Մի հայի պատմություն. Հակոբ Կրճիկյան (1806-1865)

Անահիտ Քարտաշյան

XIX դարը Օսմանյան կայսրության ժողովուրդների կյանքում ոչ միանշանակ ելք ունեցավ. ոմանց համար ավարտվեց ցանկալի անկախության ձեռքբերմամբ, ոմանց համար էլ՝ կոտորածներով և հայրենազրկմամբ: XIX դարում Օսմանյան կայսրության ոչ մուսուլմանների կյանքում նկատվում է հասարակական ակտիվություն, ազգային ինքնագիտակցության զարթոնք, որը մեծապես կրում էր 1789-1794 թթ. ֆրանսիական բուրժուական հեղափոխության ազդեցությունը: Եւրոպայում մեծ ժողովրդականություն վայելող հավասարություն և ազատություն կարգախոսները միսիոներների և առևտրական կապերի միջոցով մեծ տարածում գտան Օսմանյան կայսրության ոչ մուսուլման կրոնական համայնքների՝ միլլեթների[1] շրջանում: Եւրոպական ազդեցությունը հատկապես արդյունավետորեն տարածվում էր լուսավորության և կրթության միջոցով:

Մահմուդ II-ը (1808-1839), բռնելով իրեն նախորդած սուլթանների՝ կայսրությունը ճգնաժամից հանելու համար ձեռնարկած ուղին, ձեռնամուխ եղավ բարեփոխումների ոչ միայն բանակում, վարչական համակարգում, այլև` կրթության ոլորտում: Գլխավորապես կայսրության ոչ մուսուլման ժողովուրդների շրջանում տարածված` արտերկրում կրթություն ստանալու ալիքը մեծ թափ առավ սուլթան Մահմուդ II-ի կառավարման օրոք: Կայսրության ունևոր խավն իր զավակներին որակյալ կրթություն ստանալու համար ուղարկում էր Եւրոպա, որտեղ երիտասարդներն ուսումնասիրելու էին եւրոպական փորձը` հետագայում այն կայսրությունում կիրառելու համար:  

Հարկ է նշել, որ կայսրության ոչ մուսուլմանների շրջանում Եւրոպական գաղափարախոսությունը բավականին ակտիվ տարածվում էր նաև կայսրությունում գործող միսիոներական դպրոցների միջոցով, որոնց թիվն անհամեմատ աճել է XIX դարի վերջին և XX դարի սկզբին: Օսմանյան պետությունում կաթոլիկ՝ հատկապես ֆրանսիական դպրոցներ վաղուց են եղել, որոնք, ի տարբերություն բողոքականների, համեմատաբար հանգիստ էին: Համաձայն Ռ.Դևիսոնի՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին կայսրությունում եղել է 500 ֆրանսիական կաթոլիկ, 675 ամերիկյան և 178 անգլիական դպրոց: Ֆրանսիական դպրոցներում սովորում էր 34 317, իսկ անգլիական դպրոցներում՝ 12 800 աշակերտ: Եղել են նաև ռուսական, իտալական և գերմանական դպրոցներ, որոնց թիվն աննշան է եղել[2]:

Հետ չմնալով կայսրության մյուս ոչ մուսուլման ժողովուրդներից՝ հայերը ևս քայլում էին ժամանակի հետ համընթաց: Հայ երիտասարդները գլխավորապես մեկնում էին Իտալիա և Ֆրանսիա: Առաջինի ընտրությունը պայմանավորված էր Սուրբ Ղազար կղզու Մխիթարյան միաբանության գոյությամբ: Հարկ է նշել, որ Մխիթարյան միաբանությունը ստեղծման օրից մեծ դեր է կատարել պոլսահայ մտավորականության կյանքում: Այս ազդեցությունն ավելի է մեծանում, երբ 1834 թ. Պադովայում հիմնվում է Մուրադյան վարժարանը, որի աշակերտների մեծ մասը թրքահայեր էին: Հետագայում` 1846 թ., վարժարանը տեղափոխվում է Փարիզ՝ անվանվելով Մուրադ-Ռաֆաելյան:

XIX դարի առաջին քառորդում Պադովայի, Պիզայի և Հռոմի համալսարաններում և քոլեջներում սովորող հայերի թիվը հասնում էր 20-ի[3]: Իտալիայում և Ֆրանսիայում կրթություն ստանալու հանգամանքը պայմանավորված էր նաև լեզվի գործոնով: Ա. Ալպոյաճյանը նշում է, որ երբ 1828 թ. բացված Մայր վարժարանում դասախոսություններն իտալերեն լեզվով էին: Այն օգտագործելու էին Մխիթարյանների և այլ պրոպագանդայի դեմ կռվելու և Հայոց եկեղեցին պաշտպանելու համար: Իսկ ահա ֆրանսերենի ազդեցությունը մեծացավ, երբ սուլթան Մահմուդ II-ը հանրային կրթությանը զարկ տալու համար հաստատեց երկրորդական վարժարաններ, որոնք արգելված էին ոչ մուսուլմաններին: 1836-1838 թթ. մի քանի ամիրաների ջանքերով բացվում է նախ Խասգյուղի Ներսեսյան, այնուհետև` 1838 թ., Սկյութարի ճեմարանը, որտեղ որպես օտար լեզու իտալերենին հաջորդում է ֆրանսերենը, որը պետական վարժարաններում առաջին ընդգրկված լեզուն էր»[4]:

Ֆրանսերենի ընտրությունը պետք է պայմանավորել նաև տարածաշրջանում Ֆրանսիայի ունեցած մեծ ազդեցությամբ և կշռով: Չպետք է մոռանալ, որ ֆրանսիական հեղափոխությունից հետո ֆրանսիական գաղափարները ազդեցիկ էին ոչ միայն Եւրոպայում, այլև արևելքում:  

Սկզբում Եւրոպայում կրթություն ստանալու էին մեկնում ունևոր հայ ընտանիքների զավակները, սակայն հետագայում հայ ամիրաների հովանավորությամբ Եւրոպա են մեկնում նաև անապահով հայ երիտասարդները:

1840-1848 թթ. երկու խումբ ուսանող է մեկնում Փարիզ: Առաջին խմբի մեջ էին հարուստ ամիրաների և ունևոր հայերի զավակներն ու բարեկամները, իսկ ահա երկրորդ խումբը կազմում էին աղքատ, սակայն փայլուն ապագայով ուսանողները, որոնց հովանավորում էին հայ ամիրաները[5]:

Եթե ուշադրություն դարձնենք XIX դարի առաջին քառորդում Եւրոպայում կրթություն ստացած հայ երիտասարդների մասնագիտական նախընտրություններին, ապա կստեսնենք, որ մեծ մասը նախընտրել է բժշկություն, մարդաբանություն, ճարտարապետություն, գյուղատնտեսություն, լուսանկարաչություն: Այսինքն` այն ասպարեզները, որտեղ ոչ մուսուլմաններն իրավունք ունեին աշխատելու: Իսկ ահա քաղաքագիտություն կամ տնտեսագիտություն շատ քչերն էին նախընտրում, որովհետև վերադառնալուն պես դժվար թե կարողանային աշխատել իրենց մասնագիտությամբ, համենայն դեպս գոնե մինչև 1856 թ. բարենորոգման հռչակագիրը, որով ոչ մուսուլմանները ևս իրավունք ստացան պետական ապարատում պաշտոններ ստանձնել:

Այս երիտասարդ հայերը[6] վերադառնալուն պես 1849 թ. հիմնում են Արարտյան ընկերությունը, որն իր առաջ նպատակ էր դրել կրթել հայ հասրաակությանը, լուսավորություն տարածել, որակյան ուսուցիչներ պատրաստել և դասագրքեր հրատարակել: Հետագայում այս երիտասարդները մեծ դեր են կատարելու սահմանադրական շարժման ժամանակ, հայ համայնքի վարչական և լուսավորչական կյանքում՝ պայքարելով ամիրայական դասի միահեծան իշխանության դեմ: Այս մասին Ս. Դադյանը գրում է. «Հայկական տարեց խմբի՝ ամիրաների դեմ սկսեց ի հայտ գալ նոր հեղափոխական սերունդ»[7], որը վճռական էր տրամադրված:

Հակոբ Կրճիկյանը (1806-1865)

Թանզիմաթյան բարեփոխումների ջատագով Ռեշիդ փաշայի շուրջ համախմբված հայերից է Հակոբ Կրճիկյանը, ով պետք է դառնար իր շրջանի խոշոր գործիչներից մեկը: Կրճիկյանը նաև մեծ դեր պետք է խաղար հայոց սահմանադրական շարժման ժամանակ:

Կրճիկյան Հակոբ Էֆենդին՝ արհեստավոր Հովհաննես Կրճիկյանի ավագ որդին‚ ծնվել է 1806 թ. Բերայում: Յոթ կամ ութ տարեկան հասակում ծնողները ուղարկել են Բերայի Ս.Երրորդություն եկեղեցու ազգային դպրոց։ Ապա աշակերտել է Չոլախ Ստեփանին‚ Փեշտմալճյան Գրիգորին‚ ֆիզիկոս Պողոսին։ 1822 թ. ծնողները տալիս են Պողոս Պատրիարքի մոտ աշակերտության‚ որպեսզի, վարդապետություն սովորելով‚ հետ կանգնի ֆրանսերեն ուսանելու ձգտումից։ Սակայն Պողոս Սրբազանը ոչ միայն թույլ է տալիս‚ այլև Հովհաննես Եզեկյանին կարգում է, որպեսզի վերջինս Կրճիկյանին ֆրանսերեն սովորեցնի: 1829 թ. սկսում է ուսուցչություն անել Պոլսի հարուստ տներում (Կելկելյաններ‚ Խոնչեկյոզյաններ‚ Մամիկոնյաններ)[8]:

1835 թ. Ռեշիդ փաշայի հետ մեկնում է Փարիզ՝ որպես փաշայի երրորդ թարգման և նրա զավակների ուսուցիչ: Փարիզում Կրճիկյանը հաճախել է Սորբոնի դասերին: Ռեշիդ փաշայի միջնորդությամբ Փարիզի դեսպանատանը դարձել է Բ թարգման՝ փաշային զորավիգ հանդիսանալով նոր դիվանագիտական աշխատանքների մեջ[9]:

Ինչպես նշում է Ա. Ալպոյաճյանը, այս շրջանը զարգացման և կատարելագործման շրջան է եղել Հ. Կրճիկյանի համար: Նա ընտելանում է ֆրանսիական մտքին, իսկ Փարիզի դիվանագիտական կյանքը, փարիզյան պետական-վարչական ոգուն հետևելը նպաստում են լայն աշխարհայացքի ձևավորմանն ու ազգերի զարգացման գաղտնիքն ըմբռնլուն[10]:

Ահա հենց այս տարիներին էլ նա ուրվագծում է հայ ժողովրդի լուսավորության, իրավազուրկ կարգավիճակից դուրս բերելու տեսլականը:

1839 թ. Ռեշիդ փաշան Կրճիկյանին նշանակում է Փարիզի Օսմանյան դեսպանատան տեղապահ և վերադառնում Պոլիս։ 1840 թ. Սարիմ փաշայի հետ միասին գնում է Լոնդոն՝ որպես խորհրդական‚ ապա վերադառնում Պոլիս։ 1842 թ. երկրորդ անգամ Ռեշիդ փաշայի հետ գնում է Փարիզ` որպես երկրորդ քարտուղար։

Հ. Կրճիկյանը, ով ազգասեր մեկն էր, ազգը անբարեկարգ և խառնաշփոթ վիճակից դուրս բերելու միջոցներ էր փնտրում. ուստի ամեն առիթով խոսում էր ազգի վերաբերյալ յուր բարերար Ռեշիդ փաշայի հետ՝ խորհելով դարմանի մասին։ Փաշան, տեսնելով Էֆենդիի առ Օսմանյան տերությունը և առ հայոց ազգն ունեցած հավատարիմ սերն ու ազգային գործերի ցավալի վիճակը բարվոքելու գովելի բաղձանքը‚ խոստանում է Պոլիս վերադառնալուն պես‚ երբ որ բարձր պաշտոնի հասնի‚ Կրճիկյանին նշանակել հայոց ազգային գործերի ղեկավար՝ լոգոֆեթ, որպեսզի վերջինս կարողանա, ինչպես որ հարկ է համարում, տնօրինել ազգային գործերը: 1845 թ. Ռեշիդ փաշան Կրճիկյանին նշանակում է լոգոֆեթ[11]։

Ս. Դադյանը նշում է, որ լոգոֆեթի պաշտոնը պոլսահայ համայնքում սկսել են կիրառել 1847 թ. սկսած, երբ աշխարհիկ և հոգևոր գործերի բաժանում է կատարվել: Այս համակարգը հունական միլլեթում կիրառվել է Պոլսի գրավումից հետո: Քաղաքացիական մեկը ընտրվում է լոգոֆեթ, հաստատվում է ֆերմանով և արարողակարգի համաձայն` Կայսերական դիվանում (Divan–i Hümâyûn) կանգնում է թարգմանչից առաջ: Լոգոֆեթը տիրապետում էր արքունի արարողակարգի մանրամասնություններին և յուրատեսակ կամուրջ էր հանդիսանում պալատի և համայնքի միջև: Պատրիարքից բացի` կնիք ուներ նաև լոգոֆեթը, ով իրավունք ուներ կնքել քաղաքացիական հարցերին առնչվող փաստաթղթերը: Հայկական միլլեթում այս գործառույթը մինչ 1847 թ. կատարում էին ամիրաները[12]:

«Մասիս» թերթը, 713 համարում հրապարակելով Կրճիկյանի կենսագրությանը, անդրադառնում է համայնքային կյանքում Կրճիկյանի գործունեությանը. «Էֆենդին (Հ. Կրճիկյանը-Ա.Ք.) ազգային վարչությունը հնար եղածին չափ կանոնավոր փութով պատրիարքական միապետությունը և ամիրայական ազնվապետությունը չափավորելու և ազգային վարչական իշխանությունը ժողովրդյան իրավանց վրա հաստատելու դրությունը կը հիմնե‚ ընտրությամբ կազմված հոգևոր և գերագույն ըսված ժողովներ հաստատելու արտոնությունը ձեռք բերելով 1847 թվականին կայսերական բարեխնամ կառավարութենեն‚ և այսպես‚ Ազգային սահմանադրության առաջին հիմնադիրը կըլլար»[13]։

1854 թ. Ռեշիդ փաշայի որդին՝ Մեհմեդ-Ջեմալ փաշան, նշանակվում է Փարիզում դեսպան‚ իսկ Կրճիկյանը՝ նրա տեղապահ։ 1861 թ. Հ. Կրճիկյանը հրաժարվում է պետական գործերից և սկսում է գրական գործունեությամբ զբաղվել։ 1865 թ. մայիսին վերադառնում է Պոլիս, որտեղ էլ 1865 թ. հոկտեմբերի 14-ին մահանում է:

Հ. Կրճիկյան մարդու և հասարակակն գործչի կերպարը լավագույնս նկարագրված է հետևյալ տողերում. «Վարքով պարկեշտ‚ բարքով խոնարհ և հեզ‚ սրտով բարի‚ ազգին բարօրության ու առաջադիմությանը եռանդուն փափագող և անձնվեր. ասոնք են իր գլխավոր բարեմասնությունները: Շատեր վայելած են իր բարերարությունները‚ և իրեն դիմողը ձեռնունայն ելած չէ։ Բայց հայտնի և ի ցույցս մարդկան չէր բարերարեր և այս զգուշությունն այն աստիճանի հասուցած էր‚ մանավանդ ազգային և քաղաքական գործոց մեջ‚ որ մինչև անգամ ինքզինք բամբասել կուտար իբրև թույլ‚ տկար և ապարդյուն անձ մը‚ մինչդեռ գիտցողները գիտեն‚ թե ի՜նչ ծանր և դժվարին գործեր գլուխ հանած է լռելյայն‚ առանց ինքզինք ցուցընելու‚ այնպես‚ որ շատ անգամ իր ըրած գործին ինքզինք անգետ կը ձևացներ այլոց առջև։ … Փառքե‚ համբավե‚ պերճութենե կը փախչեր և իր վարած բարձր և փափուկ պաշտոններուն մեջ նույն էր‚ ինչ որ էր իր առջի անշուք վիճակին մեջ‚ այսինքն՝ համեստ‚ խոնարհ և հեզ»[14]

Օգտագործված գրականության ցանկ

1. Ալպոյաճյան Ա., Ազգային սահմանադրությունը, իր ծագումը և կիրառությունը. //Ընդարձակ օրացույց ազգային հիվանդանոցի. 1910:
2. Մասիս.Լրագիր ազգային‚ քաղաքական‚ տնտեսական և բանասիրական, Խմբ. Կարապետ Ս. Ութուջյան, 1865 թ.‚ հոկտեմբերի 30‚ N 713:
3. Սիրունի Հ., Թանզիմաթ և հայերը, //Պատմա-բանասիրական հանդես, № 4:
4. Davison R. H., Westernized Education in Ottoman Turkey //Middle East Journal. vol. 15. No. 3 (Summer, 1961). Pub. by: Middle East Institute.
5. The Encyclopaedia of Islam (Ed. by P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs). Vol. 7. Leiden–New York: E.J. Brill, 1993.
6. Artinyan V., Osmanlı Devleti‘nde Ermeni Anayasasının Doğuşu, 1839-1863. Ist.: Aras, 2004.
7.     Dadyan S., Osmanlı’da Ermeni Aristokrasisi. Ist.: Everest, 2011.

kartashyananahit@gmail.com

Akunq.net