5. Ուխտագնացի նօթեր (Ե). Հողին ուժը

ԵՍԱՅԻ ՀԱՒԱԹԵԱՆ

Վարագայ վանք

Առաւօտեան շարժեցանք դէպի Վարագայ վանք, որ Վանէն շատ հեռու չէ: Վարագայ լեռներու լանջերուն վրայ տակաւին կանգուն է Քրիստոսի խաչափայտին թաղուած կէտին վրայ շինուած Ս. Նշան եկեղեցին: Աւանդութեան համաձայն Ս. Հռիփսիմէին կողմէ հոն թաղուած էր խաչափայտէն կտոր մը:

Վարագայ վանքը հսկայ վանային համալիր եղած է: Ունեցած է դպրոց, ուր դասաւանդած է Րաֆֆին: Հոս է, որ իր գործունէութիւնը ծաւալած է Խրիմեան Հայրիկ` հրատարակելով «Արծիւ Վասպուրական»-ին: Վանքը նաեւ տարբեր շրջաններու եղած էր ֆետայիներու ապաստանարան:

Վանքը այսօր բաւական կանգուն վիճակի մէջ է: Մուտքին մզկիթ մը կառուցուած է, որ աւելի բնակարանի տեսք ունի: Հետաքրքրական է, որ գիւղացիները դիմած են Թուրքիոյ մշակութային նախարարութեան` մզկիթը քանդելու եւ վանքը վերանորոգելու խնդրանքով…

Սրբանկարները շատ վնասուած են:  Գիւղացիներէն մէկը հոգ կը տանի վանքին:

Վերջին լուրերուն համաձայն, ի յայտ եկած է, որ վանքը սեփականութիւնն է «Հապերթուրք»-ի գլխաւոր խմբագիրին, որ ժառանգ մնացած է իրեն իր մեծ հօրմէն` մեղայ աստուծոյ, այդ ինչպէ՞ս կրնայ պատահած ըլլալ…

Կը խօսուի, թէ յոյս կայ վանքը վերանորոգելու:

Մհերի ուռը

Վարագայ վանքէն վերադարձի ճամբուն վրայ, Վանէն մեկնելէ առաջ, ուզեցինք տեսնել Մհերի դուռը:

Բարձր ժայռերուն վրայ փորուած, կ՛երեւի Մհերի դուռը: Դուռ մը, որուն բացուելուն կը սպասէ իւրաքանչիւր հայ դարերէ ի վեր, սակայն դժբախտաբար ցարդ չէ բացուած:

Վտանգաւոր էր տարեցներուն համար բարձրանալը հոն, սակայն երիտասարդները բարձրացան եւ տեղաւորուեցան դրան մէջ: Դրան վրայ կան սեպագիր արձանագրութիւններ:

Դէպի Սուրբ Գիւղ, Դատվան եւ Նեմրութի լիճ

Մնաք բարով կ՛ըսենք Վանին եւ Վանայ լիճին եզերքով կը մեկնինք ծովափին գտնուող  հայկական Սուրբ Գիւղը:

Հոս կան հայկական հին տուներ: Գիւղը ունեցած է նաեւ Սուրբ վանք մը, որ քանդուած է:

Հետաքրքրական է նկատել հայկական լքուած տուներու ներկայութիւնը բոլոր գիւղերուն եւ քաղաքներուն մէջ. կարգ մը տեղեր ամբողջական թաղամասեր կը գոյատեւեն այնպէս, ինչպէս ձգած էին զանոնք մեր պապերը  1915-ին…

Խումբը իջաւ մինչեւ ծովեզերք: Տիկին Անահիտը շիշերու մէջ ջուր լեցուց, որպէսզի տանի իր ծնողներու գերեզմանին…

Ճաշեցինք ծովեզերքին վրայ, հրաշալի բնութեան մէջ: Անկրկնելի տեսք ունէր ծովը` շրջապատուած կանաչապատ լեռներով:

Շարժեցանք դէպի Դատվան, որ փոքր քաղաք մըն է Վանայ լիճի եզերքին` 65000 բնակիչներով: Դատվանը շրջապատուած է կանաչապատ լեռներով: Ան հին հայկական բնակավայրերէն է, ուր գոյութիւն ունեցած են հայկական եկեղեցիներ, որոնք քանդուած են: Այս քաղաքը եղած է Բզնունեաց նախարարական տոհմին սեփականութիւնը: Ճամբան շարունակելով` կարելի է հասնիլ Ախլաթ, մենք սակայն դէպի վեր կը բարձրանանք տեսնելու համար Նեմրութ լերան գագաթի լիճը:

1915-ին Թալէաթի աներձագը եղած է շրջանին նահանգապետը, որ անխնայ կոտորել տուած է հայերը: Այժմ միայն քիւրտեր կը բնակին քաղաքին մէջ:

Կը բարձրանանք Նեմրութ լեռ` անցնելով Շամիրամ հայկական գիւղէն: Գիւղի գլուխին ժամանակին բերդ եղած է, որ այժմ աւերակ է:

Ոլոր-մոլոր ճամբաներով կը բարձրանանք Նեմրութ լերան գագաթը: Բացառիկ համայնապատկեր է Վանի ամբողջ շրջանին:

Հրաշալի է գագաթին բազմած լիճը, որ աշխարհի ամէնէն բարձր լիճերէն է: Լիճը շրջապատուած է ծառերով, որոնք հիմա կ՛երեւին որպէս սարեանական գունաւոր բնանկար…

Վերջին երկրաշարժին պատճառով ճեղքուած են   լիճը շրջապատող բլուրներէն ոմանք: Եթէ այդ ճեղքերը ընդլայնին, լիճին ջուրը կրնայ ողողել ամբողջ շրջանը:

Ցած կ՛իջնենք Նեմրութ սարէն: Ձորին մէջ կանգ կ՛առնենք տեսնելու համար Բէլի քարացած զինուորները…

Աւանդութեան համաձայն, 4500 տարի առաջ Բէլ կը յարձակի Հայկի վրայ անհամար զինուորներով, Հայկ նահապետ կ՛աղօթէ, որ Բէլ չյաղթէ: Նախախնամութիւնը կը լսէ Հայկին աղօթքը եւ Բէլի զինուորներէն մաս մը կը քարանայ…

Հայկին արձակած նետով Բէլ կը տապալի եւ կը թաղուի Նեմրութ լերան վրայ:

Պիթլիս

Կը շարունակենք մեր ճամբան: Կ՛անցնինք Պիթլիս, որ փոքր քաղաք մըն է այսօր  43000 քիւրտ բնակիչներով: Պիթլիսը հեռու չէ Դատվանէն: Կանգ կ՛առնենք բերդին մօտ, որ փակ է այցելուներուն դիմաց`      վերանորոգումներու պատճառով: Թրքական զինուորական օդանաւերը վիրաւորներ կը  տեղափոխեն: Հեռու չենք Հաքիարի (Կորճայք) նահանգէն, ուր վերջին տասնամեակներուն պայքար կը մղեն քիւրտերը:

Քաղաքին մէջ կ՛երեւին հայկական հին տուները: Եկեղեցին մզկիթի վերածուած է:

Սարսափելի կոտորածներ տեղի ունեցած են հոս 1915-ին:

«Քաղաքին մէջ մէկ հայ կայ, որ ականատես եղած է մեծ գրող Ուիլիըմ Սարոյեանի Պիթլիս կատարած այցելութեան», կ՛ըսէ Անդրանիկը:

Դարձեալ Անդրանիկն է. «1850-ական թուականներուն այս շրջանին մէջ կ՛ապրէին 250 հազար հայեր եւ 150 հազար քիւրտեր: Սխալ է այն կարծիքը, թէ քիւրտերը շատ վաղուց կ՛ապրէին այս շրջաններուն մէջ, անոնք այս շրջանները սկսած են գալ հիւսիսային Իրաքէն,  1514-էն յետոյ միայն»:

Մուշ

Պիթլիսէն շարունակելով մեր ճամբան` կ՛ուղղուինք դէպի Մուշի շրջանը:

Երեկոյ է արդէն, կը մտնենք Մուշ քաղաք: Քաղաքը մաքուր է, հանդարտ, շուրջ 72 հազար քիւրտ բնակիչներով: Քաղաքի կեդրոնին վրայ կանգնած է Ալփասլանի արձանը` ձիուն վրայ բազմած: Հոս միակ տեղն է, որ մեր եռագոյն դրօշակը կը ծածանի, Մուշի մայր պողոտային վրայ գտնուող պանդոկին դիմաց: Բոլորս զարմացած ենք եռագոյնին ներկայութեամբ, թէեւ մեզի կ՛ըսուի, թէ այդ մէկը նահանգապետին արտօնութեամբ զետեղուած է: Կը գիշերենք Մուշ` յաջորդ առաւօտ մեր շրջապտոյտին սկսելու համար:

Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետ

Առաւօտ կանուխ կը մեկնինք դէպի Մշոյ Սուլթան Ս. Կարապետ վանքը տեսնելու, որ Մշոյ դաշտը շրջապատող լեռներուն վրայ կը շարունակէ գոյատեւել բոլորովին անճանաչելի վիճակի մէջ: Բաւականին հսկայ դաշտ է Մշոյ դաշտը, հարթ, մշակելի եւ բարեբեր հողերով:

Անոր երկայնքը շուրջ 65 քիլոմեթր է:

Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետ վանքը եղած է հսկայ վանային համալիր` բազմաթիւ սենեակներով: Հոս է, որ «Առաքել Մուշեղ լեռներից իջան, Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետ օթեւան գտան»:

Արեւմտեան Հայաստանի մեծագոյն սրբատեղին եւ ուխտավայրն էր Ս. Կարապետը, ուր Աստուածածնայ տօնին հազարաւոր հայորդիներ ուխտի կ՛երթային…

Մեր տեսած հայկական եկեղեցիներուն եւ վանքերուն մէջէն ամէնէն ողբերգական տեսքը Ս.Կարապետ վանքինն էր: Ամբողջովին անճանաչելի, քար ու քանդ:

Եղեռնէն ետք հոս տեղաւորուած են քիւրտեր, որոնք վանքին քարերով շինած են իրենց տուները:

Տուներու պատերուն վրայ կարելի է տեսնել հայերէն արձանագրութիւններ, խաչքարեր, զարդանաշխեր, բոլորն ալ` սրբատաշ քարերու վրայ:

Մասամբ կանգուն է վանքի պարիսպէն բաժին մը, ուր մեզ կը դիմաւորէ Վանայ կատու մը , որ մեզ կը դիտէ ապշած: Մնացած են եկեղեցւոյ պատերէն բաժիններ:

Շատ տխուր է պատկերը, ընդվզեցուցիչ. Ինչի՜ վերածուած է մեր երկրի մեծագոյն սրբատեղին…

Կ՛իջնենք վար եւ Վարդապետի աղբիւրին մօտ կանգ կ՛առնենք ջուր խմելու եւ մեր տեսածին տպաւորութիւնը մեղմելու:

20 նոյեմբեր 2012
Այնճար

http://www.aztagdaily.com/archives/100077