Թուրքիան մոտ ապագայում հայերի հետ նստելու է բանակցությունների սեղանի շուրջ

Արգենտինահայ լրագրող Ավետիս Հաջյանը շրջել է Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) տարբեր քաղաքներով և իր կատարած հետազոտությունը հրապարակել է «La Nacion» թերթում, ինչը մեծ արձագանք է գտել:

Հաջյանը նշել է, որ գաղտնի հայերի գոյության մասին լսել է դեռևս 13-14 տարեկանում, Բուենոս Այրեսի իրենց տանը իր հոր և Արգենտինայի հայկական եկեղեցու արքեպիսկոպոս Գրիգորիս Բունյաթյանի խոսակցության ժամանակ. «Բունյաթյանը խոսել է 1-2 միլիոն ծպտյալ հայերի մասին, որոնք ապրում են Մուշի և Բաթմանի Սասուն գավառի մերձակայքում: Հիշում եմ, թե 1970-ական թթ. ինչպես էր լուսանկարիչ Մարտին Քեսքիսյանը հորս ոգևորված պատմում Մուշի շրջակայքում բնակվող քրդացած հայերի մասին: Այն ժամանակ առավելապես ցանկալի բան թվաց. զրույցներին մեծ կարևորություն չտվեցի: Հարցով հիմա եմ սկսել հետաքրքրվել: Կարծում եմ՝ Բունյաթյանի տեղեկատվական աղբյուրը` Ցեղասպանությունից փրկված, Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստան–Ակունքի խմբ.) հայերին ամենալավը ճանաչող Պոլսո հայոց պատրիարք Շնորհք Գալուստյանը, եղավ այն գործոնը, որը շարժեց հետաքրքրությունս»:

Թուրքական «Ռադիկալ» թերթի հետ հարցազրույցի ժամանակ Ավետիս Հաջյանը նշեց, որ Անատոլիայի հայերի վերաբերյալ ուսումնասիրություններն սկսել է այն բանից հետո, երբ 2009 թ. նայել է Օզջան Ալպերի`  Նյու Յորքում ցուցադրված «Աշուն» ֆիլմը, որը նկարահանված է «Համշենի հայերենով». «Նախկինում գիտեի համշենցի իսլամացած հայերի գոյության մասին, սակայն Ալպերի հետ ծանոթությունը մեծացրեց հարցի հանդեպ հետաքրքրությունս»:

Լրագրող Ավետիս Հաջյանի կարծիքով, հատկապես վերջին տարիներին լույս տեսած հոդվածների և նկարահանված փաստագրական ֆիլմերի արդյունքում սփյուռքահայերի շրջանում մեծացել է ծպտյալ հայերի մասին տեղեկացվածության մակարդակը. «Ինձ համար Թուրքիայում ամենաազդեցիկը բնակչության բազմազանությունն է: Դրսից նայելիս թվում է, թե տասնյակ էթնոսներից և համայնքներից կազմված հոմոգեն բնակչություն ունի, սակայն ուշադիր նայելիս նկատում ես, որ չափազանց տարբեր տարրեր ներառող և խառը հասարակություն է: Ծպտյալ հայերի հետ կապ հաստատելը շատ ծանր աշխատանք էր: Ինձ հաջողվեց կապ հաստատել մեծ մասամբ մեկը մյուսին երաշխավորած մարդկանց  և նախկինում թուրք լրագրողների հետ զրուցած մարդկանց հետ»:

Մարտին Քեսքիսյանն ասաց, որ արևմուտքը միշտ էլ օտար է եղել, արևելքին հատուկ հյուրասիրությամբ են ընդունել, սակայն միևնույն ժամանակ վստահություն շահելը շատ դժվար է եղել. նրանց մեջ կան մարդիկ, ովքեր պետության ճնշումների երկյուղի պատճառով կզգուշանան խոսել. «Բոլորը, նույնիսկ խոսելու քաջություն ունեցողներն ակնհայտորեն վախենում էին մեկ դար հետո իրենց ինքնությունը բացահայտել: Ոչ ոք չի մոռացել Ցեղասպանությունն ու իր արմատները: Սա ինձ վրա մեծ ազդեցություն թողեց: Վախը բոլորի ընդհանուր հատկանիշն էր: Հիմնավորված վախ, որ գալիս է հոգու խորքից, բնազդաբար, ինքնապաշտպանության համար: Հանդիպածս մարդկանցից հատկապես ինձ վրա մեծ ազդեցություն է թողել համալսարանական մի երիտասարդ ուսանող, ով զարմացրեց ինձ իր խելքով, հայ մշակույթի, պատմության վերաբերյալ տեղեկություն ստանալու և հայերեն սովորելու իր ջանքերով: Մեծ աշիրեթի անդամ էր, չնայած մի շարք առողջական խնդիրներին` ներքին Անատոլիայում ոչ այդքան բարեկամական մթնոլորտում գաղտնի հայերի հետ հանդիպելու ջանքերը, սովորելու և ուսումնասիրելու վճռականությունն ինձ վրա մեծ ազդեցություն գործեց»:   

Ավետիս Հաջյանն նշեց՝ հարցը թե «հայն անվերապահորեն քրիստոնյա պետք է լինի», լայն քննարկումների տեղիք է տալիս. «Որոշ մուսուլման հայեր, հատկապես` Դիարբեքիրի շրջանում բնակվողները իրենց բնորոշում են հայ և մուսուլման: Կարծում եմ, որ հատկապես հասարակությունների աստիճանաբար աշխարհիկացման արդյունքում կա մի զանգված, որը կամովին ընդունում է ամեն օր աճող հայ մուսուլմաններին: Սակայն չպետք է մոռանալ, որ մի մշակույթում, որը 2 հազար տարի ամբողջացել է այս հասարակությամբ և եկեղեցով, 2 հազար տարի շարունակ օտար իշխանությունների, կոտորածների, լեզվի և մշակույթի կորստի դեմ եկեղեցին ազգային ինքնության շարունակականության միակ տարրն է հանդիսացել: Այս ավանդական հասկացությունները վերաձևակերպելու համար ժամանակ է հարկավոր: Չնայած գաղթերին՝ Թուրքիայի հայերը կազմում են մի համայնք, որը դեռևս պահպանում է անցյալի վսեմությունը, «Նոր Մարմարա», «Ժամանակ» թերթերին հավելված Հրանտ Դինքի ստեղծած «Ակօսից» մինչև «Արաս» հրատարակչություն` իրենց ինքնության պահպանման համար քայլեր են ձեռնարկում: Ի տարբերություն Արգենտինայի և ԱՄՆ-ի հայերի՝ սփյուռք չեն դարձել: Թուրքիայի հայերը բյուզանդական ժամանակաշրջանին պատկանող ավանդական հայ համայնքի մի մասն են: Այս իմաստով, կարծում եմ, պոլսահայ համայնքին ճիշտ կլինի համեմատել իրանահայերի հետ: Յուրաքանչյուր համայնք Հայաստանի չափ հին պատմություն ունի, և հայ քաղաքակրթության ավանդական կենտրոնն է»:

Արգենտինահայ լրագրողը պատմեց, որ ծպտյալ հայերը կապ են հաստատում հատկապես Պոլիս տեղափոխված իրենց բարեկամների հետ, իրենց ապահով են զգում, կապեր են հաստատում հայ եկեղեցու հետ, ստացած կրթությունը և կենսակերպը դժվարացնում են միմյանց հետ կապվելու գործընթացը. «Հավատքի տարբերությունը միմյանց չվստահելու պատճառ է հանդիսանում, հատկապես անգամ աշխարհիկ համակարգում Թուրքիայի պես երկրում հավատքների շերտավորումը կարող է անվստահության պատճառ դառնալ: Մեզ, այսինքն` Թուրքիայից դուրս ապրողներիս համար «հայ մուսուլմաններ են», սակայն Թուրքիայում ապրողների համար և անձնագրերում կրոն բաժինը իրենց աչքում մասնատում է հայկական ինքնությունը: Մեկ այլ խոսքով «հայ» և «թուրք» լինելը Թուրքիայում հակասություն է: Հայ, ասել է թե` քրիստոնյա, իսկ մուսուլման հասկացությունը Թուրքիայում չի կարող ընդունել եկեղեցու հետ կապ ունեցող ոչ մի համայնքի՝ հայերի, հույների կամ էլ  Թուրքիայի մյուս ավանդական քրիստոնյան էթնիկ խմբերի անդամակցությունը»:

 «Թուրքիան հայերի հետ էլ է բանակցությունների սեղանի շուրջը նստելու»

«Ռադիկալի» այն հարցերին, թե արդյո՞ք որպես հայ և լրագրող` հավատում է, որ հարցը կկարգավորվի, թեև Թուրքիայի հայերը աջակցում են կարգավորման գործընթացին, սակայն ասում են՝ բանակցությունների սեղանին պակասում է 1915 թ., կարծո՞ւմ է արդյոք, որ մի օր նույն սեղանի մյուս ծայրին հայեր կարող են նստել, Ավեստիս Հաջյանը պատասխանեց. «Հավատում են, ըստ իս՝ այդ մի օրը շատ հեռու չէ: Որպեսզի Ցեղասպանության առաջ բերած պահանջները բավարարվեն, Թուրքիան կսկի բանակցել հայերի հետ: Եվ դա կանի ոչ թե լոկ այն բանի համար, որ արդարությունն է պահանջում, այլ` իր և իր հասարակության հետ հաշտության եզրեր գտնելու համար: Մոտ մեկ դար է` Ցեղասպանության բացականչությունները անհանգստացնում են Թուրքիային: Թուրքերի մեծամասնությունը, ում հետ խոսել եմ, համաձայն է, որ Թուրքիայում կարգավորման կարիք ունեցող հարցերից ամենակարևորը քրդական և հայկական հարցերն են: Չեմ կարծում, թե սկզբում ծպտյալ հայերը որևէ դեր կխաղան: Համատեղ, լավ նպատակներով ուղղորդվող անձանց ջանքերը հասարակությանը կարող են գործի դնել: Հայտնի չէ, թե սրա ազդեցությունն ինչ կարող է լինել»:

«Թուրքիան և ափյուռքը շատ տարբեր և խառն են»

Հաջյանը նշեց, որ Թուրքիայի ու Արգենտինայի հայերը միմյանցից շատ տարբեր և խառն են, որ բազմաթիվ թուրքերի հետ վիճելիս «գենոցիդի» փոխարեն օգտագործել է թուրքերեն «ցեղասպանություն» բառը, որը խորը դժգոհության տեղիք է տվել, և որ իր թուրք ընկերներից մեկը, որին այդ հարցում համոզելու համար տարիներ են պահանջվել, ձգտում է կամուրջ հանդիսանալ` հայ և թուրք հասարակությունների միջև :

http://www.agos.com.tr/turkiye-yakin-gelecekte-ermenilerle-de-masaya-oturacak-4985.html

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net