«Երկու ժողովուրդ, մեկ ճակատագիր. հույների ցեղասպանությունը (1914-1923 թթ.)» խորագրով սեմինարը` Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնում

Մայիսի 17-ին, ժամը 18:00-ին Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնում կայացավ «Երկու ժողովուրդ, մեկ ճակատագիր. հույների ցեղասպանությունը (1914-1923 թթ.)» խորագրով սեմինարը` նվիրված Պոնտոսի հույների ցեղասպանության տարելիցի օրվան` մայիսի 19-ին: Սեմինարի բանախոսներն էին պատմական գիտությունների թեկնածու, Հայոց ցեղասպանության թանգարան–ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Գևորգ Վարդանյանը, ով հանդես եկավ «Հույների ցեղասպանությունը 1914-1923 թվականներին. ընթացքը և հետևանքները» թեմայով, պատմական գիտությունների թեկնածու, Հայոց ցեղասպանության թանգարան–ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Թեհմինե Մարտոյանը, ով դասախոսեց «Զուգահեռ ցեղասպանություն. հույն և հայ բնակչության ոչնչացման քաղաքականության իրագործումը Զմյուռնիայում (1922թ. սեպտեմբեր)» թեմայով, և ՀՅԴ Հունաստանի Հայ դատի հանձնախմբի անդամ Հովիկ Քասաբյանը, ով խոսեց «Հայ դատի հանձնախմբի համագործակցությունը պոնտոսցի հույների կազմակերպությունների հետ. մտածումներ և մոտեցումներ» թեմայի շուրջ: Սեմինարին մասնակցեցին Հայաստանում հունական համայնքի անդամներ, գիտնականներ, թուրքագետներ, լրագրողներ, հունահայեր և ուսանողներ:

Սեմինարը մեկնարկեց Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնի տնօրեն, բանասիրական գիտությունների թեկնածու Հայկազուն Ալվրցյանի բացման խոսքով, ով մասնավորապես նշեց, որ Պոնտոսի հույների ցեղասպանությունը բավականին ծանր երևույթ է հատկապես ցեղասպանություն ապրած ժողովուրդների համար: Ըստ Հ. Ալվրցյանի` քանի դեռ չի ամոքվել ցեղասպանության թողած սպին, և ժողովուրդը չի ստացել դրա հատուցումը, այն հետզհետե խորանալով` ավելի մեծ վերք է դառնում: Մեր ժողովուրդները դեռ չեն կորցրել հավատը, որ կհասնեն հատուցման` քաղաքական պայքարի ճանապարհով: Հ. Ալվրցյանի խոսքով, մենք նաև համոզված ենք, որ միայնակ չենք այդ պայքարի ճանապարհին, իսկ հայերը, հույները և ասորիներն այդ առումով ունեն միմյանց հասկանալու մեծ ներուժ: Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնի տնօրենը նաև շեշտեց, որ մենք` հայերս, չենք կարող անտեսել մյուս ժողովուրդների ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրերը: Հ. Ալվրցյանն այնուհետև մասնակիցներին ներկայացրեց բանախոսներին և նրանց թեմաները:

Առաջին բանախոսը` Գևորգ Վարդանյանը, ելույթում հայտնեց, որ մինչև ցեղասպանություն եզրի` գիտական շրջանառության մեջ մտնելը հույներն իրենց այս ողբերգությունն անվանել են «Մեծ աղետ», «Մեծ ողբերգություն», «կոտորած» և այլն: Ըստ բանախոսի` երբ ասպարեզ եկավ ցեղասպանություն եզրը, ակադեմիական գործունեությամբ զբաղվող մեծ գիտնականներ սկսեցին հույների տեղահանությունները և կոտորածները ևս համարել ցեղասպանություն: Գ. Վարդանյանի խոսքով, այդ ուղղությամբ մեծ աշխատանքներ են տարվել հատկապես վերջին 2 տասնամյակում, և այս առումով հատկապես բացառիկ նշանակություն ունեցավ 2007 թ.  Ցեղասպանագետների միջազգային ասոցիացիայի կողմից, ինչպես հայերի, այնպես էլ հույների և ասորիների ցեղասպանությունների ճանաչումը` որպես գենոցիդ: Ըստ բանախոսի` թեև հույների ցեղասպանությունն արդեն իսկ ճանաչվել է մի քանի պետությունների և միջազգային կառույցների կողմից, այնուամենայնիվ, այս ցեղասպանությունը դեռ նոր է մտել միջազգային ասպարեզ` ինչպես ճանաչման, այնպես էլ գիտական ուսումնասիրության առումով: Գ. Վարդանյանի համաձայն` կարելի է արձանագրել, որ հույների ցեղասպանության ուսումնասիրումը և ճանաչման համար մղվող պայքարը գնում են այն հետքերով, որ թողել է Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրության պատմությունը: Հույների ցեղասպանությունը, ըստ բանախոսի, հարաբերականորեն բաժանվում է մի քանի փուլերի: Առաջին փուլը, թերևս, 1913-14 թվականներն են, երբ սկսվեցին հույների առաջին զանգվածային տեղահանությունները: Երկրորդ փուլ կարելի է համարել Առաջին աշխարհամարտի տարիները` 1914-18 թվականները, իսկ երրորդը` 1919-1922 թթ. հույն-թուրքական պատերազմի տարիները: Ինչպես նշեց բանախոսը, հույն և հայ ժողովուրդների ճակատագրերը նման էին նաև այն առումով, որ նրանք երկուսն էլ, չնայած Օսմանյան կայսրությունում իրենց գտնված իրավազուրկ վիճակին, մեծ հաջողություններ էին գրանցել տնտեսական ասպարեզում: Իհարկե, Թանզիմաթի բարեփոխումները 19-րդ դարում ունեցան օրենսդրական ձևակերպումներ և, կարծես թե, ուզում էին ինչ-որ չափով շտկել իրավիճակը, սակայն, չնայած այդ օրենսդրական ձևակերպումներին, հույների դրության մեջ, ընդհանուր առմամբ, որևէ փոփոխություն չնկատվեց: 20-րդ դարասկզբին հույները գտնվում էին այն խոցելի իրավիճակում, ինչ որ արևմտահայերը: 1908 թ. երիտթուրքերի հեղաշրջումից հետո ինչպես արևմտահայությունը, այնպես էլ հույները որոշակի հույսեր էին փայփայում իրենց դրության բարելավման առումով, սակայն վրա հասան Բալկանյան պատերազմները (1912-13 թթ.), որոնք լավ հնարավորություն էին` փորձարկելու Միություն և առաջադիմություն կուսակցության սալոնիկյան զույգ` երրորդ և չորրորդ համագումարների որոշումները, ըստ որոնց` երկու ժողովուրդների ճակատագրի նկատմամբ որդեգրվել էր միասնական նպատակ` բռնի օսմանացում կամ թուրքացում: Ինչպես նշեց բանախոսը, արդեն երկրորդ Բալկանյան պատերազմից սկսվեցին և հատկապես 1914 թ. գարնանը մեծ ծավալով շարունակվեցին հույների առաջին զանգվածային տեղահանությունը և առանձին կոտորածները: Խոսքը վերաբերում է Արևմտյան Փոքր Ասիայի, Էգեյան ծովափի և, իհարկե, Արևելյան Թրակիայի հույն բնակչության արտաքսմանը: Ըստ նրա, Կոնստանդնուպոլսի հունական տիեզերական պատրիարքարանի տվյալների համաձայն, այս քաղաքականության հետևանքով բռնագաղթվեց մոտ 280 հազար մարդ: Առաջին աշխարհամարտի տարիներին հակահունական քաղաքականությունն ավելի համակարգվեց: Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Օսմանյան կայսրությունում բուռն թափով իրականացվեցին հույների տեղահանություններ ու կոտորածներ: Դեռ նախքան պատերազմը, Օսմանյան կայսրությունում ընդունվեց օրենք, ըստ որի` ինչպես հայ, այնպես էլ հույն տղամարդիկ ընդգրկվեցին բանվորական գումարտակների (amele taburları-Ակունքի խմբ.) մեջ, որի իրական նպատակը ոչ թե այս աշխատուժի օգտագործումն էր, այլ քրիստոնյա տղամարդկանց ոչնչացումը: Ըստ բանախոսի` հակահունական քաղաքականության ակտիվացում նկատվում է հատկապես 1916 թվականից, մանավանդ` Պոնտոսում: Սակայն, իհարկե, դա չի նշանակում, որ Օսմանյան պետության մյուս շրջանները զերծ մնացին դրանից: 1913-ից մինչև 1918 թվականի վերջը տեղահանվեց մոտ 774 հազար հույն: Գ. Վարդանյանի կարծիքով` Մուդրոսի զինադադարի կնքումն ամենևին էլ չդադարեցրեց հույների դեմ ուղղված հալածանքները: Զինադադարի կնքումից կարճ ժամանակ անց սկսեցին ձևավորվել, այսպես կոչված, թուրքական ինքնապաշտպանական խմբեր, որոնց հիմնական նպատակը պայքարն էր` ընդդեմ հույների և հայերի: 1919 թ. մայիսին, երբ սկսվեց հույն-թուրքական պատերազմը, հակահունական այս արշավն ավելի համակարգեց: Ընդհանրապես 1919-22 թվականները խորհրդանշական են այն առումով, որ այս տարիներին առավել մեծ ծավալով շարունակվեցին հույների հալածանքները, և Պոնտոսում այս մի քանի տարիների ընթացքում տեղահանությունների, կոտորածների և բռնությունների հետևանքով թուրքական դաժանություններին զոհ գնաց շուրջ 350-353 հազար հույն: Գ. Վարդանյանն ընդգծեց նաև, որ հակահունական այս քաղաքականությունը ծագրված և լավ մշակված էր: Նա նաև շեշտեց, որ թեև այս քաղաքականությունը սերտորեն կապված էր տվյալ ժամանակաշրջանում ընթացող հույն-թուրքական պատերազմի հետ, սակայն այն նախկինում եղած հակահունական քաղաքականության շարունակությունն էր: Բանախոսը նաև անդրադարձավ, այսպես կոչված, «Բնակչության փոխանակման մասին» (Mübadele Anlaşması-Ակունքի խմբ.) պայմանագրին` կնքված Թուրքիայի և Հունաստանի միջև: Գ. Վարդանյանի դիտարկմամբ` այս պայմանագրով մինչ այդ տեղի ունեցած հույների բոլոր տեղահանությունները համարվում էին փոխանակում: Ինչպես շեշտեց բանախոսը, Լոզանում հունական պատվիրակության ղեկավար, Հունաստանի վարչապետ Վենիզելոսը ժամանակին ասել է, որ թերևս ճիշտ կլիներ այս պայմանագիրն անվանել ոչ թե «բնակչության փոխանակման», այլ` «Թուրքիայից հույն բնակչության վտարման պայմանագիր»:

Երկրորդ բանախոսը` Թեհմինե Մարտոյանը, Զմյուռնիայի 1922 թ. սեպտեմբերին տեղի ունեցած հայ և հույն բնակչության ոչնչացման քաղաքականության իրագործման թեման կարևորեց հատկապես այն հանգամանքով, որ այն հանդիսանում է ոչ միայն հայոց, այլ նաև` հունաց ցեղասպանությունների ավարտն ազդարարող գործողությունների մի ամբողջ ծրագիր:

Թ. Մարտոյանն իր զեկույցը զուգորդեց` հին Զմյուռնիան և այս հրաշալի քաղաքում 1922 թ. սեպտեմբերին կատարված ահասարսուռ դեպքերը պատկերող նկարների ցուցադրությամբ:

Ըստ բանախոսի` քրիստոնյաներին ոչնչացնելու թուրքական քաղաքականությունը ուղղակի ընդունված մի ժանր էր, համաձայն որի` ոճրագործն իր համար ստեղծում էր մի այնպիսի հարմարավետ ինքնապաշտպանական բնազդ, որով իր համար որոնում էր արդարացումներ, թե բոլոր քրիստոնյաները` լինեն կանայք, ծերեր կամ երեխաներ, վնասակար են: Իսկ այն, ինչ վնասակար է, պետք է ոչնչացվի: Բանախոսը մեջերեց դոկտոր Նազըմի հետևյալ խոսքերը. «…Մի՞թե էակները, նույնիսկ բույսերը չեն ապրում ուտելով և ոչնչացնելով միմյանց: Միգուցե դուք կասեք` «Արգելե’ք նրանց, չէ՞ որ դա բարբարոսություն է»:

Ինչպես շեշտեց Թ. Մարտոյանը, այս դեպքերի առումով էլ խոսքը գնում է կանխամտածված, նախապես ծրագրված, մշակված պետական քաղաքականության մասին, որն իրագործվեց անշեղորեն: Բանախոսի խոսքով, Զմյուռնիայի 1922 թ. դեպքերի ուսումնասիրության մեջ առաջին հերթին ուշադրություն է հատկացվում Զմյուռնիայի հրդեհին, որը կարծես թե ինչ-որ չափով վերացնում է այն ոճրագործության հետքերը, որ տեղի էր ունեցել 1922 թ. սեպտեմբերին: Թ. Մարտոյանի համաձայն` ամեն ինչ սկսվեց 1922 թ. սեպտեմբերի 9-ին, երբ առավոտյան ժամը 11:00-ին թուրքական բանակը մտավ Զմյուռնիա: Միանգամից սկսվեցին կոտորածները, բռնաբարությունները, դաժան հալածանքները: Ըստ բանախոսի` այն վարկածը, թե Զմյուռնիան այրել են հայերը և հույները, չի համապատասխանում իրականությանը, քանի որ առկա են բազմաթիվ օրինակներ, համաձայն որոնց` Զմյուռնիայի քաղաքապետարանի ջրցան մեքենաները, անցնելով քաղաքի փողոցներով, ջրի փոխարեն բենզին էին լցնում, բացի այդ` ռումբեր տեղադրում սալարկ քարերի տակ: Այդ ամենը, բնականաբար, տեղի էր ունենում հունական և հայկական թաղամասերում: Բացի դրանից, բենզինով թրջում էին լաթերը և պատուհաններից ներս նետում: Այս դեպքերի ողջ ընթացքում թուրքական թաղամասի բնակիչ թուրքերն ուրախ երգ-երաժշտության տակ տոնում էին իրենց հաղթանակը: Բոլոր ականատեսները նշում են, որ հրդեհը տեղի ունեցավ հայ և հույն բնակչության ոչնչացումից հետո, քանի որ հանցագործը (այս դեպքում` պետությունը) փորձում էր թաքցնել իր ոճրագործության հետքերը, քանի որ դժվար էր այրված մարմինները հաշվել և որոշակի թվաքանակ սահմանել:

Թ. Մարտոյանն ընդգծեց, որ Զմյուռնիայի 1922 թ. դեպքերը միջազգային իրավունքի տեսակետից վստահաբար ցեղասպանական ակտ են, քանի որ համապատասխանում են ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի դրույթներին: Բացի դրանից, պետությունը համարվում է ցեղասպան, իսկ նրա ոճրագործությունը` ցեղասպանություն, երբ գոյություն ունեն պետության կողմից տրված հրամաններ: Տվյալ դեպքում առկա են հրամաններ, համաձայն որոնց` բնակչության ոչնչացումը պետք է անշեղորեն իրականացվեր: Բանախոսը ցուցադրվող նկարներից մեկում ներկայացրեց Նուրեդդին փաշայի (Զմյուռնիա ներխուժած թուրքական բանակի հրամանատարը-Ակունքի խմբ.) հրամանը, որում հրահանգված էր, թե ինչպես պետք է իրականացվեր ոչնչացումը: Ինչպես ընդգծեց Թ. Մարտոյանը, իր ուսումնասիրության արդյունքում ինքը եկել է այն եզրահանգման, որ 1922 թ. Զմյուռնիայում տեղի ունեցածն իսկապես ցեղասպանություն էր: Այդ մասին են վկայում ոչ միայն հրամանները, այլ նաև` ականատեսների, ժամանակակիցների թողած տեղեկությունները, սկզբնաղբյուրները, նկարները և այլն: Բանախոսը նաև հայտնեց, որ Զմյուռնիայի կոտորածից հրաշքով փրկված հայ և հույն տարագիրներն ապաստանեցին հյուրընկալ Հունաստանում, որտեղ անգամ թատրոնների շենքերը, դպրոցները, զորանոցներն ազատվեցին, որպեսզի տարագիրները կարողանան օթևանել այնտեղ: Բանախոսը ելույթի վերջում անդրադարձավ նաև այն հոգեկան տրավմային, որ ստացել էին Զմյուռնիայի կոտորածից վերապրած հայերն ու հույները:

Երրորդ բանախոսը` Հովիկ Քասաբյանը, անդրադարձավ այն հարցին, թե պոնտական հարցն անխտիր բոլո՞ր հույներին է վերաբերվում, թե՞ միայն պոնտոսցի հույներին, և ո՞րն է հունական հարցի բովանդակությունը: Նա շեշտեց, որ այսօր պաշտոնապես Հունաստանի և Թուրքիայի միջև ոչ մի ազգային խնդիր չկա` բացառությամբ մեկ հարցի: 1970-ական թվականների կեսերից ի վեր միակ խնդիրը, որ առկա է այս երկրների միջև այն հարցն է, թե որտեղից են սկսվում Հունաստանի և Թուրքիայի միջև սահմանները` Էգեյան ծովի վրա: Այսօր Հունաստանը, իբր պետություն, որևէ այլ խնդիր չունի Թուրքիայի հետ: Ըստ բանախոսի, մնացյալ խնդիրները պարզապես «դիվանագիտական սեթևեթանք» են: Հ. Քասաբյանի խոսքով, վերջին տասնամյակում պոնտոսցիները, անդրադառնալով Հայկական հարցին, մոտեցան Հունաստանում Հայ դատի հանձնախմբին և ունեցան որոշ հանդիպումներ: Նրանց հուզում էր այն հարցը, թե ինչպես հայերը կարողացան Հայկական հարցն արծարծել համայն աշխարհում: Եվ եթե անգամ եղան երկրներ, որոնք չընդունեցին Հայոց ցեղասպանությունը, այնուամենայնիվ աղմուկը միշտ կա` ի տարբերություն պոնտական հարցի: Ինչպես նշեց բանախոսը, իր պատասխանը եղել է հետևյալը. «1965 թ., երբ սկսվեց Հայ դատի պայքարը, հայերը չունեին պետություն, սակայն սփյուռքում այն ստացավ լայնածավալ արձագանք»: Բանախոսը նաև ընդգծեց, որ սխալ են «պոնտոսցիների ջարդ», «պոնտոսցիների աղետ» կամ «պոնտոսցիների կոտորած» արտահայտությունները: Միայն վերջերս են սկսել կիրառել պոնտոսցի հույների ցեղասպանություն եզրը: Հ. Քասաբյանը նաև կարևորեց հետևյալ խնդիրը. պոնտոսցիների ցեղասպանության հարցն այսօր գաղափարական հիմք ունի՞, թե՞ ոչ: Ըստ նրա` պոնտոսցիների ցեղասպանության հարցը գաղափարական հիմքի պակաս է զգում, քանի որ սահմանված չէ կոնկրետ պահանջատիրություն: Նա ընդգծեց, որ այդ խնդիրը հիմնավորման կարիք ունի, և հարցը չի կարող վերջանալ միայն ներողության ակնկալիքով: Բանախոսի կարծիքով, պոնտոսցիների հասարակությունը պետք է ի վերջո հասկանա, թե ինչ է ինքն ակնկալում ցեղասպանության ճանաչման պայքարից: Նա նաև կարևորեց աշխարհի տարբեր երկրներում պոնտոսցի հույների այնպիսի գրասենյակների հիմնումը, ինչպիսիք են` Հայ դատի գրասենյակները: Հ. Քասաբյանը նաև անդրադարձավ Հայաստանի կողմից հույների ցեղասպանության պաշտոնապես ճանաչման հարցին` նշելով, որ Հունաստանն ինքը տվյալ պահին ողջունելի չի համարել այդ քայլը: Բանախոսը շեշտեց, թե իր ցանկությունն է, որ պոնտոսցի հույների կազմակերպությունները Հայ դատի հանձնախմբերի հետ համագործակցեն կոնկրետ ծրագրի համաձայն: Հ. Քասաբյանի խոսքով, եթե պոնտոսցի հույները ցանկանում են, որ իրենց պայքարն արդյունավետ լինի, պետք է նախ որոշեն, թե ինչպես պետք է տանեն իրենց պայքարը: Հայ դատի հանձնախումբը միշտ նրանց հայտնել է, որ պատրաստ է համագործակցության: Բանախոսը նաև անդրադարձավ այն թյուր կարծիքին, թե հայերը ցանկանում են ցեղասպանությունը միայն իրենց մենաշնորհը դարձնել: Բանախոսը ներկաներին հաղորդեց, որ ինքը պոնտոսցի հույների կազմակերպությունների ներկայացուցիչներին հստակ հայտնել է, որ նման խնդիր գոյություն չունի:

Մելինե Անումյան

Akunq.net