Մուստաֆա Քեմալի իթթիհադականությունը և 1915-ի հանդեպ նրա որդեգրած դիրքորոշումը

Այշե Հյուր

Մուստաֆա Քեմալը 1920 թ. ապրիլի 24-ին ասել էր. «Ես չեմ ուզում անդրադառնալ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբնական էջերին: Արդեն իսկ այն, ինչի մասին խոսում են դաշնակից պետությունները, անցյալում մնացած ամոթալի արարք է, ստորություն»:

Ինձ դուր չի գալիս անընդհատ նույն թեմաների շուրջ դեգերելը, բայց այս հոդվածն անհրաժեշտ դարձավ անցյալ շաբաթվա հոդվածիս վերաբերյալ ընթերցողներից ստացված նամակների և «Ռադիկալ» օրաթերթի լրագրող Օմեր Շահինի` «Ի՞նչ էր ասել Աթաթուրքը հայերի մասին հարցրած ամերիկացուն» (27-ը ապրիլի, 2013 թ.) վերնագրով հոդվածում տեղ գտած հետևյալ խոսքերի պատճառով «Չի կարելի ասել, թե մենք առանձնապես շատ տեղեկություններ ունենք այն մասին, թե ինչ է այդ մասին մտածել և ասել Աթաթուրքը»:

Միություն և առաջադիմություն կուսակցությանն անդամագրված, սակայն Էնվեր փաշայի դեմ մղած առաջնորդության պայքարը տանուլ տալու հետևանքով հետին պլան մղված Մուստաֆա Քեմալի` 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությանը չմասնակցելու փաստը բոլորի կողմից ընդունված տեսակետ է: Նախ պարզաբանենք «Միություն և առաջադիմություն կուսակցությանը նրա անդամության» հատվածը: Երիտթուրքական և ազգայնական պայքարի առաջնորդներից Ալի Ֆեթհին (Օքյար) իր և Մուստաֆա Քեմալի` Միություն և առաջադիմություն ընկերությունում ընդգրկվելու վերաբերյալ հայտնում է. «Իմ` ընկերության մեջ մտնելն առնչվում է Մանասթըրի զինվորական կորպուսում ծառայող Իսմայիլ Հաքքը բեյի միջնորդության հետ: Նույն ալիքով է եղել նաև Էնվեր, Ջեմալ բեյերի, ինչպես նաև` ավելի ուշ Դամասկոսում իր ծառայությունից հետո Սալոնիկ եկած քոլաղասը (զինվորական աստիճան օսմանյան ժամանակաշրջանում, որը գտնվում էր կապիտանի և մայորի միջև-Ակունքի խմբ.) Մուստաֆա Քեմալի մուտքը կուսակցություն: Այն հանգամանքը, որ ես, Մուստաֆա Քեմալը, Ջեմալն ու մյուս մի քանի ընկերները գտնվում էինք բանակի շտաբի կադրերի առանցքային կետերում, օգնեց, որ ընկերությունը լայն ընդունելության արժանանա սպաների շրջանում»:

Միություն և առաջադիմություն կուսակցության` 332-րդ համարը կրող անդամը

Մեկ ուրիշ երիտթուրքի` Հաքքը Բահայի (Փարս) համաձայն` Մուստաֆա Քեմալը Միություն և առաջադիմություն կուսակցությանն անդամագրվել էր 1907 թ. հոկտեմբերի 29-ին` երդվելով Հաքքը Բահայի` Սալոնիկում գտնվող տանը, իսկ 322-ը նրա համարն էր: Ազգայնական պայքարի տարիներին և հանրապետական շրջանում Մուստաֆա Քեմալի ամենամտերիմներից Ֆալիհ Ռըֆքըի (Աթայ) համաձայն էլ` Մ. Քեմալը երիտթուրքերի` 1909 թվականի համագումարին մասնակցել էր որպես Բինգազիի (կամ` Տրիպոլիի) պատվիրակ:

Նա նույնպես պնդում է, թե Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամ Իսմեթ (Ինյոնյու) բեյը և Մուստաֆա Քեմալը երիտթուրքական ընկերության հեղինակություններից Ֆեթհի բեյի հետ մեկտեղ նույն խմբում էին ընդգրկված: Շևքեթ Սյուրեյա Այդեմիրը նշում է, թե Մ. Քեմալը եղել է (Միություն և առաջադիմություն կուսակցության-Ակունքի խմբ.) Սալոնիկի մասնաճյուղի ղեկավարը, իսկ Մ. Քեմալի հանրապետության նախագահի պաշտոնում եղած ժամանակ նրա քարտուղարը դարձած պատմաբան Յուսուֆ Հիքմեթը (Բայուր), ավելի առաջ գնալով, հայտնում, որ Մ. Քեմալը եղել է Միություն և առաջադիմություն ընկերության կենտրոնական կոմիտեի անդամ:

Այսպես` Մ. Քեմալը 1918 թ. հոկտեմբերի այն օրերին, երբ արդեն պարզ էր, որ պատերազմը տանուլ էր տրված, Միություն և առաջադիմություն կուսակցության փակվելու դեմ որպես միջոց ձեռնարկված` Օսմանյան ազատասեր ժողովրդական կուսակցության (Osmanlı Hürriyetperver Avam Fırkası) մամլո օրգան «Մինբեր» թերթում գրել էր. «Իմ անդամակցած Միություն և առաջադիմության մասին այնպիսի տգեղ և անիրավացի հրապարակումներ էին սկսվել, որ անհնար էր դրանք անպատասխան թողնելը կամ հանգիստ ընդունելը…»: 1919 թ. Բերա փալաս հյուրանոցում տեսակցած անգլիական հետախուզության պաշտոնյա, վանական Ֆրյուին նա ասել էր. «(Կուսակցության-Ակունքի խմբ.) տեղծվելուց ի վեր երկար ժամանակ ես էլ եմ այդ ընկերության մեջ գտնվել»: 1923 թ. ապրիլի 15-ին «Հաքիմիյեթ-ի միլլիյե» պարբերականում տպագրված մի հարցազրույցում էլ արել էր հետևյալ մեկնաբանությունը. «Ժամանակին արդեն իսկ շատերս այդ ընկերության հիմնադիրներից կամ անդամներից էինք»:

Տարաձայնություն

Քանի որ այդ տարիներին Էնվերի և Մուստաֆա Քեմալի միջև եղած լարվածության ամբողջական պատկերը սույն հոդվածում բերելու համար բավարար չափով տեղ չունեմ, կբավարարվեմ միայն Առաջին աշխարհամարտի նախօրեին սկսված վիճակը համառոտ կերպով ներկայացնելով:

Բալկանյան առաջին պատերազմի (1912 թ.) ընթացքում հակառակորդի ձեռքն անցած Էդիրնեն հետ վերցնելու ժամանակ` 1913 թ. հուլիսի 21-ին, թեև Միջերկրական ծովի (Բոլայըր քաղաք) կանոնավոր ուժերի շտաբի սպա Մուստաֆա Քեմալին հրամայված էր եղել սպասել Էնվերի 10-րդ զինվորական կորպուսին, սակայն Բոլայըրի կորպուսը, հրամանին չանսալով, գիշերն էլ էր ռազմական գործողությունը շարունակել, և հենց այդ կորպուսի հեծյալ գունդն էր առաջինը Էդիրնե մտել: Սակայն այն  դեպքում, երբ ավելի ուշ նվաճողի տեսքով քաղաք մտած Էնվերը «Էդիրնեն հետ վերցնելու համար» նախ գնդապետի, 14 օր հետո էլ` գեներալ-մայորի (այսինքն` փաշայի) աստիճան էր ստանալու, Մ. Քեմալը իր մտերիմ ընկեր Ալի Ֆեթհի բեյի հետ մեկտեղ ուղարկվելու էր Սոֆիայի ռազմական կցորդություն: Ֆալիհ Ռըֆքըն սույն դեպքի մասին գրել է. «Ի՞նչ էր անելու, որ չգնար: Եթե բանակում մնար, մի տեսակ էր լինելու: Բանակից հեռանալը և քաղաքականության գիրկը նետվելն էլ անվերջ արկածախնդրությունների շարան էր դառնալու: Պետք չէր ո’չ բանակում մնալով` Էնվերի հետ լեզու գտնել կամ ընդհարվել, ո’չ էլ որպես քաղաքական գործիչ` իթթիհադականների հետ մերձենալ կամ նրանց դեմ պայքարել»:

1915-ին` Դարդանելում

Այն դեպքում, երբ Սոֆիա հեռանալուց միայն 4 ամիս հետո փոխգնդապետի աստիճան ստացած Մուստաֆա Քեմալն այստեղ ձգտելու էր իրեն սփոփել պարահանդեսներով և մանր-մունր սիրախաղերով, այլևս փաշա դարձած Էնվերը 1914 թ. հունվարին բերվելու էր Ռազմական նախարարություն և որոշ ժամանակ անց էլ ստանձնելու էր գլխավոր փոխհրամանատարի իրավասությունները: Դրանով էլ չբավարարվելով և Աբդուլմեջիդի որդու` արքայազն Սուլեյմանի դուստր Նաջիյե սուլթանուհու հետ ամուսնանալով` դառնալու էր պալատական փեսա և սուլթանի պատվավոր համհարզ: Իսկ Մուստաֆա Քեմալը ցանկանալու էր ամուսնանալ Վահդեդդինի դստեր` Սաբիհա սուլթանուհու հետ, սակայն այդ առաջարկը մերժվելու էր, քանի որ վերջինիս սիրտը պատկանելու էր արքայազն Օմեր Ֆարուք Էֆենդուն:

Ըստ Ալի Ֆեթհի բեյի` պատերազմին դեմ եղող, սակայն աշխարհամարտի սկսվելուն պես պատերազմին մասնակցելուց բացի այլ բան մտքովը չանցկացրած Մ. Քեմալը 1915 թ. փետրվարից դեկտեմբեր ընկած ժամանակահատվածն անցկացրել էր Դարդանելի ռազմաճակատում: 1916 թ. հունվարին նշանակվել էր Էդիրնեում գտնվող 16-րդ կորպուսի հրամանատար, և այն բանից հետո, երբ տվյալ կորպուսը գրանցվել էր Դիարբեքիրում, 1916 թ. մարտից սկսած` իր պաշտոնական պարտականությունները շարունակել էր կատարել Դիարբեքիրում, 1917 թ. փետրվար-հուլիս ամիսներն էլ նախ` պաշտոնապես, ապա` սեփական կամքով պաշտոնավարել էր Սիրիայում:

Անհնար էր, որ այս տարիներին վերոհիշյալ տարծքներում ապրող մեկը հայերի գլխին եկածների  ականատեսը չլիներ: Սակայն Մ. Քեմալի` մինչ օրս ATASE-ի կողմից հրատարակված 12 օրագրերում ոչ մի նշում չկա հայերի նկատմամբ ահավոր վերաբերմունքի մասին, օրագրեր, որ նա պահել էր Ռազմական ուսումնարանի ուսանող լինելուց ի վեր: Մ. Քեմալն այդ թեմայի վերաբերյալ իր տեսակետներն առաջին անգամ արտահայտել էր 1917 թ. դեկտեմբերին, երբ արքայազն Վահդեդդինի հետ մասին գնացել էր Գերմանիայի Ստրասբուրգ քաղաքը և այստեղ խոսակցություն ունեցել քաղաքապետ Նիկոլաուս ֆոն Դալլվիթցի հետ.

«Գերմանացի նահանգապետն ինձ փորձեց ասել, թե հայերը բարի մտադրություններ ունեցող մարդիկ են, և որ թուրքերը բավականին ուժեղ հարձակումներ են գործել նրանց վրա: Խիստ զարմացա: Մենք` նահանագապետը և ես, որ նրա հյուրն էի, ռազմական դաշնակիցներ էինք: Շատ տարօրինակ էր, որ նա ինձ նման բան էր ասում, ինձ` Թուրքիայի ապագա ղեկավարիս: Ես ասացի, որ նախ ես Ձեզնից հետևյալն եմ ուզում իմանալ. Դուք ինչու՞ եք հայերի օգտին եղող գաղափարին փարվում, նրանց` պատմության անհայտ շրջանում ազգ լինելը պնդելով և այդ ազգի գոյությունն ապացուցել համարձակվողների միջոցով այդպիսով համայն աշխարհին խաբելով և Թուրքիային վնասելով` վտանգի եք ենթարկում ամեն տեսակի նյութական և բարոյական աջակցություն ցուցաբերած մեր ռազմական դաշնակցությունը: Ես հասկացա, որ նա առանձնապես տեղեկություններ չուներ մեր մասին: Այդ խոսակցության ընթացքում ինձ չկարողացա զսպել և զրույցը հեգնական տոնով շարունակեցի: Տարօրինակ համարեցի, որ չնայած մեր տված այսքան զոհերին` նա մտածում էր, թե Թուրքիայի տարածքներում կարող է հայկական ազգ լինել…»:

Հաճոյանալ Արևմուտքին

1919 թ. սեպտեմբերին Սվազում Մուստաֆա Քեմալին այցելած ամերիկացի գեներալ Հարբորդի` Քեմալին ուղղած առաջին հարցերից մեկը եղել էր այն մասին, թե ի՞նչ էր Քեմալը մտածում «հայերի սպանդի» մասին: Մ. Քեմալը պատասխանել էր, թե «հայերին սպանելն ու աքսորելը եղել է կառավարությունը ձեռք գցած մի փոքրիկ կոմիտեի գործը», ինքն էլ «դատապարտում է» այն: Դարձյալ նույն տարիներին «ԱՄՆ-ի ռադիո» թերթին տված հարցազրույցում «Տարածվելու ոչ մի ծրագիր չունենք: (…) Երաշխավորում ենք, որ հայերի դեմ ոչ մի նոր թուրքական վայրենություն չի լինի» ասելով` փորձել էր մեղմել միջազգային արձագանքը: Երբ Ստամբուլում գտնվող Ալի Ռըզա փաշայի կառավարության անունից Մ. Քեմալին մի նամակ հղած Ռազմական նախարար Ջեմալ (Մերսինլի) փաշան դաշնակից պետությունների ճնշմամբ նրանից պահանջում էր հայտարարել, թե «Պատերազմի ժամանակ կատարված ամեն տեսակի ոճրագործության հեղինակները չեն ազատվի օրինական պատժից», Մ. Քեմալը խոստացել էր, որ պատերազմական հանցագործները կպատժվեն: Ավելին` հավելել էր, թե այդ պատիժը թղթի վրա չի մնա:

Դաշնակից պետություններին հանգստացնելու նպատակ հետապնդող վերջին ջանքը գործադրվել է 1919 թ. հոկտեմբերի 18-22-ին Ստամբուլի (կառավարության-Ակունքի խմբ.) անունից` Ռազմածովային նախարար Սալիհ փաշայի և սուլթանի գլխավոր համհարզ Նաջի (Էլդենիզ) փաշայի ու Անատոլիայի և Ռումելիի իրավունքի պաշտպանության ընկերության անունից` Մուստաֆա Քեմալ, Ռաուֆ  (Օրբայ) և Բեքիր Սամի (Քունդուհ) փաշաների կողմից ստորագրված Ամասիայի արձանագրությունների կապակցությամբ: 5 արձանագրություններից առաջինում և երրորդում պայմանավորվածություն էր ձեռք բերվել` պատժել «հայերի սպանդի» պատճառով հետաքննության մեջ գտնվող իթթիհադականներին և նրանց արգելել մասնակցել ընտրություններին:

Այլևս չեն օգտագործվում «կոտորած», «անամոթություն/ստորություն» հասկացությունները

Ի վերջո 1920 թ. ապրիլի 24-ին Մեծ ազգային ժողովում իր ունեցած ելույթում Մ. Քեմալն ասել էր. «Ես չեմ ուզում անդրադառնալ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբնական էջերին: Արդեն իսկ այն, ինչի մասին խոսում են դաշնակից պետությունները, անցյալում մնացած ամոթալի արարք է, ստորություն»:

Սակայն քանի որ դրանք տակտիկական քայլեր էին, շատ կարճ ժամանակահատվածում բացահայտվեցին: Ազգային մեծ ժողովը 1920 թ. մայիսի 8-ին վճռեց ազատ արձակել «տեղահանության ոճիրների պատճառով ձերբակալված» բոլոր մեղադրալներին: Օգոստոսի 10-ին Սևրի հաշտության դաշնագրի կնքումից հետո, պայմանագիր, որը նախատեսում էր Օսմանյան կայսրությունը մասնատել դաշնակից պետությունների միջև, օգոստոսի 12-ին Մ. Քեմալը Ահմեդ Իզզեթ փաշային հաղորդեց, որ եթե տեղահանության մեղադրանքով «հայրենիքի զավակները մահապատժի ենթարկվեն», ինքն էլ կկախի իր մոտ գտնվող անգլիացի փոխգնդապետ Ռոլինսընին և բրիտանացի մյուս գերիներին: Օգոստոսի 16-ին Նախարարների խորհուրդը լուծարեց «տեղահանության և այլնի» կապակցությամբ Ստամբուլի կառավարության կողմից ստեղծված Ռազմական արտակարգ ատյանը:

1921 թ. փետրվարի 21-ին «Փաբլիք Լեջըր Ֆիլադելֆիա»-ի թղթակցի հարցերին գրավոր պատասխանած Մ. Քեմալի խոսքերն այնքան բացահայտ են, որ մեկնաբանման կարիք չեն զգում. «Անգլիայի` խաղաղության ժամանակ և պատերազմի թատերաբեմից հեռու գտնվող Իռլանդիայի նկատմամբ ցուցաբերած վարմունքին գրեթե անտարբեր վերաբերված համաշխարհային կարծիքը չի կարող մեր հանդեպ արդարացի մեղադրանքով հանդես գալ այն որոշման համար, որ հարկադրված ենք եղել կայացնել հայ բնակչության տեղահանության գործի առնչությամբ: Ի հեճուկս մեզ հասցեագրված զրպարտանքներին` տեղահանվածները ողջ են, և նրանց մեծ մասը տուն վերադարձած կլիներ, եթե դաշնակից պետությունները մեզ վերստին պատերազմելու չհարկադրեին»:

Ինչպես նկատելի է, այլևս չէին օգտագործվում այնպիսի հասկացություններ, ինչպիսիք են` «կոտորածը», «կոտորածի մասնակիցներին պատժելը», «անամոթությունը»: Ակնհայտ էր, որ այդ արտահայտչաձևը հար և նման էր թե Միություն և առաջադիմություն կուսակցության` Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում ձևավորած «ինքնապաշտպանությանը» և թե այսօրվա «պաշտոնական հռետորաբանությանը»:

Մ. Քեմալի` 1923 թ. մարտի 16-ին Ադանայի արհեստավորների հետ զրուցելիս ասած հետևյալ խոսքերն այլևս կասկած չէին թողնում, որ դեռ ողջ էր իթթիհադական մտայնությունը. «Մեր ընկերը հայտարարության մեջ ասել էր, որ մեր Ադանան ղեկավարության տակ վերցրած մյուս տարրերը` սրանք-նրանք, հայերը, գրավել են արհեստագործության մեր օջախները և այս երկրի տիրոջ կեցվածք որդեգրել: Կասկած չկա, որ դա վերին աստիճանի անարդարություն և հանդգնություն է: Հայերն այս բերրի երկրում ոչ մի իրավունք չունեն: Ձեր երկիրը ձերն է, թուրքերինն է: Այս երկիրը պատմականորեն թուրքական էր, ուրեմն թուրքական է և ընդմիշտ թուրքական է մնալու (…): Երկիրն, ի վերջո, նորից իր իրական տերերի ձեռքին մնաց: Հայերը և այլք այստեղ ոչ մի իրավունք չունեն: Այս բերքառատ վայրերն իսկական և զուտ թուրքական հողեր են…»:

Այս պատմական համառոտ ակնարկի համաձայն` կարելի է ասել, որ Մ. Քեմալը հայերի առնչությամբ բոլորովին էլ դրական բաներ չի մտածել: Լա’վ, այդ դեպքում եթե անցած հոդվածումս արտահայտված ենթադրությունները ճիշտ են (արժանավոր մի լրագրող, որի անունը չեմ տալիս այն մտավախությամբ, թե դա կարող է արգելք լինել նրա աշխատանքներին, մի գիրք է գրում, որը, հուսով եմ, բավարարող պատասխաններ կտա սույն թեմային վերաբերող հարցերին), Խաթուն Սեբիլջիյան (խոսքը վերաբերում է Աթաթուրքի հոգեդուստր Սաբիհա Գյոքչենին, որը եղել է Թուրքիայի առաջին կին օդաչուն, և որին հայկական ծագում են վերագրում-Ակունքի խմբ.) անվամբ մի հայ որբի որդեգրելն ինչպե՞ս ենք մեկնաբանելու: Եթե այդ աղջնակն իր գոյությունը կարողանար շարունակել որպես Խաթուն Սեբիլջիյան, ապա այդ հարցին կկարողանայի պատասխանել հետևյալ կերպ` «1915-ի հանդեպ որդեգրած իր դիրքորոշման համար ծածուկ ներողություն խնդրելու փորձ», սակայն այդ որբի` Սաբիհա Գյոքչենի վերածվելը (և իհարկե, ավելի կարևորը` 1923-1938 թթ. քեմալիստների` փոքրամասնությունների նկատմամբ ընդհանրապես, և հայերի հանդեպ` մասնավորապես, վարած քաղաքականությունը) ինձ խոչընդոտում է լավատեսական մեկնաբանություններ անելու հարցում:

Գրականության համառոտ տեսություն- Emel Akal, Milli Mücadele’nin Başlangıcında Mustafa Kemal, İttihat ve Terakki ve Bolşevizm, Tüstav Yayınları, 2002; Atatürk’ün TBMM Açık ve Gizli Oturumlarındaki Konuşmaları, Cilt I, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991; Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt I, TTK Basımevi, 1961; TBMM Gizli Celse Zabıtları, I-IV, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1985. 

http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse_hur/mustafa_kemalin_ittihatciligi_ve_1915e_dair_tavri-1133108

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net