Սաիթ Չեթինօղլու
Արսլանյանի խոսքերում անընդհատ արդարության փնտրտուք կար: Ցանկանում էր արդարության դատաստանի առաջ կանգնեցնել նրանց, ովքեր պատասխանատվություն էին կրում Կիլիկիայի այս ոճրագործությունների համար. «Խիղճ ունեցող յուրաքանչյուրը հույս ունի և ցանկանում է, որ Ադանան և նրա կազմում եղած բնակավայրերը ավերակների վերածելու, հազարավոր անմեղ մարդկանց դաժանաբար սպանությունների և այս մեծ ոճրագործությունների պատասխանատուներին հանձնել արդարադատության ճիրանները»:
Սակայն կասկածում է, որ ռազմական դատարանները կվերականգնեն արդարությունը: Օգտակար է այսօր անսալ հարյուր տարի առաջվա խորքից արձագանքող Արսլանյանի ձայնին: Պետք է շեշտել, որ զինվորը չի կարող վերականգնել արդարությունը: Ցավոք, արդյունքում Արսլանյանը իրավացի դուրս եկավ. «Այնպիսի կարևոր գործ, ինչպիսին է արդարության վերականգնումը, հանձնվել է ռազմական դատարաններին: Ինչպես ասում է արժանապատվություն և հեռատեսություն ունեցող մեկը, խելացիի գլուխը պետք է համապատասխանի զինվորի ձեռքին, քանի որ ատրճանակի և թրի սովոր զինվորի ձեռքը չի կարող զգալ արդարության կշեռքը: Ցավալի է, որ արդարության անցնելիք ճանապարհին ռազմական դատարանների համար, խելացի մեկի համար չգտնվեց մի մտավորական, ով կարող էր ապացույց հանդիսանալ: Ռազմական դատարանները ուղղորդվեցին մարդասպանների խորամանկություններով, խաղերով և մի շարք շովինիստական սկզբունքներով: Ահա այդ իսկ պատճառով վիրավոր հայ ազգի և արդարության վերականգնելուն սպասող քաղաքակիրթ աշխարհի աչքերի առաջ, կոտորածների հովտում արդարությունը կրկին սպանվեց»:
Կարծում է` Բաբիկյանում արդարությունը սպանվել է ռազմական դատարանների ձեռքով, սրա վերաբերյալ օրինակներ է բերում. «Ռազմական դատարանը կազմող զինվորների, նրանց պատվի և նամուսի վերաբերյալ ոչինչ չեմ կարող ասել, սակայն նրանք տեղի ունեցած դեպքերը անհրաժեշտ պաշտոնական ուսումնասիրության և հետազոտության ենթարկելու տեղեկության մակարդակից զուրկ են: Զարմանքս չեմ կարողացել զսպել, տեսնելով, թե ինչպես են արդար ուսումնասիրություն և հետազոտություն կատարելու անհրաժեշտություն ունեցող իրավական և դատական հարցերում, զգացմունքային որոշումներ կայացնելով, բազմաթիվ սխալներ թույլ տալիս: Տեղական կառավարման իրավասուները ժողովրդի տարբեր շերտերից մարդկանց են բերել, որոնց սուտ կամ կեղծ վկայությունների հիման վրա պատրաստած դատախազության հետաքննությունների համաձայն` մադկանց կանգնեցրել են դատարանի առաջ: Նման պայմաններում Ադանայի ռազմական դատարանը որոշումներ է կայացրել, որոնք որևէ իրավական և պաշտոնական հիմք չունեն: Այս դատարանում վեց հայ մահվան է դատապարտվել: Ասում են, թե նրանցից մեկը՝ Օհանի որդին, իր իջևանատանը մոտ 50 մուսուլման է սպանել: Սակայն տարօրինակն այն է, որ նախ սպանված մուսուլմաններից և ոչ մեկն այդ իջևանատանը չի բնակվել, կասկածելի անձինք են եղել, որոնք ապրել են քաղաքի տարբեր վայրերում: Բացի այդ, եթե մտածենք, թե այդ մարդիկ հայկական թաղամասերին մոտ են բնակվելիս եղել, այս մուսուլմաններն ի՞նչ գործ ունեին այդ իջևանատանը: Ակնհայտ է, որ հարձակվել են հայերի վրա, նրանք էլ սպանել են: Այս իրականությունները կոծկելով` իրական մեղավորները հանգիստ շունչ են քաշել, իսկ Ադանայում և շրջակայքում տեղի ունեցած դեպքերը վերածվել են ազգային մղձավանջի: Այս ոճրագործություններից մի քանի հայ են կարողացել ազատվել, նրանց էլ դատապարտել են: Նրանց մեղավորությունը կայանում է նրանում, որ ինքնապաշտպանության են դիմել հարձակումների ժամանակ: Ռազմական դատարանների պարոնները ամբողջությամբ անտեղյակների նման բոլոր վկաների վկայություններն առանց ուսումնասիրելու, ընդհակառակը՝ կարծես թե դատավորի որոշում եղած լիներ, կրկնել և վճիռ են կայացրել: Ռազմական դատարանը առանց հետաքննություն կատարելու դատարանի առաջ կանգնած մարդկանց, որոնք տնից անգամ դուրս չեկող պարզ մարդիկ էին, դատապարտել է»:
Արսլանյանը բերում է օրինակներ, համաձայն որի՝ դատարանը դեպքերի կազմակերպիչներին ձերբակալելու փոխանակ, ձերբակալել է գործիք հանդիսացողներին, ոճրագործությունների իրական մեղավորներին ձեռք չի տվել, անմեղ մարդիկ մտացածին հետաքննության ենթարկվելով` մահվան են դատապարտվել. «Տեսել եմ, թե ինչպես եք Ադանայի զազիր իշխանությունների մեղքերը կոծկելու սպառնալիքների և ճնշումների տակ վկայություն ստանալու համար հարյուրից ավելի հայերի մեկուսացնելու հրաման արձակել, և թե ինչպես եք ձերբակալել ազնվազարմ իսլամական համայնքի հետ առնչություն չունեցող ստահակ մարդասպաններին, որոնց չեն կարողացել ձերբակալել այն պատճառով, որ նորից նույն իշխանության սանձազերծած ոճրագործություններն իրականացրել են իշխանությունների կողմից գովասանքի արժանի ձևով: Սակայն ձեր բազմաթիվ գործողություններում հայտնաբերելով վերոհիշյալ քննիչի արյունոտ ձեռքերը, որոնք դարձել են ինքնիշխան ավազակախմբի անիծված միջոց, սրտիցս արյուն է կաթում: Առաջին վճիռն իրականացրեցիք մայիսի 28-ի գիշերը30` 9 մուսուլմանի և 6 հայի մահապատժի ենթարկելով: Չգիտեմ, թե մյուս 9 մուսուլմանն ու 5 հայը մարդասպան են եղել, թե ոչ, սակայն խեղճ Մսագործ (Քասաբ) Միսակին դեպքերի առաջին իսկ օրվանից՝ չորեքշաբթիից մինչև ուրբաթ իր երեխաների հետ եկեղեցում եմ տեսել, հետևաբար վերոհիշյալ ոճրագործությանը չէր կարող գործել. լրիվ անմեղ է: Երբ իմացա, որ մահապատժի ենթարկվածների մեջ է, 5-10 րոպե անգիտակից վիճակում էի: Հոգին ավանդած դիակը վերջին անգամ տեսնելու համար արագ վազեցի այն թաղամաս, որտեղ գտնվում էր. իր թաղամասի կամուրջի վրա կառուցված կախաղանից՝ մարդկանցից շատ բարձր վայրից, Միսակի անշնչացած մարմինը՝ իր վեհ և երգիծանք արտահայտող տեսքով, վիրավորում էր մարդկանց արդարության զգացումը: 1325 թ. մայիսի 28-ին արդարությունը Միսակի մարմնի հետ պաշտոնապես մահապատժի ենթարկվեց և թաղվեց»:
Եթե ոտքի չկանգնեն, վա’յ էս երկրի զավակներին: Չեմ ուզում կասկածել, որ վերոհիշյալ անձանց խաբել և համոզել եք գտած ստախոս վկաներով: Եթե արդարությունը կորչի և մայր մտնի էլ, ժամանակավորապես է. տարիներ, նույնիսկ դարեր հետո պայծառ արևի պես կշողա, գթության արժանի այս հողերը կյանք բաշխող շողով բարօրության մեջ կթաղվեն: Ըստ էության, տարիները, դարերը պատմության տեսանկյունից աննշան են: Արդարությունը, որի երեսից զրկված ենք, բռնակալությունից արևոտ մի օր խոնավ, ժանգոտված մեր խեղճ հայրենիքի վճիտ երկինք է բարձրանալու: Ահա այդ ժամ էլ ներկա գտնված 2 հազար մարդու և 4 հոգևորականի վկայությամբ առ այն, որ Միսակն իր երեխաների կողքից չի հեռացել և երդմամբ, պարզ կդառնա, որ Միսակն անմեղ է եղել: Զինվորները, ովքեր վերոհիշյալին գիշերով զնդանից հանելով, տառացիորեն կատարել են իրենց ստացած հրամանը, ճշմարտությունը ջրի երես դուրս գալուց հետո Ադանայի գերեզմանոցի անհայտ մի անկյունում փռված ոսկորներից իշխանության անունից ներողություն են խնդրելու: Ահա այդժամ միայն քաղաքակիրթ աշխարհը կհավատա, որ իմ հայրենիքը դրեյֆուսների հայրենիքի պես արդար և սահմանադրական է: Արդյո՞ք այս պայծառ հույսերն իրականություն կդառնան: Չգիտեմ, սակայն սիրտս այդպես է ուզում…
Ծննդավայրը լքելիս սրտում սաստիկ խորը ցավ կար, ճանապարհին հանդիպած հայկական բնակավայրերի սարսափելի տեսարանները այդ ցավն էլ ավելի էին սաստկացնելու. «Հունիսի 26-ին33 «Հըդիվի» շոգենավով ճանապարհվեցի Ալեքսանդրետ (Հաթայ): «Այս ունայն աշխարհը հո ինձ չե՞ն հանձնարարել» ասելով և Ադանան ամբողջովին մոռանալ ջանալով՝ ճանապարհվեցի Այնթապ: Ալեքսանդրետի և Հալեպի միջև` Բեյլանում, ասացին, որ վեց ժամվա հեռավորության վրա գտնվող Քըրըքհան34 գյուղի 70 տուն հայերին սպանել են, իսկ տները՝ Ադանայի պես այրել, տեսա այրվող թաղամասը. ոչ ոք կենդանի չէր մնացել: Ճանապարհին իմացա, որ Ադանան հողին հավասարեցրած գաղտնի և սև ուժերը ապրիլի 7-ին35 սպանել են Քրքհանի հայերին, այրել նրանց անշարժ գույքը, իսկ ապրլի 12-ին36՝ Անթաքիա քազայի 172 տուն հայերին: Ծանր ապրումների արդյունքում Այնթապ հիվանդ վիճակով կարողացա հասնել: Հանդիպածս իմ ընկերներին և բարեկամներին ասում էի՝ եթե Գալիպոլիի Բոլայըր գագաթից ձեզ նայող ազատատենչ Քեմալի37 պես մեռնեմ` առանց տեսնելու այս ազգի մեջ փնտրածս բարգավաճումը, թող գերեզմանիս վրա գրեն՝ տխուր է հայրենիքը, տխուր եմ ես: Ադանայի դեպքերի արդյունքում ամբողջովին քայքայված առողջությունս ասում էր, որ օրերս հաշվված են, ուզում էի ամեն ինչից հրաժարվել և մնալ ու կյանքս շարունակել Այնթապում: Հակառակ դեպքում վերջին ցանկությունս էր ծննդավայրումս, որտեղ առաջին անգամ տեսել էի արևածագն ու մայրամուտը, սիրելիներիս գրկում շունչ քաշել և պապերիս գերեզմանի մոտ հանգչել38: Որովհետև այստեղ կգտնվեին բարեկամներ, ովքեր կմասնակցեին հողարկավորությանս և դիակիս վրա կլացեին: Ըստ էության, հոգևարքի մեջ գտնվողը երկու բան է ցանկանում՝ նախ կյանք, հետո էլ մեկն, ով կսգա իր մահը: Ահա ես էլ շատ բան չցանկացա, սակայն ավաղ, երկուսից էլ գրեթե զրկված եմ: Ճակատագրի վրա իշխանություն ունեցող ձեր գաղտնի ուժերի միջոցով արգելում եք նույնիսկ իմ այս վերջին երջանկությունը, որովհետև երբ այդ մտորումների մեջ էի, երկու անգամ Այնթապի կայմակամություն հեռագիր ուղարկեցիք, որպեսզի գամ և վկայություն տամ: Կամ պետք է Ադանա գայի, կամ էլ այս երկրից գնայի: Ընտրեցի երկրորդը: Շատ չեմ վախենում, Ադանայի ձեր սենյակում գտնվելով, այն ինչ գրում եմ, բանավոր և մանրամասն ասելուց, սակայն չեմ կարող գալ, որովհետև այդ քաղաքում, որը դարձավ հայ նահատակների գերեզմանոցը, թեկուզ և մեկ օր չեմ կարող մնալ. ինձ համար չափազանց մեծ բեռ է: Ամեն մի ծխացող անկյունում մի հուշ ունեմ: Հայրենիքի հեռանկարային երիտասարդներից նախկին աշակերտներիս մեծ մասը սպանվել է Ադանայում և շրջակայքում: Աստծո ողորմածությանն արժանացած այս անմեղ զոհերի տխուր հայացքները նույնիսկ հեռվից են ճնշում հոգիս: Խնամյալների խորհրդարանից և նրանց ուղեկցողներից իմ բազմաթիվ ընկերներին ու բարեկամներին իրենց այգիներում, Ադանայի շուկայում և փողոցներում կոտորեցին: Նրանց հիշելիս անքուն գիշերներս դժոխքի են վերածվում: Դեռ պատրաստ են ամեն տեսակի ոճրագործության, դեռևս վախենում եմ պաշտոնական և ոչ պաշտոնական ոճրագործություններից, վախենալու իրավունք ունեմ: Վկայություններս ու զգացմունքներս ներկայացնում եմ գրավոր կերպով: Սրանք հայրենասեր շատ լուրջ օսմանցու վիրավոր սրտից բխող վերջին ճիչերն են: Ցայժմ ապրել եմ խելքովս, գրչովս և ընտանիքիս հարստությամբ, կյանքիս ընթացքում բազմաթիվ քմահաճույքներ ու հարվածներ եմ տեսել: Շատ մոտիկից եմ տեսել երջանկությունը, աղքատությունն ու կարիքը: Այսուհետ շատ չեմ մտածելու Աստված բարեգութ և մեծահոգի է: Ո՛չ վախ է մնացել, ո՛չ ցանկություն, ճակատագրից չեմ կարող գթություն սպասել, ինձ բաժին հասնելիք աղետի պատճառով էլ հուսախաբության մեջ չեմ ընկնի: Հայրենիքից և անցյալ կյանքից բաժանվում եմ, ինձ համար հանգստություն պարգևող այս պահին օգտակար լինելու հույսուվ որոշ զեկույց կներկայացնեմ: Ուրախ կլինեմ, եթե լավ արդյունքի պատճառ հանդիսանա: Ձեզ ուղերձ ունեմ. Ադանայի դեպքերը տեղական իշխանությունների թողտվությամբ և օգնությամբ բռնակալների անիծյալ գործն է: Պաշտոնապես, ուղղակի և տեխնիկապես սպանեցին, հրի մատնեցին. սա ճշմարտություն է: Եթե անգամ մեծ տերությունները՝ ներառյալ Գերմանիան, քաղաքավարությունից դրդված հաստատեն, թե մեղավորը հայերն են, ոչ ոք չի հավատա: Մեղավորը ո՛չ հայերն են, ո՛չ էլ մուսուլմանները, մեղավորը իշխանությունն է»:
Հանգիստ կարելի է ասել, որ Ադանայի հայերը ի սրտե նվիրված էին սահմանադրական կառավարմանը: Կիլիկիայի դեպքերի մասին զեկույցներում շարունակաբար շեշտվում են սահմանադրական կառավարման սկզբունքները, սակայն տեղի ունեցած դեպքերի և արդարության սպասումները չիրականանալու պատճառով նկատվում է սահմանդրական կառավարման նկատմամբ թերահավատություն և դրա հետևանքով առաջացած շփոթվածություն:
Տողատակ
30. 10 հունիսի 1909
31. 10 հունիսի 1909
32. Ալֆրեդ Դրեյֆուսը ծագումով հրեա սպա էր, ով ֆրասնիական բանակում դարձել է կապիտան: Ֆրասիայի ռազմական նախարարությունում աշխատած Դրեյֆուսին 1894 թ. մեղադրել են զինվորական գաղտնիքները Գերմանիային վաճառելու մեջ և ձերբակալելով դատապարտել ցմահ բանտարկության Ֆրանսիայի Գվիանայի Սատանայի կղզում: Այստեղ ավելի շատ նկատի ունի Եվրոպան, քան թե «Դրեյֆուսի հայրենիք» ենթադրվող Ֆրանսիան:
33. 9 հուլիսի 1909
34. Այսօր Հաթայի կազմում գավառի կենտրոն է:
35. 20 ապրիլի 1909
36. 3 մայիսի 1909
37. Խոսքը գնում է Նամըք Քեմալից:
38. Այսօր Ադանայի հայկական գերեզմանոցի մի մասում, որտեղ Արթին Արսլանյանը ցանկանում էր հանգչել իր պապերի կողքին, վեր է խոյանում Սաբանջը մզկիթը:
«The New York Times» թերթի այդ ժամանակվա համարում լույս տեսած Կիլիկիայի լուրերը:
Հազարավոր զինվորներ կողոպտում, կրակում և վառում են:
Ֆրանսիական դպրոցներն ավերվեցին:
ԿՐԱԿԻՆ ԳԱԶ ԵՆ ԱՎԵԼԱՑՆՈՒՄ
Վախենում են Հաճնի և Տարսուսի համար, մահացածների թիվը 30 000 է:
Հայ կանանց հետ ձիով են հաշվեհարդար տեսնում:
Ադանայում դեռևս օրենքները չեն գործում: Երեկ քաղաքում բազմաթիվ մարդիկ սպանվեցին: Թալանող, ավերող և հրի մատնող 4000 զինվոր Ադանայում ահաբեկություն են գործում: Օտարազգիների ունեցվածքի նկատմամբ հարգանքը բացակայում է: Ֆրանսիական դպրոցները ավերվեցին, վախ կա, որ հայկական դպրոցները, որոնք գործում են և՛ առևտրական, և՛ միսիոներական նպատակներով, հիմնահատակ կավերվեն:
Նոր նահանգապետը դեռևս չի կարողացել կարգ ու կանոնը վերականգնել: Առկա են բոլոր պատճառները, որպեսզի հավատանք, որ իշխանությունները թույլ են տվել, որ բոլոր քրիստոնյաներին ոչնչացնեն:
Այստեղի զինվորները կրակի վրա «ջուր» լցնելու անվան տակ գազ են ավելացնում, և կրակը միանգամից տարածվում է:
Հաճնի և Տարսուսի ամերիկացի միսիոներների նկատմամբ վախ կա:
Թուրքական ծառայությունների միջոցով ուղարկվող բոլոր նամակներն ու հեռագրերը գրաքննության են ենթարկվում:
Կոտորածների արդյունքում Ադանայի վիլայեթում 30 000 սպանված կա, 35 000 անտուն և 5 դրամազուրկ փախստական: Միայն Ադանայի կենտրոնում մահացածների թիվը ենթադրաբար 6 500 է հասել:
«Նյու Յորք թայմզ», 5 մայիսի 1909 թ.
Երիտթուրքերի անկեղծությունը
Անցել է ևս մեկ տարի, ինչ երիտթուրքերը ջանում են Աբդուլ Համիդին Սահմանադրություն ընդունել տալ, և չորս ամիս, ինչ սուլթանը անտեղի ջանում է հետադիմական հեղափոխություն կատարել: Այս ջանքերի հետ միաժամանակ Անատոլիայում քրիստոնյաների նկատմամբ կոտորածներ են սկսվել: Տարբեր դավանանքների պատկանող քիրստոնյաներից և մուսուլմաններից բաղկացած Երրորդ կորպուսը նախկին վարչակարգի «փրկօղակ» լինելու համար Սալոնիկից գալուն պես հայտարարեց, որ առաջնորդների, օտար և տեղական քրիստոնյաների գույքի ու կյանքի անվտանգությունն ապահովելու համար առանձնահատուկ ջանքեր է գործադրելու, և Անատոլիայում կոտորածներ հրահրող մեղավորներին ձերբակալելու է: Իշխանությունը կրկին իրենց ձեռքը վերցրած երիտթուրքերը մտադիր են ձերբակալել պահպանողական սադրիչներին: Աբդուլ Համիդը առավել դաժանություն չի կարող սանձազերծել, նրա անմիջական ղեկավարությամբ մոտ 2000 մարդ է գործում, և դեռևս ավարտ չունի: Անատոլիայի իրավիճակով հետաքրքրություններն այսքանով չեն սահմանափակվում: Դեռևս տարբեր նպատակներ կան:
Ադանայի կոտորածների ղեկավարներին ձերբակալելու համար ստեղծված դատարանը, ճգնաժամի հիմնական մեղավորներին ներելով, ընդդիմանալու կոչ արած հայերին մեղադրելու համար ժամանակ չի կորցրել: Այս դատարանի հայ նախագահը, որը ծայրահեղ բացառություն է, այժմ հեռացվել է, և նրա փոխարեն Զմյուռնիայի հրամանատար Իսմայիլ փաշան է նշանակվել: Սուլթանն իր մի շնորհագրում հրամայել է նախկին ռեժիմի ներկայացուցիչներից մոտ 100 թուրքի, այդ թվում` Ադանայի հրամանատար Մուստաֆա փաշային, Ջեբել–ի բերեքեթի վալի Ասաֆ բեյին, Ադանայի վալի Ջևաթ բեյին, ձերբակալել և պատասխանատվությունը բարդել նրանց վրա: Բացի այդ Թուրքիայի իսլամական ղեկավարությունը իմամներին հրամայել է կրոնների վերաբերյալ ժամանակակից մեկնաբանություններում մուսուլմանների գլուխը մտցնել, որ հարգանք ցուցաբերեն այլակրոն դավանողների խղճի ազատության նկատմամբ: Իսլամական կրոնի առաջնորդը այս հրամանը փորձելու է կյանքի կոչել երիտթուրքերի իշխանության միջոցով:
Հավելումն այս բոլոր քաջալերիչ գործողությունների՝ օսմանյան խորհրդարանը Ադանայի զոհերին մոտ 100 000 դոլար փոխատուցում տալու վերաբերյալ որոշում է կայացրել: Փոխհատուցման բաժանելու կարգը կանոնակարգվելու է ժամանակ առ ժամանակ լույս տեսնող զեկույցներով: Հստակ է, որ երիտթուրքերը լավ սկիզբ են դրել: «Հեթանոսների» նկատմամբ ավանդական ինչպիսի հակակրանք ուզում է տածեն, բայց գիտեն, թե որքան կարևոր է շահել քրիստոնյա աշխարհի վստահությունը, այս վստահությունը կարող են միայն ձեռք բերել Անատոլիայի մեղավորներին արդարադատության առաջ կանգնեցնելով: Այստեղ միջին չկա:
Նյու Յորք Թայմզ, 29 հուլիսի 1909
http://www.aykiridogrular.com/haber-1626-1909-Adanada-Adaletin-Katledilmesi.html
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net
Leave a Reply