Համաշխարհային արդարությունը և Հայոց ցեղասպանությունը

Սայիթ Չեթինօղլու

1915 թ. ցեղասպանությունը կամ Հայոց ցեղասպանությունը վիճարկել կնշանակի բանավիճել մի փաստի շուրջ, որը շատ հեռու է քննարկման խնդիր լինելուց: Հայոց ցեղասպանությունն այլևս դադարել է իրավաբանորեն քննարկման հարց լինել, քանի որ բազմաթիվ պատմական ապացույցներ ի վերջո ընդունվել են աշխարհի գիտական ու քաղաքական շրջանակների և, անգամ, պաշտոնական մարմինների կողմից:

Թուրքիայի և Հայաստանի, ինչպես նաև` թուրքերի և հայերի միջև եղած առնչությունը ոչ սիմետրիկ հեգեմոնիայի հարաբերություն է: Այդ առնչությունը, հայ-թուրքական հարաբերությունն իրականում հարյուրամյակներ առաջ է սկսվել, այն ժամանակ, երբ թուրքերը ռազմական տեսանկյունից նվաճել են հայերին: Այդ նվաճումը սառեցվել է Օսմանյան պետության կառուցվածքը եղող միլլեթների համակարգի հիերարխիայում: Միլլեթների համակարգը սկզբում այնքան հարատև է դարձրել իմպերիալիստական նվաճումը, որ կրկին ու կրկին առաջ է քաշել նվաճման` հայ-թուրքական առնչության էությունը լինելու փաստը: Ցեղասպանությունը չի փոխել այդ հարաբերությունը, ընդհակառակը` մշտական ճնշումները լայնածավալ բնաջնջման վերածելով` հարատև է դարձրել նվաճումը, ինչն էլ նշանակում է նվաճումն ավարտել ամենավայրենի կերպով և պատմական Հայաստանը գաղութացնել թուրքերի և քրդերի կողմից:

Հայոց ցեղասպանությունը աննորմալ բան, շեղում չէ թուրք-հայկական հարաբերության պատմության մեջ, այն չի սահմանափակվում պատմությամբ և հետևաբար` առկա վիճակից առանձնացող բան չէ: Դա այն կետն է, երբ Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը ասիմետրիան հասցրել է առավելագույն մակարդակի: Այդ առավելագույն մակարդակին բարձրացած հեգեմոնիան շարունակվում է Ցեղասպանության ոճրագործությունների ավարտվելուց ի վեր, որովհետև ոչ մի բան չի արվել այդ հեգեմոնիան, այսինքն` Ցեղասպանության հետևանքները դույզն-ինչ վերացնելու ուղղությամբ:

Այդ տեսանկյունից Ցեղասպանությունից հետո եղած փոխառնչությունն ունի երկու ուշագրավ առանձնահատկություն: Առաջինը` քանի դեռ հայերը, մերժելով հնազանդվել, այսինքն` պատմությունը վկայելու իրավունքն էլ ներառյալ` հավասարության և մյուս հիմնարար իրավունքները համառորեն պահանջելով, շարունակում են գաղափարական ու քաղաքական խնդիր լինել` քամահրող թուրքական ազգայնամոլությունը հիմք ընդունող թուրքական պետության մեջ, նրանք հանդիպում են ագրեսիվ ժխտողական քարոզարշավի, որը նշանակում է Ցեղասպանության շարունակություն` այլ միջոցներով:

Երկրորդը` ի նկատի ունենալով այն փաստը, որ այս առնչությունը մի տեսակ ազատ է թողնում Թուրքիայի ձեռքերը, հարկ է նշել, թե այդ ազատությունը մինչ այժմ ձեռք բերված շահույթը սառեցնելով` իրականում աջակցում է Ցեղասպանությանը:

Եթե անգամ Թուրքիան վերջ տա հայերի նկատմամբ վարած ժխտողականության քաղաքականությանը և մյուս քաղաքական գործողություններին, դա ընդամենը կկանխի ավելի մեծ վնասը, սակայն չի հատուցի ա’յն վնասը, որ կրել են հայերը 1915 թ. Ցեղասպանության ժամանակ, ո’չ էլ կվերացնի դա հիմք ընդունող կարգավիճակի և ուժի ասիմետրիան:

Ինչպես հայտնի է, ժամանակակից Թուրքիան կառուցվել է Հայոց ցեղասպանության ընթացքում ձեռք բերված նյութական, քաղաքական, ռազմական և այլ շահույթների հիմքի վրա: Եթե անգամ դրանք թվերով էլ ներկայացնենք, հնարավոր չի լինի արտահայտել այդ վնասների չափը: Հանրահայտ փաստ է, որ ոչ մի սառը թիվ կամ չոր վիճակագրություն չի կարող արտահայտել մարդկային տառապանքները: Բացի այդ, փաստ է նաև, որ Թուրքիան ներկայում էլ է շարունակում օգտվել իր հարևան հայկական պետության չափսերի, կարգավիճակի և ուժի կորստից: Ինչպես նշում է Ռիչարդ Հովհաննիսյանը, եթե Ցեղասպանություն կատարված չլիներ, եթե առաջին Հայաստանի Հանրապետությունը չենթարկվեր քեմալական ուժերի նվաճմանը, կրկնվող հանցագործություններին և երկարաժամկետ հսկողությանը, ապա ներկայիս Հայաստանն այսօր մոտ 20 միլիոնանոց բնակչություն կունենար և տնտեսական առումով կվերածվեր տարածաշրջանային ուժի:

Կա կարծիք, ըստ որի` եթե հայ ժողովուրդը իր ենթարկված Ցեղասպանության համար թուրքերին փոխհատուցում պարտադրի, ապա դա բացասաբար կանդրադառնա այն հավանական զարգացումների վրա, որ կարող են լինել հայ-թուրքական հարաբերություններում: Նույնիսկ ասվում է, թե քանի որ հայերը նպատակ ունեն խաթարել Թուրքիայի «տարածքային ամբողջականությունը», դա կարող է հայերի դեմ վրդովմունքի ալիք բարձրցանել: Փաստ է նաև, որ մի փոքր «բացասական դեպքի» ժամանակ անգամ թուրքիացի հայերը չեն կարողանում փողոց դուրս գալ: Ինչ է թե անցած օրը Սևան Նշանյանը Մուհամմեդ մարգարեի վերաբերյալ մի երկու խոսք էր ասել, հայերը չէին կարողանում սուպերմարկետ գնալ և դրա պատճառով մուսուլմաններից առավել Սևանի վրա էին բարկացած: Դրա համար հայերից պահանջում են հանդես գալ ավելի փոքր պահանջներով, իսկ արդարության պահանջը անորոշ ժամանակով հետաձգել: Ավելի փոքր պահանջ է, օրինակ, Թուրքիայի ժողովրդավարացումը:

Սակայն թեև ժողովրդավարացումը կարող է օգնել Հայոց ցեղասպանությամբ ավելի խորապես հետաքրքրվելու հնարավորության ավելացման գործում, բայց բավարար չի լինի այդ փոփոխությունը մտցնելու համար: Մանավանդ որ Թուրքիան և Օսմանյան կայսրության գենը, որի ժառանգորդն է նա, ոչ միայն դեմոկրատիային չի հարմարվում, այլև անգամ` ամենաաննշմար բարեփոխման:

Փոխհատուցումը մերժում են այն պատճառաբանությամբ, թե այսօրվա թուրք ժողովուրդը կապ չի ունեցել Ցեղասպանության հետ, հետևաբար` Ցեղասպանությունից բավականին հետո հազիվ ձեռք բերված գումարով գնված հողը լքելու կամ մյուս վնասների համար ուղղակի կամ անուղղակի կերպով փոխհատուցում վճարելու պահանջը բոլորովին էլ արդարացի չէ:

Այստեղ պետք է անդրադառնալ 3 հանգամանքի: Առաջինը` ներկայիս Թուրքիան և բազմաթիվ մուսուլմաններ (թուրք և քուրդ…) շարունակում են Ցեղասպանության ընթացքում բռնազավթված հողից, առևտրական գործարքներից և այլ գույքից շահույթ ստանալ և Ցեղասպանությունից մեծ նյութական եկամուտներ ձեռք բերել: Դրանք այն բաներն են, որոնց, Ցեղասպանությունից բացի, այլ պատճառով չէին կարող տեր լինել, հետևաբար` այսօր անգամ չի կարելի ասել, թե նրանք դրանց իրավացի տերերն են: Երկրորդը` եթե անգամ առաջինն ընդունվի, կամ եթե, օրինակ, մի անձ ապացուցի, որ Ցեղասպանությունից հավանական շահույթ չի ունեցել, այնուամենայնիվ էական և անհրաժեշտ է այս իրադրությունը վերլուծել: Եթե որևէ մեկը վեր է կենում և պնդում, թե փոխհատուցում վճարելը մերօրյա թուրքերի առումով չի կարող արդարացի լինել, ապա այդ անարդարության պատճառը ոչ թե հայերն են, այլ այսօր առկա վիճակն ստեղծած Ցեղասպանության ոճրագործները: Ներկայիս թուրքերին և քրդերին… այս վիճակին հասցրածները հենց իրենց պապերն են: Ավելին, Ցեղասպանության բեռի հիմնական ծանրությունը հայերն են կրել և շարունակում են տանել: Անցյալն այս բեռն անարդար կերպով բեռնում է նաև տվյալ խնդրի հետ ընդհանրապես չառնչված հայերին: Եթե անգամ Թուրքիան փոխհատուցման ամենակատարյալ փաթեթը ներկայացնի, ներկայիս թուրքերը ստանձնած կլինեն ներկայիս հայերի կրած բեռի մի փոքր մասը միայն[1]: Երրորդը` չպետք է մոռացվի, որ «քաղաքակիրթ» աշխարհում նացիստ են անվանում նրանց, ովքեր ասում են, թե աշխարհ ուշ գալը ազատում է հավաքական պատասխանատվությունից:

Այս հարցում մեզ միակ հուսադրողն այն է, որ մարդկության պատվին հակառակ եղող այնպիսի հանցագործությունների համար տրվող փոխհատուցումը, ինչպիսիք են` ցեղասպանությունը, գաղութարարությունը, ստրկությունը, զանգվածային բռնությունը, վատ վերաբերմունքը, 21-րդ դարի ամենաէական համաշխարհային քաղաքական խնդիրներից մեկը լինելով հանդերձ, կարող է դառնալ այս հարյուրամյակի շատ կարևոր քաղաքական ուժերից մեկը լինելու հատկանիշը կրող բարելավող արդարության ուժը: Համաշխարհային արդարության պահանջը և փոխհատուցման շարժումը ներկայիս հասարակական, քաղաքական, տնտեսական առաջընթացի և արդարության գաղափարներին նոր տեսլական հաղորդող անկյունաքարն են: Հայերի` փոխհատուցում ստանալուն ուղղված ջանքերը ևս սույն համաշխարհային արդարության շարժման մի մասը պետք է համարվեն[2]:

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net