուժերը ժամանակակից Թուրքիայում» թեմայով ատենախոսություն պաշտպանել Փարիզի համալսարանում: 1971-77 թթ. «Յանքը» հանդեսում նրա հեղինակության տպագրված հոդվածները գրավել էին Ժողովրդահանրապետական կուսակցության այն ժամանակվա առաջնորդ Բյուլենթ Էջևիթի ուշադրությունը, որի աջակցությամբ էլ 1977 թ. հիշյալ կուսակցության ներկայացրած ցուցակով Իզմիրից պատգամվոր էր ընտրվել: 1978 թ. վարչապետ Էջևիթի կազմած կառավարության մեջ ընդգրկվել էր որպես Մշակույթի նախարար: Ահմեթ Թաներ Քըշլալըն ստանձնել էր Մշակույթի նախարարության պաշտոնական հանդեսի` «Ուլուսալ քյուլթյուր» ամսագրի խմբագրական գործը: 1980 թ. սեպտեմբերի 12-ի զինվորական հեղաշրջումից հետո Քըշլալըն սկսել էր քաղաքագիտություն դասավանդել Անկարայի համալսարանում, 1988-ին ստացել պրոֆեսորի կոչում: 1999 թ. հոկտեմբերի 21-ին Ահմեթ Թաներ Քըշլալըն զոհվել է Անկարայում գտնվող սեփական տան առջև` ենթարկվելով ռումբերով հարձակման: Կա վարկած, ըստ որի` նա սպանվել է իսլամիստական շրջանակների կողմից: Սակայն իրականում նա ևս խորքային պետության զոհն էր:

Եվ Հրանտ Դինք…

Մեծագույն հայերից մեկի` Հրանտ Դինքի կենսագրությունը, սպանության պատճառների վերաբերյալ ենթադրությունները և սպանության մանրամասները հայտնի են բոլորիս: Այդ պատճառով մեր հոդվածում ոչ թե կանդրադառնանք դրանց, այլ միայն մի հատված կմեջբերենք համաշխարհային ճանաչում ունեցող թուրք պատմաբան Թաներ Աքչամի «Թալեաթ փաշայի վրեժը լուծված է…» հոդվածից, որում դարձյալ ընդգծվում է խորքային պետության դերը սույն սպանության գործում.

«Հրանտ Դինքի գործով դատավճիռը մեծ զարմանք հարուցեց… Իրականում չպետք է այդքան զարմանայինք. եթե կարողանայինք իմանալ Հրանտին սպանողներին թաքցնողների գտնված տեղը, եթե հնարավորություն ունենայինք տեսնել, թե ինչպես և որտեղից են նրանք նայում մեզ, և ամենակարևորը` եթե կարողանայինք կապ ստեղծել Հրանտ Դինքի սպանության ու 1915 թ. ցեղասպանության միջև, այնժամ չէինք զարմանա: Եւ կլսեինք, թե ինչպես են նրանք, մեզ նայելով, մեղմ ժպիտով ասում. «Խելագարվե՞լ են, ինչ է, խելքները հացի հե՞տ են կերել. մի՞թե մենք կքաշենք աղյուսը այս պետության հիմքերի տակից…»:

Վերջաբանի փոխարեն

100 տարվա ընթացքում 61 լրագրող է սպանության միջոցով լռեցվել Թուրքիայում: Ուշագրավ է, որ եթե առաջին 70 տարում սպանվել են միայն 15-ը, ապա վերջին 28 տարում այդ թիվը մեծ աճ է գրանցել. մահափորձի միջոցով վերացվել է 46 լրագրող: Սույն թվում ընդգրկված չեն ազատազրկման միջոցով լռեցվածները, ինչպես նաև` Հայոց ցեղասպանության ժամանակ նահատակված արևմտահայ մամուլի մեր փառահեղ ներկայացուցիչները…

Akunq.net