Վատերն ու լավերը 1915 թ. Ցեղասպանության ժամանակ

Այշե Հյուր

Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը տեղահանության և կոտորածների ժամանակ բավականին վարպետորեն օգտագործել է քրդերի, թուրքերի, չերքեզների, վրացիների, հայերի, ալևիների, սուննիների, քրիստոնյաների և եզդիների միջև առկա լարվածությունները:

1915 թ. մայիսի 27-ին «պատերազմական պայմաններում կառավարության հրահանգներին ընդդիմացողների համար զինվորների կողմից կիրառվելիք միջոցների վերաբերյալ ժամանակավոր օրենքով պաշտոնապես սկսված 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը (մեկ այլ հոդվածով կբացատրեմ, թե ինչու եմ այսպես անվանում)», որի սկիզբը խորհրդանշական համարվում է 1915 թ. ապրիլի 24-ին մի խումբ հայ մտավորականների դեպի Այաշ և Չանքըրը աքսորը, հիմնականում Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կողմից ուղղորդվող թուրքական ազգայնականության՝ փլուզման եզրին կանգնած Օսմանյան կայսրության փոխարեն թուրքական ազգային պետություն հիմնելու ճանապարհին որպես առաջին քայլ երկիրը ոչ մուսուլման տարրերից մաքրելու և կապիտալը իսլամականացնելու/թրքացնելու գործունեություն էր:   

Որակյալ մեղսակցությունը
Նման հանցագործությունը բնականաբար հնարավոր կլիներ իրականացնել կայսրության հպատակների զգալի հատվածի հետ համագործակցության արդյունքում: Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը տեղահանության ու կոտորածների ժամանակ վարպետորեն օգտագործել է թե՛ քրդերի, թուրքերի, չերքեզների, վրացիների ու հայերի, թե՛ ալևիների, սուննիների, քիրստոնյաների, եզդիների և թե՛ շրջանների, քաղաքների, գյուղերի, աշիրեթների և նույնիսկ անձերի միջև առկա լարվածությունը: 

Այսպիսով, հայերի (և բնականաբար հույների, ասորիների) նկատմամբ իրականացված փախցնելու և բնաջնջման գործողությունների ժամանակ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ընդհատակյա Հատուկ կազմակերպությանը և բանակային միավորումներին աջակցող, բազմաթիվ վայրերում այս գործողությունները անձամբ համակարգող և գործադրող այնպիսի տարբեր էթնոսներից բաղկացած մուսուլման խմբերի միջև, ինչպիսիք են թուրքերը, քրդերը, չերքեզները, չեչենները, վրացիները, «որակյալ» մեղսակցություն է ստեղծվել: Մնացյալ հայկական ունեցվածքը թալանած, հայ երեխաներին որպես ծառա կամ հոգեզավակ վերցրած, աղջիկներին իրենց կանանոց առած տեղական ղեկավարները կամ էլ ժողովրդական զանգվածները, հայերից բռնագրաված հարստությունը սեփական կապիտալի վերածած առևտրական բուրժուազիան, հայերից դատարկած արհեստի ասպարեզը զբաղեցրած արհեստավորները ևս դարձել են այս մեծ հանցանքի բացահայտ կամ գաղտնի մեղսակիցները:    

Վատերը

Տեղահանություն իրականացրած անձնակազմում էին Հարբիյե ռազմական ակադեմիայի շրջանավարտներից 3-րդ բանակային կորպուսի հրամանատար, գեներալ Մահմուդ Քամիլ փաշան, Գլխավոր շտաբի հետախուզության վարչությունից գնդապետ Սեյֆին, Ռազմական նախարար Էնվեր փաշայի հորեղբայր Հալիլ փաշան, և խորթ եղբայր Նուրի (Քըլլըգիլ) փաշան, Մոսուլի 6-րդ բանակային կորպուսի հրամանատար Ալի Իհսան Սաբիս փաշան, Հատուկ կազմակերպության մարդասպան Յակուբ Ջեմիլը և «Գիժ» Հալիթը (Քարսըալան), այնպիսի բժիշկներ, ինչպիսիք են Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամ Բահաեդդին Շաքիրը, Նազըմը կամ էլ Դիարբեքիրի նահանգապետ Մեհմեդ Ռեշիդը, այնպիսի բարձրաստիճան բյուրոկրատներ, ինչպիսիք են «մահակով կառավարիչ» մականունով Տրապիզոնի նահանգապետ Ջեմալ Ազմին, նախ Երզնկայի նահանգապետ, այնուհետև Բիթլիսի (Բաղեշ-Ակունքի խմբ.), Բաղդատի և Մոսուլի նահանգների ընդհանուր նահանգապետ Մեհմեդ Մեմդուհը, Կրթության նախարար Ահմեդ Շյուքրյուն, Անվտանգության տնօրեն Իսմայիլ Ջանփոլադը, տեղական ավագանին, ինչպես օրինակ՝ Գիրեսունից (Կերասուն-Ակունքի խմբ.) Թոփալ Օսման աղան և Տրապիզոնից Յահյա Քահյան, Մալաթիայի մյուֆթի Զագիրզադեն:

Բնականաբար, ամենասարսափելի հանցագործությունները գործել են տեղահանության քարավանների վրա օսմանյան պատմության մեջ մինչ այդ նմանը չունեցող բարբարոսությամբ հարձակված, կողոպտած ավազակապետերն ու ավազակային խմբերի անդամները, որոնք ծագում էին տարբեր հասարակություններից: Այս բարբարոսության ընդհանուր պատճառն այն էր, որ այս ավազակախմբերը անդամների մեծ մասին արյունախում մարդասպանների միջից ջանասիրաբար ջոկել էին Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամ դոկտոր Բահաեդդին Շաքիրն ու Նազըմը: Նրանց, հատուկ հրամանով, բանտերից ազատել էին, որպեսզի իրականացնեին այդ դաժան պարտականությունները:

Լավերը
Ի հակադրություն վատերի՝ եղել են նաև ղեկավարներ և բնակիչներ, ովքեր հայերին սպանելու հրամանին ընդդիմանալու համար սպանվել են, հայերին իրենց տներում թաքցրել են՝ դրանով իսկ վտանգելով սեփական կյանքը. օրինակ՝ 1914 թ. սկսած նախ Հալեպի, այնուհետև Կոնիայի նահանգապետ Ջելալ բեյը թույլ չի տվել, որ իր նահանգի հայերին տեղահանեն:  

Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամի այն խոսքին, թե այս արյունոտ ճանապարհորդությունը «ազգային իդեալի» համար է, նա պատասխանել է. «Ո՞ր ազգային իդեալի: Թուրքերն ու մուսուլմանները այս ոճրագործությունների պատճառով արյուն են լացում, սակայն չեն կարողանում խոչընդոտել: Նման դաժանություններն ազգային իդեալ անվանելը ազգի համար ամենամեծ հայհոյանքն ու զրպարտանքն է»: Մինչև 1915 թ. հոկտեմբերը, երբ պաշտոնից ազատվեց, խոչընդոտել է բազմաթիվ հայերի՝ նաև շրջակա գավառներից, Դեր Զոր աքսորելուն: 1915 թ. օգոստոսին Անկարայի նահանգապետ Մազհար բեյը (հետագայում` 1918 թ. Մազհար բեյը նշանակվեց Օսմանյան կայսրության Ներքին գործերի նախարարության կողմից ստեղծված այն հետաքննիչ հանձնաժողովի նախագահը, որը 1918 թ. վերջերին և 1919 թ. սկզբներին զբաղվեց հայերի տեղահանության և կոտորածների պատասխանատուների հետաքննության գործով-Ակունքի խմբ.) պաշտոնից ազատվել է այն բանի համար, որ դեմ է արտահայտվել իր նահանգի հայերին աքսորելու հրամանին: Մազհար բեյը հետևյալ կերպ է մեկնաբանել հրամանին դեմ արտահայտվելու իր որոշումը՝ «ես նահանգապետ եմ, ոչ թե ավազակ»: 

Քութահիայի (Կուտինա-Ակունքի խմբ.) կառավարիչ Ֆաիկ Ալին (Օզանսոյ) չի բավարարվել լոկ իր շրջանի հայերին աքսորելու հրամանին չենթարկվելով, Բալըքեսիրից, Աֆյոնից, Իզմիթից և Ադափազարից Քութահիա եկած հայերին ցուցաբերել է տարատեսակ օգնություն: Որպեսզի Քութահիայում չկուտակվեն, եկած հայերին, ըստ մասնագիտության և արհեստի, ուղարկել է շրջակա գավառներ և գյուղեր: Նա մյուս գավառներից Քութահիայում ապաստանած հայ աղքատներին է բաժանել այն 500 ոսկին, որը հավաքել և Կարմիր մահիկին էին տվել Ֆաիկ Ալիի հովանու տակ վերցված հայերը: Ֆաիկ Ալին գաղթականների համար ճաշարաններ է կառուցել: Որպեսզի հայ երեխաներն անուս չմնան, դպրոց է բացել և տնօրեն նշանակել մի հայի:

Կաստամոնուի նահանգապետ Ռեշադ բեյը, Յոզղաթի կառավարիչ Ջեմալ բեյն ու Էրզրումի նահանգապետ Թահսին բեյը չեն ենթարկվել բնաջնջման հրամաններին: Մալաթիայի քաղաքապետ Ազիզօղլու Մուսթաֆա աղան տեղահանությունը խոչընդոտելու իրավասություն չուներ, սակայն բազմաթիվ մարդկանց է թաքցրել իր տանը: Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամներից մեկի որդին սպանել է նրան՝ ասելով, թե «պաշտպանում է անհավատներին»: Լիջեի քայմաքամ Հուսեին Նեսիմի բեյին, Բեշիրի քայմաքամ Մուավինի Սաբիթ բեյին, Բասրայի նահանգապետ Ֆերիթ բեյին, Մյունթեֆեկի կառավարիչ Բեդիի Նուրի բեյին և լրագրող Իսմայիլ Մեսթային սպանել են Միություն և առաջադիմություն կուսակցության պարագլուխներից դոկտոր Ռեշիդ բեյի հրամանով: Իսկ Մարդինի կառավարիչ Հիլմի բեյը վերջին պահին է փրկվել մահից:  

Սավուրի քայմաքամ Սըթքը բեյը 200 դոմինիկյան միսիոների թաքցրել է իր տանը: Միդյաթի քայմաքամ Նուի բեյը, Չերմիքցի Մուհամմեդ Համդի բեյը, սավուրցի Մեհմեդ Ալի բեյը, սիլվանցի Իբրահիմ Հաքքը բեյն այն անձինք էին, ովքեր հայերին և ասորիներին օգնություն են ցուցաբերել: Եդեսիայի մայոր Սըթքը բեյը մահից փրկել է ասորի համայնքին և հայ կաթոլիկ համայնքի առաջնորդներին: Եդեսիացի Հաջի Հալիլը մի ընտանիքի 7 անդամներին փրկելու համար թաքցրել է իր տան առաստաղում:  

Բացի այդ, Տրապիզոնի շրջանի և Կաստամոնուի մի խումբ սուննի թուրքեր, Կոնիայի մևլանաները, Մարդինի ասորիները, Սինջարի եզդիները և Դերսիմի ղըզըլբաշ աշիրեթների մեծ մասը փրկել են հայերին: Մինչդեռ Դերսիմի ցանկապատ հանդիսանող Արաբկիրում, Էղինում (Ակն-Ակունքի խմբ.), Գյուրունում, Քեմախում, Երզնկայում, Դերջանում, Քըղիում և Բալուում հայերին ոչ միայն թալանել, այլև սպանել են: Նույն կերպ Սիրիայի Դեր Զորում հայերին ապաստանած և ուտելիքով ապահոված բազմաթիվ արաբ աշիրեթների կողքին եղել են բեդվիններ, որոնք թալանել և սպանել են: Ռաս ուլ Այնում որոշ չեչեններ հայերի վրա հարձակվել, որոշներն էլ՝ պաշտպանել են: 

Կոնիայի նահանգապետ Ջելալ բեյի հուշերը
Հոդվածն ավարտենք «լավ թուրքերից» Կոնիայի նահանգապետ Ջելալ բեյի 1919 թ. «Վաքիթ» թերթում լույս տեսած «Հայկական դեպքեր, պատճառներն ու ազդեցությունը» վերնագրված հուշերից մի հատվածով. «Այո՛, մի խումբ հայեր օգնել են թշնամուն: Որոշ հայ պատգամավորներ, նախընտրելով ավազակությունը, բազմաթիվ ոճրագործություններ են գործել: Կառավարության պարտականությունը մեղավորներին ձերբակալելն ու միայն նրանց պատժելն էր: Եթե սա անհնար էր, ապա պետք էր այդ շրջանի հայերին ոչ թե թշնամաբար, այլ բարեկամաբար և ժամանակավոր այլ վայրեր տարագրել: Ավազակն ամեն ինչ կարող է անել, որովհետև ավազակ է: Իսկ կառավարությունը հետապնդում է միայն մեղավորներին: Սակայն, ցավոք, այն ժամանակվա կառավարության մեծամեծերը քանի որ երբեք չէին կորցրել գաղտնի կազմակերպության ոգին, այս տեղահանությունն իրականցրեցին անխոհեմ ձևով, որն անգամ արյունարբու ավազակը չէր կարող իրականացնել: Այդ ժամանակվա կառավարությունը քանի որ մտածում էր՝ ռուսները հարձակվելու են Սաքարիայի հովտի վրա, հայերն էլ նրանց աջակցելու են, որպես կանխարգելիչ միջոց` ասում էին, որ տեղահանությունը տարածվելու է մինչև Անկարա, Կոնիա և Էսքիշեհիր: Այդ ժամանակ քանի որ ռուսները դեռ նոր էին զրահանավերով մատակարարվել, մենք դեռ իշխում էինք Յավուզում, Լեսբոսում և Սև ծովում, անհնար էր, որ ռուսների զինվորները մտնեին Սաքարիայի ավազան: Եկեք այս հնարավորությունն էլ ընդունենք… Ինչու՞ Բուրսայի, Էդիրնեի (Ադրիանապոլիս-Ակունքի խմբ.) և Թեքիրդաղի հայերին տեղահանեցին: Այս տեղերն է՞լ էին մտնում Սաքարիայի ավազանի մեջ: Հալեպում նահանգի բնակչության 1/70 անգամ չկազմող հայերից ի՞նչ էին ուզում: Ճիշտ, սխալ հայրենիքի բարօրության համար հայերին իրենց բնակավայրերից հանելը եթե անգամ անհրաժեշտություն լինի, նման ձևո՞վ պետք է իրականացվի: Կառավարությունը, որը հրամայում է հայերին ուղարկել Զոր, մտածե՞լ է, թե այս խեղճերն այնտեղ արաբ քոչվոր ցեղերի մեջ առանց կացարանի ու սննդի ինչպե՞ս են ապրելու: Եթե մտածել է, ապա հարցնում եմ` այնտեղ որքա՞ն սնունդ են ուղարկել, գաղթականների համար քանի՞ տուն է կառուցվել: Հայերի նման դարեր շարունակ նստակյաց կյանքով ապրող ազգին Զորի անապատներում, որտեղ ջուր և շինարարական այլ նյութեր չկան, բնակեցնելու նպատակը ո՞րն էր: Ցավոք, խնդիրը մերժելու և աղավաղելու հնարավորություն չկա: Նպատակը ոչնչացումն էր, ոչնչացրեցին: Կրկին թաքցնել ապարդյուն է, այս որոշումը կայացրել են Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ընդհանուր կենտրոնի հայտնի անդամներից ոմանք, և, բնականաբար, այն կյանքի է կոչել կառավարությունը, որը բաղկացած է այդ ընդհանուր կենտրոնի անդամներից:

ՄԱԿ-ի ընդհանուր կենտրոնը Բալկանյան պատերազմից առաջ հեշտությամբ կարգավորել է նաև Մակեդոնիայի հարցը: Կենտրոնի անդամներից մեկի կարծիքով Մակեդոնիայի հարցը բնակչության հարց է, Եթե իսլամ բնակչությունը շատանա, ապա հարցն ինքնըստինքյան կկարգավորվի: (…) Երկու թվերի միջև հարաբերակցությունը որոշելու համար թվերից մեկը պետք է մեծացնել, մյուսը՝ փոքրացնել: Ռումելիի բնակչության միջև առկա տարբերությունը վերացնելու համար բուլղարներին, հույներին, սերբերին ոչնչացնելու հնարավորություն չկար, դրա համար էլ փորձեցին Բասրայից բերել իսլամ գաղթականներին:

Իսկ Անատոլիայում նման դժվարության կարիք չկար: Կազմակերպեցին հայերի ոչնչացումը: Սա անձամբ իրականցրել է ոչ թե ընդհանուր կենտրոնը, այլ այն ժամանակվա կառավարությունը: Եթե այդպես չլիներ, ապա կոտորածներին չմասնակցած քայմաքամներին սպանելու, կառավարիչներին և նահանգապետերին աշխատանքից ազատելու դեպքում, կոտորածներին մասնակցածները կարիերայում առաջ չէին գնա: Տեղահանությունը Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամների հսկողությամբ չէր իրականացվի:

Այսպես, ըստ իս՝ գալիս եմ խնդրի ամենակարևոր կետին. այս խառնաշփոթի, այդ կոտորածների և ոճրագործությունների համար թուրքերը ևս պատասխանատու են, թե՞ ոչ:

(…)
Ենթադրում եմ, որ առնվազն 3-4 հարյուր հազար (մեկ ու կես միլիոն-Ակունքի խմբ.) հայ է մահացել: Մի ազգ, որն այսքան արյունաքամ է եղել, ճչալու և բողոքելու իրավունք ունի: Այս իրավունքի դեմ ոչ ոք չի կարող առարկել, սակայն միայն հայ չի մահացել: 2 միլիոնից ավել թուրք ու արաբ էլ է մահացել: Թուրքերն ու արաբները ևս հայերի պես խաբված և անճար են: Նրանք էլ ճչալու և բողոքելու իրավունք ունեն: Օսմանյան կայսրության ներկայիս վիճակը նմանեցնում եմ Էրզրում (Կարին-Ակունքի խմբ.) նահանգի վերոնշյալ վիճակին, այսինքն՝ ողջ երկրում երկու դասի մարդ կա՝ բռնությամբ օրենքից շահ հետապնդող բռնակալներ և նրանց բռնությունների արդյունքում ճնշված թուրքեր, արաբներ, հայեր… Բոլորիս համար էլ աղետի ծնունդ տվող պատճառներ կան: Հայրենիքից բաժանվելով` ճանապարհներին մահացած կամ էլ սպանված հայերի հետ և Սիրիայի անապատներում, Էրզրումի լեռներում քաղցից, հիվանդությունից, տապից մահացած կամ սպանված թուրքերը Ալժիրում և Սիրիայում քաղցից փողոցներում հեծելով մահացող արաբների և Ջեմալ փաշայի հրամանով մահապատժի ենթարկված և աքսորավայրերում ծայրահեղ աղքատության մեջ, տարաբախտ ուժը նույն ուժն է: Հետևաբար և՛ թուրքերը, և՛ արաբները հայերի պես հայցվոր են: Մենք էլ ենք արդարություն պահանջում: Մեկս մյուսին մեղադրելու փոխարեն, ձեռք ձեռքի տված` քաղաքակիրթ աշխարհից արդարություն պահանջենք և դարեր ի վեր եղբայրաբար ապրած արաբներին, թուրքերին և հայերին այս վիճակին հասցրածների պատիժը պահանջենք ու քանի դեռ ուշ չէ, բավականին հարմար կլինի կրկին փորձենք եղբայրաբար ապրել»:       

Գրականության ցանկ

1. 1.      Taner Akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu, İmge Kitabevi, 1999.
2. 2.      Burçin Gerçek, ‘Celal Bey ve diğerleri’, Radikal, 26 Şubat 2006.
3. 3.       Tuncay Opçin, ‘Tehcirde Kol Kanat Geren Türkler”, Yeni Aktüel, 29 Haziran 2008.
4. 4.       Racho Donef, “1915: Righteous Muslims during the Genocide of 1915”.
5. 5.       http://www.atour.com/history/1900/20101105a.html.
6. 6.      Rober Koptaş, “Türkler ve Müslümanlar, bu cinayetlerden dolayı kan ağlıyor”, Agos, 30 Temmuz 2010 (Ջելալ բեյի հուշերը «Ակօսի» համար օսմաներենից ժամանակակից թուրքերենի է վերածել Արի Էքերյանը):
7. 7.      Sarkis Seropyan “Vicdanlı bir Türk Valisi: Faik Ali Ozansoy”.
8. 8.      İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri, Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011.

http://www.radikal.com.tr/radikal.aspx?atype=radikalyazar&articleid=1131371&yazar=ayse–hur&categoryid=77

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net