Դերսիմը Սաբիհա Գյոքչե՞նն է ռմբակոծել, թե՞ Խաթուն Սեբիլջյանը

Այշե Հյուր

«Բախման հրապարակում կենդանի թիրախ ռմբակոծելը ցավալի չէ: Մտածում ես միայն պարտականությունդ կատարելու համար գտնել և խփել (Սաբիհա Գյոքչեն, «Թան», 15.06.1937)»:

1937 թ. մայիսի սկզբին Օսմանյան կայսրության ժամանակներից ի վեր «թարախապալար» որակված Դերսիմում (ներկայիս Թունջելի և մերձակայք) տեղի ունեցավ հանրապետության ժամանակաշրջանի «վճռական միջամտությունը»: 1934 թ. մայիսի 4-ին ինքնաթիռներից նետված հայտարարություններում (չկարողացա հաստատել, թե ինչ լեզվով են եղել) նախազգուշացվում էր. «Հանձնվածները կամ էլ կամովին հանձնվողները, հանրապետության արդար վերաբերմունքից զատ, ոչնչի չեն արժանանա: Հակառակ դեպքում, այսինքն՝ եթե մեր պահանջները չկատարեք, շրջափակման մեջ եք: Հանրապետության պատժիչ բանակը կոչնչացնի ձեզ»: 

Իսկ նույն տարում Նախարարների խորհրդի գաղտնի որոշման մեջ ասվում էր. «Միայն հարձակման միջոցով ապստամբության օջախները մեկընդմիշտ հողին կհավասարեցնենք: Այդ իսկ պատճառով էլ անհրաժեշտ է զենք կիրառածներին և կիրառողներին մինչև վերջ վնասազերծել, գյուղերն ամբողջությամբ ավիրելով՝ ընտանիքներին հեռացնել»: 

Սաբիհա Գյոքչենի օդաչուությունը

Նույն օրերին Դիարբեքիրից թռիչք կատարած 3 ինքնաթիռից բաղկացած էսկադրիլիան սկսեց ռմբակոծել շրջանը: Այս ինքնաթիռներից մեկը վարում էր Մուստաֆա Քեմալի հոգեզավակ, Թուրքիայի «առաջին կին օդաչու» Սաբիհա Գյոքչենը: Հունիս-հուլիս ամիսներին գյուղերն ավերվեցին ու հրի մատնվեցին, կանայք և երեխաները, ներառյալ անթիվ մարդիկ, գնդացիրներով սպանվեցին:

Սաբիհա Գյոքչենն արդեն ազգային  հերոս էր: Նրան առաջինը շնորհավորեցին վարչապետ Իսմեթ Ինոնյուն և նախագահ Աթաթուրքը: Աթաթուրքն ասել է. «Քեզնով հպարտանում եմ, Գյոքչե՛ն: Միայն ես չէ, այլ այս իրադարձությանը ուշի ուշով հետևող ողջ թուրք ազգն է հպարտանում քեզնով: (…)Աշխարհին ապացուցեցիր, թե մեր երիտասարդ աղջիկները ինչեր կարող են կատարել, դրա համար եթե գլուխ էլ գովես, տեղին է… Մենք զինվորական ազգ ենք: Մենք մեծից փոքր՝ կին և տղամարդ, ստեղծվել ենք որպես զինվոր: Սակայն մեր զինվորականության հասկացությունն ընդհանրապես նման չէ այն հասկացությանը, որը ստեղծել է իմպերիալիստական մտածելակերպը… Աշխարհում խաղաղության նպատակով զինվոր եղող ազգի տեղը խաղաղության դրոշի կողքին է»:

Իմաստալից լռություն

1937 թ. մայիսի 28-ին Սաբիհա Գյոքչենը պարգևատրվել է թուրքական ավիացիայի`  թանկարժեք քարերով կրծքանշանով: Արարողությանը մասնակցել են նախագահը, վարչապետը, Գլխավոր շտաբի պետը և 300 հոգուց ավելի հրավիրյալներ: Սակայն տարօրինակ մի բան կա: Մամուլում և հասարակության մեջ Սաբիհա Գյոքչենի ազգային հերոս լինելու հարցում ակնհայտ լռություն է տիրել, որովհետև հասարակությունից թաքցրել են, թե Դերսիմի գործողությունը որքան արյունահեղ է եղել: Այդ մասին այսօր արդեն մենք գիտենք: Այսպես, օրինակ,«Ավիացիա  և սպրոտ» ամսագիրը Սաբիհա Գյոքչենին ձոնելով այս տողերը՝ «Ձի հեծնած տղամարդ հերոսներին հետևում թողնելով` նահանջողներին կրնկակոխ հետևող Թոմիրիսին թուրք ցեղը ևս մեկ անգամ ստեցծեց: Թոմիրիսին մարմնավորում էր Սաբիհա Գյոքչենը: Խեղճ պիեռ լոթիներ, եթե ձեր գերեզմաններից գլուխներդ  բարձրացնեք, հնարավորություն կունենաք հիանալու միայն սիրուց և ուրախությունից զրկված լինելու համար ձեր կարեկցանքին արժանացած թուրք կնոջ մշակույթով, հերոսությամբ, վտանգներին և երկինքներին մարտահրավեր նետելու հատկանիշով»: Համաձայն ամսագրի՝ Սաբիհա Գյոքչենն այս շքանշանը ստացել է «թե՛ դասընթացների ժամանակ, և  թե՛ թուրքական ավիացիոն բանակի դպրոցներում և զորամասերում մեծ ցուցադրությունների և վերջին զորախաղերի ժամանակ հերոսաբար ծառայելու համար»:

Քեմալիստական կարծրատիպ. ֆեոդալիզմի լուծարում

Դերսիմի գործողության և այստեղ Սաբիհա Գյոքչենի ունեցած հաջողությունների վերաբերյալ լռությունը խախտվեց ԹԱՄԺ-ում Իսմեթ Ինոնյուի ելույթից հետո: 1937 թ. հունիսի 15-ին «Թան» թերթում լույս տեսած հոդվածով փորձ էր կատարվում բացատրել այդ օրերին թերթրի (ինքնա)գրաքննությունը:

«Մի քանի օր առաջ, երբ սկսեցին գրել, որ մեր առաջին կին օդաչու Սաբիհա Գյոքչենին թանկարժեք քարերով զարդարված կրծքանշան են շնորհել, սկսեցին խոսել թռիչքների ժամանակ կատարած նրա  ծառայությունների մասին: Այս ծառայությունների բուն էությունը չի բացահայտվել հետևյալ պատճառով. ֆեոդալիզմի վերջին  մնացուկներից ազատվելու համար ձեռնարկված հիմնական միջոցները պատմական նշանակություն ունեն, որը ազգին և աշխարհին մանրամասն բացատրվելու է Իսմեթ Ինոնյուի մեծ ճառում»:

Վերջապես 1937 թ. օգոստոսի 21-ին Սաբիհա Գյոքչենը «Թան» թերթի լրագրող Ահմեդ Էմին Յալմանի հետ հարցազրույցի ժամանակ հպարտությամբ պատմել է Դերսիմում  իրականացրած ծառայության մասին. «… Դերսիմում թռիչքներս ավելի ոգևորիչ էին: Մի քանի անգամ թռել եմ որպես օդաչու, մնացած անգամները` որպես դիտորդ: Նման դեպքերում մարդ դիտորդի կարգավիճակով ավելի լավ է զգում պատերազմի ոգևորությունը: Նախ` ռումբերն է նետում, որից հետո, եթե կենդանի թիրախ է տեսնում, գնդացիրի օգնությանն է դիմում: Չեմ մոռանա Դերսիմն առաջին անգամ ռմբակոծելու ոգևորությունը: Բախման հրապարակում կենդանի թիրախ ռմբակոծելը ցավալի չէ: Մտածում ես միայն պարտականությունդ կատարելու համար գտնել և խփել (հետաքրքիր էր, որ Սաբիհա Գյոքչենը 1935 թ. Թունջելի անվանափոխված շրջանի մասին խոսելիս օգտագործում է Դերսիմ անունը)»»:

1972 թ. Գլխավոր շտաբի լույս ընծայած «Թուրքիայի հանրապետության ապստամբությունները (1924-1938)» գրքում Գյոքչենի ծառայությունը մի փոքր չափազանցվում է. «Այս ընթացքում Դեմենանլը աշիրեթի ղեկավարների գլխավորությամբ գումարված ժողովը, որին մասնակցոմ էին նաև մյուս աշիրեթների առաջնոդները, օդային ռմբակոծման միջոցով ցրելու և աշիրեթների վրա բարոյական ճնշում գործադրելու համար ավիացիոն գնդի հրամանատարի ղեկավարությամբ 15 օդանավից բաղկացած օդուժը ռմբակոծել է Քրքլար լեռ-Դարբողազ հովիտ ճանապարհը, Զել-քըմըզը և Քոսուր լեռներից հյուսիս գտնվող Քեչիզեքեն (Վերին Բոր) գյուղը: Կատարված դիտարկումների արդյունքում պարզ է դարձել, որ այս օդային հարձակման ժամանակ հատկապես տիկին Սաբիհա Գյոքչենի նետած 50 կգ ռումբը Քեչիզեքեն գյուղից հյուսիս փախչող ապստամբների խմբին մեծ վնաս է հասցրել»: Թե ինչպես է գործողությունն ավարտվել, կարող եք կարդալ 2012 թ. հոկտեմբերի 18-ի «Սեիդ Ռիզան մահապատժից առաջ հանդիպե՞լ է Աթաթուրքի հետ» հոդվածիս մեջ:

Ո՞վ է Սաբիհա Գյոքչենը

Այժմ անդրադառնանք Սաբիհա Գյոքչենի կենսագրությանը: 1990-ական թթ. Սաբիհա Գյոքչենից հարցազրույց վերցրած Օքթայ Վերելին Գյոքչենն ասել է, որ իր հայրը եղել է երիտթուրքերից մեկը՝ Ադրիանապոսլի (Էդիրնե) գլխավոր դեֆթերդար Հաֆըզ Մուսթաֆա Իզզեթ բեյը, ում Աբդուլ Համիդն աքսորել է Բուրսա: Համաձայն իր պատմածների՝ ծնվել է 1913 թ. մարտի 22-ին Բուրսայում: Ծնողներին մանուկ հասակում կորցրած և ավագ եղբոր հետ ապրող Սաբիհայի կյանքը կտրուկ փոխվում է 1925 թ. Մուստաֆա Քեմալի` Բուրսա կատարած այցելության ժամանակ: Պահակախմբի հսկողությունը հաղթահարելով` առանձնատան այգի թափանցած փոքրիկ Սաբիհան այնքան ազդեցիկ է պատմում իր կրթություն ստանալու մտադրության մասին, որ Ղազին անձամբ է առաջարկում որդեգրել նրան: Դեպքի վերաբերյալ տեսնենք, թե Սաբիհան անձամբ ինչ է պատմում. «Մեր տունը գտնվում էր Ղազիի հյուրընկալած առանձնատան հետ նույն ուղղության վրա: Մի առավոտ կանուխ դուրս եկա առանձնատան դարպասների մոտ և նայեցի ուղիղ առանձնատանը: Աչքերիս չկարողացա հավատալ. Աթաթուրքը միայնակ զբոսնում էր այգում: Այդ ժամանակ 12 տարեկան էի, սովորում էի նախակրթարանի երրորդ դասարանում: Քանի որ բռնազավթման ժամանակ դպրոցները փակել էին, մեր կրթությունը դրանից տուժում էր: Ուսման ծարավ էի: Չնայած ավագ եղբայրս ինձ շատ էր սիրում և լավ էր նայում, բայց մտքիս դրել էի գիշերօթիկ դպրոց ընդունվել: Մտածում էի` եթե այս ցանկությանս մասին գնամ և անձամբ պատմեմ Աթաթուրքին, ի՞նչ կլինի: Չգիտեմ, թե ինչպես եղավ: Միանգամից որոշեցի և քայլեցի դեպի առանձնատան դուռը: Դռան մոտ հերթապահող զինվորն ասաց, որ արգելված է: Աթաթուրքը հեռվից մեզ էր նայում, ասաց՝ «թող երեխան գա»: Վազելով գնացի և ձեռքը համբուրեցի: Անունս հարցրեց, ոգևորությունից լեզուս կապ ընկավ: Բառ անգամ չկարողացա արտասանել: Ասելով` «եկ մի այստեղ նստենք»` ձեռքիցս բռնեց, և նստեցինք մի բազմոցի վրա:

Այնքան հասարակ ու անմիջական էր, այնպես էր խոսում, կարծես ոչ թե Մեծ Ղազին, այլ դասընկերս լիներ: Հարցրեց իմ մասին: Քանի որ ոգևորությունս մի փոքր մարել էր, կարողացա սիրտս բացել նրա առաջ: Ասացի, որ ցանկանում եմ սովորել: Լսում էր: Անհամբեր ցանկանում էի իմանալ, թե ինչ է ասելու: Նրա պատասխանն ինձ բավականին զարմացրեց. «Քեզ ինձ մոտ վերցնեմ, իմ աղջիկս դարձիր, ի՞նչ կասես»: Նման իրավիճակում, որի մասին անգամ չէի կարող մտածել, ի՞նչ կարող էի ասել: Ասացի, որ եղբորիցս հարցնեմ: Նա էլ ասաց, որ Զահրա անունով մի աղջիկ էլ ունի, միասին դպրոց կգնանք: Այնուհետև ավագ ադյուտանտ Ռասուհի բեյին կարգադրություններ կատարեց, կանչեցին եղբորս, Ղազին անձամբ խոսեց եղբորս հետ, նա էլ համաձայնվեց: Մի քանի օր անց Ղազիի և նրան ուղեկցող պատվիրակության հետ միասին Բալըքեսիր-Զմյուռնիա ճանապարհով եկանք Անկարա: Առանձնատան այգում այն ժամանակ երկու սենյականոց մի դպրոց կար, կոչվում էր Չանքայայի նախակրթարան: Զեհրայի, Ռուքիեի և մյուս երեխաների հետ միասին սկսեցի այնտեղ հաճախել: Այսպիսով՝ ինձ համար բացվեցին բոլորովին նոր կյանքի դռները»:

Ազգանունը Աթաթուրքն է տալիս

Սաբիհան, ով նախ` սովորում է Չանքայայի նախակրթարանում, այնուհետև` որոշ ժամանակ Առնավութքյոյի օրիորդաց վարժարանում, Սկյութարի օրիորդաց վարժարանում, առողջական խնդիրների պատճառով ստիպված է լինում որոշ ժամանկ կրթությունն ընդհատել: Հեյբելի կղզում և Վիեննայում որոշ ժամանակ բուժվելուց հետո գնում է Փարիզ, սակայն հայրենիքի և փաշայի կարոտին չդիմանալով՝ բուժումն ավարտելուն պես վերադառնում է Թուրքիա:

Երբ 1934 թ. ընդունվում է ազգանվան մասին օրենքը, Մուստաֆա Քեմալը նրան տալիս է Գյոքչեն ազգանունը: Միգուցե ազգանվան ազդեցության տակ մինչ այդ օրը օդաչուի մասնագիտությամբ երբեք չհետաքրքրված Սաբիհան 1935 թ. մայիսին նորաստեղծ «Թուրք հավաքուշու»-ի բացման արարողության ժամանակ, ռուս ուսուցիչների և պլանյորների ցուցադրությունից բավականին ազդված, ասում է, որ ինքը ևս կցանկանար փորձել: Աթաթուրքն այսպես է պատասխանում Սաբիհայի ցանկությանը. «Հավանեցի քաջությունդ … Ճիշտն ասած` Գյոքչեն ազգանվանը շատ կսազի օդաչուին»:

Սաբիհա Գյոքչենի համար, ով սկսեց պարաշյուտներով և շարունակեց ինքնաթիռներով, այլևս «ապագան երկնքում էր»: Մի քանի ամսվա ընթացքում «Թուրք քուշու»-ում կրթությունն ավարտելուց հետո 7 տղա ուսանողների հետ Սաբիհային ուղարկում են Ռուսաստան` պլանյորի կրթությունն ավարտելու: Օդեսայում կրթություն ստանալուց հետո վերադառնում է Անկարա և Էսքիշեհիրի ռազմական ավիացիայի դպրոցից բերված շարժիչավոր ինքնաթիռի վրա շարունակում է կրթությունը: Շարժիչավոր ինքնաթիռով միայնակ թռիչք կատարելուց հետո Աթաթուրքը Սաբիհայի հետ կապված ծրագրերի վերաբերյալ ասում է. «Շնորհակալ եմ, Գյոքչե՛ն, … ինձ շատ երջանկացրեցիր: Այժմ արդեն կարող եմ ասել, թե քեզ համար ինչ եմ ծրագրել: … Միգուցե դառնաս աշխարհում առաջին կին ռազմական օդաչուն: Հասկանում ես, չէ՞, թե որքան հպարտանալու առիթ է. թուրք աղջիկը դառնում է աշխարհում առաջին կին ռազմական օդաչուն: Այժմ անմիջապես քեզ կուղարկեմ Էսքիշեհիրի ռազմական ավիացիոն դպրոց, որտեղ հատուկ կրթություն կստանաս»: Իրոք որ այս կրթությունը հատուկ կրթություն էր, որովհետև դպրոցում միակ կինը Սաբիհա Գյոքչենն էր: Իրեն ուղեկցող նախակրթարանի ուսուցիչ Նյուվեյրե Ույգուչի հետ միասին Էսքիշեհիրում երկու տարի կրթություն ստացած Սաբիհա Գյոքչենի հուշերը եթե կարդանք, կտեսնենք, որ ինքն է անձամբ Աթաթուրքին համոզել և իր ցանկությամբ մասնակցել Դերսիմի գործողությանը:

Ավարտվում է մոդել կնոջ աշխատանքը

Սակայն Դերսիմում ձեռք բերած հաջողությունների համար մեդալով պարգևատրվելուց հինգ ամիս անց՝ հոկտեմբերի 29-ին՝ հանրապետության հիմնադրմանը նվիրված ընդունելության ժամանակ, Գլխավոր շտաբի պետ Ֆևզի Չաքմաքը Սաբիհային բացահայտ ասում է, որ «զինվորականությունը կնոջ գործ չէ»: Այսպիսով՝ Սաբիհա Գյոքչենի «Թուրքական բանակի իգական իկոնա» ավանտյուրան տևեց երեք տարի: 1938 թ. մայիսի 16-21-ին Ստամբուլ-Աթենք-Սալոնիկ-Սոֆիա-Բելգրադ-Բուխարեստ-Ստամբուլ միայնակ թռիչքից հետո սկսում է դասավանդել «Թուրք քուշու»-ում: 1941 թ. ամուսանացել է ավագ լեյտենանտ Քեմալ Էսիմերի հետ, ով Էսքիշեհիրի ռազմաավիացիոն դպրոցում դասավանդում էր ռազմական աշխարհագրություն և տեղագրություն: Ամուսինը երկու տարի անց մահացել է: Գյոքչենն այլևս չի ամուսնացել: 1954 թ. մայիսին «Թուրք քուշու»-ից հեռանալով՝ Սաբիհա Գյոքչենն այլևս մոռացության է մատնվում: 1987 թ. հունիսի 28-ին «Նոքթա» ամսագրին տված հարցազրույցի ժամանակ Հըդըր Գյոքթաշի այն հարցին, թե գործողության ժամանակ մահացածներ եղե՞լ են, պատասխանել է. « Չեն եղել, հետախուզվում էր, բանակն էլ հետախուզություն ուներ: Հայտնի էր, թե այդ վատ մարդիկ որտեղ էին գտնվում: Ծեր ու մանուկներով լի վայրերը ավերակների վերածելը իրոք անմարդկային կլիեր: Նման բան չի եղել»: Ինչպես տեսնում եք, մարդիկ հիշողության կորստի հակում ունեն: Երբ 1996 թ. Սաբիհա Գյոքչենը «Falcon 2000»-ով ԱՄՆ-ում Դանիել Աքթոնի ուղեկցությամբ թռիչք կատարեց, կրկին իր մասին հիշեցրեց: 2001 թ. հունվարին Ստամբուլի ասիական մասում գտնվող օդանավակայանն անվանեցին Սաբիհա Գյոքչենի անունով: 2001 թ. մարտի 22-ին, չապրելով օդանավակայնն իր անունով անվանակոչելու երջանկությունը, 88 տարեկան հասակում մահացավ՝ իր հետ տանելով այսօր ոմանց սարսափեցնող բազմաթիվ գաղտնիքներ:

Հրանտ Դինքի հոդվածը

Սաբիհա Գյոքչենը կրկին օրակարգ է բարձրանում «Ակօս» թերթի 2004 թ. փետրվարի 6-ի համարում լույս տեսած Հրանտ Դինքի «Սաբիհա-Խաթունի գաղտնիքը» հոդվածով: Այս հոդվածում, որը եղել է Հրանտ Դինքին քայլ առ քայլ մահվանը մոտեցրած խորքային արշավի նյութերից մեկը, ասվում է. «Ծագումով Այնթապից Հայաստանի քաղաքացի Հռիփսիմե Սեբիլջյան-Գազալյանի պատմածների համաձայն, ով պնդում է, որ Սաբիհա Գյոքչենի մորաքույրն է, ըստ էության, Սաբիհա Գյոքչենը որբանոցից վերցրած հայ երեխա է եղել: Հրանտ Դինքին այս մասին Հռիփսիմեն պատմել է 2001 թ., սակայն քանի որ Հրանտը փաստեր չի ունեցել, մտածել է, որ լուրը կցնցի դեռևս այդ օրերին կենդանի Սաբիհա Գյոքչենին, ուստի չի ցանկացել հրապարակել այն: Սակայն 2004 թ. Հռիփսիմեն որոշ նկարներ է ներկայացրել, Դինքը մտափոխվել է»:  

Երբ 2004 թ. փետրվարի 21-ին հարցը կրկին օրակարգ բարձրացավ Էրսին Քալքանի «Սաբիհա Գյոքչե՞ն, թե՞ Խաթուն Սեբիլջյան» հոդվածով, Գլխավոր շտաբից խիստ հերքում եկավ: Թուրքիայի զինված ուժերից հետևյալ պատասխանը եկավ. «Որևէ նպատակով նման խորհրդանիշը քննարկելը մոտեցում է, որն ուղղված է ազգային միասնության ու հասարակական  խաղաղության դեմ»: Այս հերքման և մինչև 2007 թ. հունվարի 19-ը՝ Հրանտ Դինքի սպանությունը, տեղի ունեցած դեպքերի մասին կարելի է կարդալ «Ոչ ռասիզմին և ազգայնականությանը» նախաձեռնության խոսնակ Ջենգիզ Ալղանի՝ «Թարաֆ» թերթի 2001 թ. հունվարի 19-ի համարում լույս տեսած «Եթե հրանտները չմահանան, հայրենիքը չի բաժանվի» հոդվածում:  Իսկ մենք եկեք ավելի մոտիկից ծանոթանանք Հռիփսիմե Սեբիլջյանին և ԱՄՆ-ում, Կանադայում, Լիբանանում բնակվող նրա բարեկամների պատմածներին:

Մուսթաֆա Քեմալը որբանոցի՞ց է վերցրել

Ներսես Սեբիլջյանի ընտանիքը Հալֆեթի Ջիբին գյուղի բնակիչներից էր: 1915 թ. հուլիսի 17-ին գյուղապետը, տուն առ տուն շրջելով, տան մեծին հանձնել է փաստաթուղթ, որտեղ հրամայվում էր 24 ժամվա ընթացքում ճանապարհ ընկնել: Նման հրամաններ ստացել են նաև մյուս ընտանիքները: Ջիբինի և Հալֆեթի հայերին երկու օր ժամանակ էր տրվում Այնթեպով Հալեպ ճանապարհվելու համար: Սեբիլջյան ընտանիքը (Ներսեսը, կինը՝ Մարիամը, երկու տղա և երկու աղջիկ երեխաները) ճանապարհ ընկավ, քանի որ այլ ելք չուներ: Երբ հասան առաջին կանգառ՝ Այնթեպ, ինչպես և քարավանի բազմաթիվ ընտանիքները, ապահովության նկրտումներով 6 տարեկան Տիրուհուն և 2 տարեկան Խաթունին հանձնեցին Այնթեպի միսիոներական որբանոց (ըստ Հռիփսիմեի՝ Ջիբինում էին հանձնելու որբանոց, սակայն այդ ժամանակ այնտեղ որբանոց չկար: Հավանաբար սխալ է հիշում): Ջիբինի եկեղեցու հոգևոր հովիվ տեր Ներսես Բաբոյանի առաջնորդությամբ քարավանի մի մասը գնալու էր Սիրիայի հարավ, մի մասն էլ՝ Եգիպտոսի Պորտ Սաիդ:

1918 թ. հոկտեմբերի 30-ի Մուդրոսի Զինադադարի ստորագրումից հետո դաշնակից պետությունների տված երաշխիքով իրենց տուն վերադառնալու քաջություն ունեցած հայ ընտանիքների շարքում էր Սեբիլջյան ընտանիքը: Երբ ընտանիքը հասավ Այնթապ, ոգևորությամբ շտապեց ամերիկյան որբանոց, սակայն նրանց վատ լուր էր սպասվում: Ըստ Հռիփիմեի՝ այդ ժամանակ շրջանում պաշտոնավարող Մուստաֆա Քեմալը քանի որ զավակ չուներ, ասում էին, թե որբանոցով շրջել և որդեգրել է աղջիկներից ամենագեղեցիկին: Տեսնելով Խաթունին, ով շատ գեղեցիկ և քաղցրիկ աղջնակ է եղել, մատով մոտենալու նշան է արել և գրկել: Ահա հենց այդ օրն էլ Խաթունն ու Տիրուհին լացելով միմյանցից բաժանվել են: Այդ օրվանից հետո Խաթունը մնացել է Մուստաֆա Քեմալի մոր՝ տիկին Զուբեյդեի մոտ, 1923 թ.` մոր մահից հետո, Խաթունին տվել են տիկին Զուբեյդեի` Բուրսայում գտնվող մի համաքաղաքացու: 1925 թ. Մուստաֆա Քեմալը Բուրսա այցելությունից հետո Խաթունին իր հետ տարել է Անկարա: 

Այդ տարիներին Ներսեսը մահացել է, իսկ Մարիամը երկրորդ անգամ ամուսնացել է Քարա Քարայանի հետ, որից մի տղա է ունեցել: Այդ ընթացքում աղջիկը՝ Տիրուհին, ամուսնացել է Սահակ Տեր Ղազարյանի հետ՝ ունենալով երկու տղա, երկու աղջիկ: Աղջիկներից մեկին անվանել է Հռիփսիմե, մյուսին՝ Խաթուն: Մայրը՝ Մարիամը, ողջ կյանքի ընթացքում փոքրիկ աղջնակի՝ Խաթունի մասին երազելով, 1947 թ. Հալեպում մահացել է: Մարիամի եղբայր Կարապետի որդին՝ Աբրահամ Կարապետյանը, 1955 թ. Խաթունի հետքերը գտնելու նպատակով եկել է Թուրքիա և Սաբիհա Գյոքչենի հետ հանդիպել Անկարայում: Երկու բարեկամները խոսել են, միասին նկարվել: Սաբիհա Գյոքչենը նյութական օգնություն է ցուցաբերել Աբրահամին, և Աբրահամը վերադարձել է Հալեպ:

Խաթուն Սեբիլջյանի անվան օդանավակայան

Եթե վերադառնանք հոդվածի վերնագրին, ապա 1937 թ. մայիսին սկսված պաշտոնական բնորոշմամբ Դերսիմի առաջին գործողությանը, ոչ պաշտոնական բնորոշմամբ` Դերսիմի կոտորածի/ցեղասպանության 76 ամյակին Սաբիհա Գյոքչեն օդանավակայանի կապակցությամբ կրկին անդրադարձ կատարվեց այս պատմությանը: Որոշ դերսիմցիներ գրեթե 1937-1938 թթ. գործողությունների պատասխանատու Աթաթուրքի կամ էլ հիմնական մեղսագործներ Ջելալ Բայարի, Իսմեթ Ինոնյուի, Ֆևզի Չաքմաքի անունը կրող վայրերից որևէ տհաճություն չեն զգում, սակայն փոխարենը Դերսիմի կոտորածների ժամանակ լոկ դերակատարություն ունեցող Սաբիհա Գյոքչենի անունից են սարսափելի անհանգստանում: Այս տարօրինակ քննարկմանը, որն անվանում եմ «ավանակին մտրակել չկարողացողի հետույքը մտրակելու» սինդրոմ, վերջ դրեց դերսիմցի հետազոտող, գրող Քազըմ Գյունդողանը: Քազըմ Գյունդողանը նշելով, թե «ղզլբաշների, քրդերի, քուրմանջիների, հայերի և թուրքմենների հայրենիք հանդիսացող Դերսիմի թրքացման և սուննիացման  ժամանակ «թրի մնացորդ» հային օգտագործելու և այս կոտորածը նրա կողմից իրականացվելու համար «աշխարհի առաջին կին օդաչու» կոչում տալու գործոնը բավականին ակնբախ է հանրապետության հիմնադրման գաղափարախոսությունը հասկանալու տեսանկյունից»: Քազըմ Գյունդողանն առաջարկում է «թե’ 1915 թ., թե՛ 1938 թ. կոտորածների ենթարկված, առանց պատանքի, անգերեզման մնացածների, արմատախիլ արված և անվանափոխված երեխաների հիշատակին Սաբիհա Գյոքչեն օդանավակայանը վերանվանել Խաթուն Սեբիլջիյան անվան օդանավակայան: Ի՞նչ կարծիքի եք, լավ առաջարկ չէ՞»:

Գրականության ցանկ

1. Sabiha Gökçen, Atatürk’le Bir Ömür, Oktay Verel’in Kaleminden, Altın Kitaplar,1996.
2.  
3. Ayşe Gül Altınay, Vatan, Millet, Kadınlar, İletişim Yayınları, 2000.
4.  Reşat Hallı, Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, Genel Kurmay Başkanlığı Harp Tarihi Başkanlığı Genelkurmay Basımevi, 1972.
5. İsmail Beşikçi, Tunceli Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi, Belge Yayınları, 1990.
6. Cengiz Alğan, “Hrantlar ölmez(se) vatan bölünmez”, http://www.marksist.org/dosyalar/2809-hrant-dink-ve-ermeni-soykirimi?start=4.
7. Kazım Gündoğan, “Sabiha Gökçen, Xatun Sebelciyan Havaalanı olsun!”, http://www.demokrathaber.net/tarih/sabiha-gokcen-xatun-sebelciyan-havaalani-olsun-h17981.html

http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse_hur/dersimi_bombalayan_sabiha_gokcen_mi_hatun_sebilciyan_miydi-1132252

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net