Պոլսի հայկական շունչը

Սոֆիա Հակոբյան

…Երբ առավոտյան սարսափած արթնանում ես մզկիթներից հնչող էզանի (նամազի կանչ) ձայնից… Իսկ հայաշատ Շիշլի թաղամասից պոլսահայ տատիկիդ պատրաստած փախլավայի հոտն է գալիս… Եվ երբ Բոսֆորի ափին կանգնած ձկնորսները հարցնում են` «Որտեղի՞ց եք», իսկ պատասխանը լսելիս մեկը կեղծավոր ժպտում է, մյուսը մեջքով շրջվում, իսկ երրորդը մոտենում ու գրկում… Նշանակում է` Ստամբուլում ենք:

Ստամբուլը չափազանց յուրահատուկ, տարօրինակ ու ահավոր «գաղտնապահ» քաղաք է: Ստամբուլի և ամբողջ Թուրքիայի գաղտնիքները յուրահատուկ են այնքանով, որ դրանք իրականում հայտնի են բոլորին, սակայն շարունակում են գաղտնիք մնալ: Տեղի ոչ թուրք բնակչության անցյալին վերաբերող ցավալի իրադարձություններն այս անգամ չենք քննարկի, սակայն անհերքելի փաստ է, որ անկախ ամեն ինչից, ամեն տեսակի ագրեսիվ քաղաքականություն ու ֆիզիկական ոչնչացում ի զորու չեն վերացնել հոգևոր այն հզոր ժառանգությունը, որը հայերն ու առհասարակ քրիստոնյաներն են թողել այս քաղաքի ու երկրի պատմության մեջ: Խաչքարը կամ եկեղեցին վերացնելուց հետո տեղի օդն անգամ շարունակում է շնչել հայկականությամբ:
Իսկ Օսմանյան արքունիքում ու հետագայում նաև քեմալական վերնախավում հայերն ավելի շատ էին, քան կարող ենք պատկերացնել: Այսօր, սակայն, շրջանցելու եմ հայտնի Դիլաչարին (ով Մուսթաֆա Քեմալի «Աթաթյուրք» անվան և «նոր թուրքերենի» հիմնադիրն էր), ինչպես նաև մի շարք այլ անուններ:
Բալյանների ընտանիքի անդամները Թուրքիայում ապրած և ստեղծագործած այն քիչ հայերից են, որոնց ստեղծած մշակութային ժառանգությունը անողոքաբար չի ոչնչացվում: Սրա պատճառը, թերևս, այն է, որ նրանց կառուցած ճարտարապետական շինությունները ոչ միայն հայկական եկեղեցիներ ու դպրոցներ են եղել, այլ` սուլթանական պալատներից մինչև հիվանդանոցներ ու զորանոցներ: Մոտ մեկ դար օսմանյան արքունի ճարտարապետի կոչումը կրած Բալյանները ամբողջ քաղաքին են նոր շունչ ու պատկեր հաղորդել իրենց յուրօրինակ ու փառահեղ ոճի շնորհիվ: Բազմաթիվ մզկիթներ, եկեղեցիներ, դպրոցներ, շքեղ սուլթանական պալատներ, ամառանոցներ, դամբարաններ, գործարաններ մինչ օրս կանգուն են, այս շինություններից շատերն են շարունակում հանդիսանալ Ստամբուլի դեմքն ու այցեքարտը և միլիոնավոր զբոսաշրջիկներ բերել Թուրքիա: Կարևոր չէ, որ թուրք զբոսավարը նախընտրում է որպես այս շինությունների ճարտարապետներ ներկայացնել «Բալյանի» անհասկանալի անվամբ անձանց, բայց հայ զբոսաշրջիկներին տեսնելիս թաքուն ժպտում է ու զայրացած հայացքներին պատասխանելով ցածրաձայն ասում. «Գիտեմ, գիտեմ…»:

19-րդ դարում, երբ Օսմանյան կայսրությունը արևմտականացման բուռն գործընթացի մեջ էր, ճարտարապետության ոլորտը նույնպես անմասն չմնաց դրանից: Օսմանյան արքունիքում մեծ էր հետաքրքությունը եվրոպական արվեստի նկատմամբ, և ,անշուշտ, հենց այդ ժամանակ էր, որ կայսրության քրիստոնյա վարպետները մեծ պահանջարկ ունեին:

Ծագումով Կեսարիայից հայազգի վարպետ, վերանորոգումներ անող Բալի Խալֆայի որդին` պալատական ճարտարապետ Գրիգորը, իր հոր անունով սկսեց օգտագործել հենց Բալյան ազգանունը: Գրիգոր Բալյանն է հայտնի Այնալըքավակ ապարանքի, Սելիմիյե զորանոցի, ինչպես նաև Նուսրեթիե մզկիթի ու մի շարք այլ շինությունների ճարտարապետը:
Գրիգորի որդուն ու թոռներին վիճակված էր դեռ շատ ու շատ բացառիկ շինություններով զարմացնել կայսրությանը: Գրիգորի որդի Կարապետը կառուցել է Ստամբուլի ամենահայտնի ու շքեղ պալատներից մեկը` նշանավոր Դոլմաբահչեն: Սակայն, բացի Դոլմաբահչեից, նա հասցրել է նաև իր հետևից թողնել հսկա մշակութային ժառանգություն. Ստամբուլի Բեշիքթաշի հայկական եկեղեցին, Սկյուտարի հայկական ճեմարանը, Յեդիքուլեի Սուրբ Փրկիչ հայկական հիվանդանոցը, Սուրբ Երևման Խաչ եկեղեցին, Հյունքար հայտնի ապարանքը, Մահմուդ Երկրորդ սուլթանի դամբարանը և մի շարք գործարաններ:
Կարապետ Ամիրա Բալյանի որդիներից Սարգիս Բալյանը, թերևս, ամենաբեղուն գործունեությունն է ծավալել. հոր մահից հետո ստանձնելով գլխավոր ճարտարապետի պաշտոնը` նա երկար տարիներ աշխատել է արքունիքում և ստացել պետական գլխավոր ճարտարապետի կոչումը: Սակայն Սարգիս Բալյանի կյանքն ու ստեղծագործական ուղղին այնքան էլ դյուրին չեն անցել: Տաղանդավոր ճարտարապետը երկար տարիներ ստիպված էր բացակայել երկրից: Նա 10 տարուց ավելի տևած փարիզյան աքսորից հետո ի վերջո կարողացել է վերադառնալ Թուրքիա: Սակայն նույնիսկ այդ պարագայում նա հասցրել է կառուցել բազմաթիվ նշանավոր շինություններ. հայտնի Չըրաղան պալատը (ներկայում` հյուրանոց-Ակունքի խմբ.), Բեյլերբեյի պալատը, Քյաղըթհանե մզկիթը, Ադիլե սուլթանական պալատը, Չաղլայան ապարանքը, Համիդիյեյի ժամացույցի աշտարակը, Մաքրուհյան դպրոցը, Գալաթասարայի դպրոցը, Ռազմածովային և Ռազմական նախարարությունների շենքերը, Վալիդե մզկիթը և այլ շինություններ:
Բալյանների տաղանդավոր գերդաստանից մեզ են հասել նաև Նիկողոս, Սիմոն, Հակոբ, Սենեքերիմ Բալյան անունները: Ընդհանրապես, Բալյանները մշտապես աշխատել են միասին, հաճախ կուտակված փորձը և գիտելիքները միմյանց փոխանցելով: Թերևս հենց սա էր նրանց հաջողության գաղտնիքը: Նրանց հատուկ էր նաև արևմտականացումը, այն, ինչ 19-րդ դարում անում էին Բալյանները Թուրքիայում, նորություն էր մահմեդական կայսրության համար: Սակայն, միայն դա չէր նրանց ֆենոմենը. Բալյանները ոչ թե պարզապես փոխառել են եվրոպական ավանդույթները ճարտարապետության մեջ կամ ուղղակի նմանակել արևմտյան ճարտարապետներին, այլ կարողացել են հասնել հնի ու նորի, արևմտյանի ու արևելյանի ներդաշնակ միացությանը: Սա էր Բալյանների գլխավոր հաղթաթուղթն ու այստեղ է նրանց մեծությունն ու ինքնատիպությունը:

Հետաքրքիր է` Չըրաղանի, Դոլմաբահչեի, Բեյլերբեյի պալատների մոտ լուսանկարվող թուրքերն ու այլազգի զբոսաշրջիկները տեղյա՞կ են, թե ովքեր են տվյալ կառույցների ճարտարապետները: Մասնավորապես «Գիտե՞ք ով է կառուցել Դոլմաբահչեն» հարցիս 6 զբոսաշրջիկներից ոչ մեկը չկարողացավ պատասխանել, միայն մեկն ասաց, որ իր իմացածի համաձայն` քրիստոնյա վարպետ է եղել: Հարցն ուղղեցի նաև թուրքերի. 14 հոգուց 11-ը ոչ մի գաղափար չուներ այս մասին, 2-ը կարծում էին, որ կառուցողը թուրք է, իսկ մեկը լսել էր, որ ճարտարապետը հայ է, բայց անունը չգիտեր:

Լուսանկարներում`

1. Նախ մզկիթի, ապա թանգարանի վերածված Սուրբ Սոֆիա տաճարը
2. Չըրաղան պալատ-հյուրանոցը` դրսից
3. Չըրաղան պալատ-հյուրանոցը` ներսից
4. Դոլմաբահչե պալատի շքամուտքը
5. Դոլմաբահչե պալատի այգին
6. Դոլմաբահչե պալատը` ներսից
7. Դոլմաբահչե պալատը` դրսից

Լուսանկարները` Akunq.net-ի
Akunq.net