Օսմանյան կայսրությունում 1890-ական թթ. կեսերին հայերի կոտորածների գիտական գնահատականը

ՌՈՒԲԵՆ ՍԱՖՐԱՍՏՅԱՆ
Թուրքագետ, ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրեն

Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանության քաղաքականության առաջին փուլն ընդգրկում է 19-րդ դարի 90-ական թթ. կեսերը: Այդ քաղաքականության նախապատրաստումը սկիզբ առավ Բեռլինի համաժողովում Հայկական հարցի միջազգայնացումից հետո, երբ Արևմտյան Հայաստանում բարենորոգումների խնդիրը դարձավ ժամանակի կարևոր միջազգային խնդիրներից մեկը: Այդ շրջանի կայրության ղեկավարները և առաջին հերթին ինքը` սուլթան Աբդուլ Համիդ Երկրորդը, գտնում էին, որ բարենորոգումները կհանգեցնեն Արևմտյան Հայաստանի` ինքնավար կարգավիճակի ձեռքբերմանը և հետագայում` անկախացմանը: Այդ պատճառով նրանք, Մեծ տերությունների ճնշման ներքո ստիպված լինելով ձևականորեն ընդունել Արևմտյան Հայաստանի վիլայեթներում բարենորոգումների ծրագիրը, իրականում ամեն կերպ խուսափում էին այն իրականացնել: 

Հատկանշական է Աբդուլ Համիդի խոստովանությունը Գերմանիայի կայսրին. «Նախընտրում եմ մեռնել, քան թե ընդունել Արևելյան Անատոլիան [Արևմտյան Հայաստանը – Ռ.Ս.] ինքնավարության տանող բարենորոգումները»: Խուսափել բարենորոգումներից կարելի էր վերացնելով Արևմտյան Հայաստանի հայ ազգաբնակչությանը կամ կտրուկ պակասեցնելով նրա թվաքանակը: Այդպիսով, հայ ժողովրդի բնաջնջումը իր պատմական Հայրենիքի տարածքի վրա դարձավ Աբդուլ Համիդի քաղաքականության հիմնական նպատակը: 
Հայոց ցեղասպանության համիդյան փուլի քաղաքականության նախապատրաստումը ունեցել է մի շարք առանձնահատկություններ: Թերևս, նրանցից ամենակարևորն այնն է, որ այն, ի տարբերություն երիտթուրքերի շրջանի ցեղասպանության, ընթացել է կառավարող քաղաքական կուսակցության բացակայության պայմաններում: Դրա հետևանքով ողջ նախապատրաստական աշխատանքը տեղի է ունեցել պետական կառավարման բարձրագույն մարմնի ընդերքում, այլ ոչ թե իրականացել է կառավարող կուսակցության ղեկավար շրջանակների կողմից, ինչպես դա կատարվեց երիտթուրքական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի մի շարք անդամների կողմից: Հայտնի է, որ Աբդուլ Համիդը կայսրությունում հաստատել էր իր միահեծան կառավարումը, և ինքն էր միանձնյա ընդունում քաղաքական կարևոր որոշումները: Նա անմիջականորեն ղեկավարում էր նաև հայ ժողովրդի նկատմամբ վարվող քաղաքականությունը: Նրա մոտեցումը հայ ժողովրդի նկատմամբ շատ հստակ կերպով արտահայտվեց հետևյալ բնութագրման մեջ, որը մեջբերում են հենց թուրք հեղինակները. «Հայերը դեգեներացված ժողովուրդ են… Նրանք միշտ ծառաներ են եղել»: 

Պատահական չէր, հայ ժողովրդի մասին նման կարծիք ունեցող թուրք սուլթանը ընտրել էր Հայկական հարցը՝ Հայաստանը հայաթափ անելու միջոցով լուծելու ճանապարհը: Նրա երկարամյա անձնական քարտուղար Թահսին փաշան իր հուշերում խոստովանում է, որ սուլթանը որոշել էր «հայերի դեմ վարել բռնությունների քաղաքականություն»: Եվ այդ բռնությունների քաղաքականության հեղինակը կյանքի վերջում գրի առնված իր հուշագրություներում զարմանում էր, թե ինչու՞ են իրեն անվանում «Կարմիր գազան»: 
Աբդուլ Համիդի կողմից ստեղծված կառավարման համակարգը հիշեցնում էր բուրգ, որի գագաթում գտնվում էր սուլթանական պալատը` Յըլդըզ քյոշքը: Անծայրածիր կայսրության արտաքին և ներքին քաղաքականությունը մշակվում էր հենց այստեղ, իսկ կառավարությունը պարզ կատարողի դերում էր: Օսմանյան արխիվների վավերագրերը վկայում են, որ Աբդուլ Համիդը հեռագրական կապի միջոցով անձամբ ղեկավարում էր նաև տեղական իշխանությունների գործունեությունը` տալով նրանց համապասխան կարգադրություններ հայերի նկատմամբ վարվող քաղաքականության վերաբերյալ, այդպիսով շրջանցելով կառավարությանը:

Կարևոր որոշումները նախապատրաստելու համար սուլթանական պալատում ստեղծվել էին առանձին գրասենյակներ, որոնց ղեկավարները վայելում էին սուլթանի կատարյալ վստահությունը: Այդ գրասենյակներից մեկը պաշտոնապես կազմված էր երկու հանձնաժողովներից, որոնք պատասխանատու էին Հիջազի երկաթգծի կառուցման և ֆինանսական հարցերի համար, սակայն իրականում նա հույժ գաղտնիության պայմաններում զբաղվում էր Հայկական հարցով: Նրա ղեկավարն էր Իզզեթ փաշան, որը կարևոր դերակատում ուներ Աբդուլ Համիդի կառավարման համակարգում: Թահսին փաշայի վկայությամբ նա միջնորդի դեր էր կատարում սուլթանի և պետական բարձրագույն պաշտոնյաների միջև` փոխանցելով վերջիններիս սուլթանի հրամանները, այդ թվում նաև` հայերին վերաբերող:

Համաձայն լավատեղյակ աղբյուրների տեղեկությունների, Իզզեթ փաշան գտնում էր, որ Հայկական հարցին կարելի է վերջ տալ` վերացնելով հայերին: Այդ առումով նա լիովին միակարծիք էր արյունարբու սուլթանի հետ: Վերը նշված մոտեցումը կիսում էին նաև կայսրության բարձրագույն պաշտոնյաներից շատերը: Այսպես, օրինակ, արդեն Բեռլինի վեհաժողովից շատ ժամանակ չանցած օսմանյան հայտնի գործիչ և բազմամյա սադրազամ (կառավարության նախագահ) Քյամիլ փաշան եկավ եզրակացության, որ «հայ ազգին» անհրաժեշտ է վերացնել և այդպիսով խուսափել Արևմտյան Հայաստանում Մեծ տերությունների կողմից պարտադրված բարենորոգումների անցկացումից:

Հայոց ցեղասպանության առաջին փուլի հեղինակները որպես իրենց հանցավոր քաղաքականության գաղափարական հիմնավորում օգտագործում էին համաիսլամականության և դեռևս նոր ձևավորվող համաթյուրքականության հասարակական-քաղաքական վարդապետությունները:
Համաիսլամականության վարդապետության համիդյան մեկնաբանության ակունքները գտնվում են դեռևս 19-րդ դարի կեսերից կայսրության թուրք աղգաբնակչության և իշխող վերնախավի մի հատվածի շրջանում որպես քաղաքական հոսանք ձևավորված հակաքրիստոնեության մեջ, որը ծնունդ էր թանզիմաթի արևմտամետ բարենորոգումների դեմ ծայր առած կատաղի հակազդեցության: Հետագայում, արդեն իր սուլթանության ընթացքում, Աբդուլ Համիդը հրավիրեց Կ.Պոլիս համաիսլամականության գաղափարախոս Ջեմալեդդդին Աֆղանիին և միախառնելով նրա գաղափարները թուրքական հակաքրիստոնեության հետ` փորձեց ստեղծել Օսմանյան կայսրության պաշտոնական գաղափարախոսությունը:

Համաիսլամականության համիդյան տարբերակն ուներ երկու կողմ: Օգտագործելով այն արտաքին քաղաքականության մեջ` Աբդուլ Համիդը ձգտում էր, հենվելով այն հանգամանքի վրա, որ թուրք սուլթանները դեռևս միջնադարում բռնազավթել էին խալիֆի տիտղոսը, համախմբել աշխարի մուսուլմանությանը Օսմանյան կայսրության գերիշխանության ներքո և օգտագործել նրան Մեծ տերությունների դեմ պայքարում: Համաիսլամականությունը երկրի ներսում օգտագործվում էր որպես գաղափարական միջոց կայսրության տարածքային ամբողջականությունը պահպանելու համար: Այդ մասին շատ են գրում թուրք և արտասահմանցի հեղինակները` անտեսելով այն փաստը, որ համաիսլամականությունը օգտագործվեց նաև որպես հայկական կոտորածները «տեսականորեն» հիմնավորելու և մուսուլման թուրքերին ու քրդերին հայերի` որպես քրիստոնյաների դեմ գրգռելու միջոց: Պատահական չէ, որ ժամանակի Ավստրո-Հունգարիայի դեսպանը Կ.Պոլսում, որն ականատեսն էր հայկական ջարդերի, պատկերավոր բնութագրում էր նրանց որպես «քրիստոնյաների դեմ ուղղված մուսուլմանների խաչակրած արշավ»:

Համաիսլամականության քարոզչությունն իրականացվում էր ինչպես հրապարակային միջոցներով, այնպես էլ գաղտնի, ինչի համար օգտագործվում էին իսլամական միստիկական եղբայրությունների ղեկավարները` շեյխերը և մոլաները, որոնք շրջում էին երկրով մեկ և թուրքերին ու քրդերին լարում «գյավուր» հայերի դեմ: Այդպիսով, կայսրության հայ ազգաբնակչությունը սկսեց նրանց կողմից դիտարկվել որպես Օսմանյան կայսրությանը թշնամի քրիստոնյա աշխարհի ներկայացուցիչ, որը ենթակա է ոչնչացման: Հետագայում, ջարդերի ժամանակ մուսուլմանական մոլեռանդությունը ամբոխին հայերի դեմ գրգռելու հիմնական միջոցն էր:  

Համիդյան շրջանում սկսեցին զարգանալ նաև համաթյուրքականության վարդապետության որոշ տարրեր, որոնք երիտթուրքերի կառավարման տարիներին հիմք հանդիսացան նրա` պետական գաղափարախոսության վերաճման համար: Այդ տարրերից էր «թուրքական Անատոլիայի» հայեցակարգը: Անատոլիա բառով փոխարինվեց Փոքր Ասիա ընդունված եզրույթը, և Անատոլիան սկսեց պրոպագանդվել որպես բացառապես օսմանյան թուրքերին պատկանող թյուրքական Հայրենիքի մի կարևորագույն տարածաշրջան, որն ընդգրկում էր, ինչպես այդ հայեցակարգի կողմնակիցներն էին գտնում, նաև հին ժամանակներում նրա մի մասի վրա գոյություն ունեցած Հայաստանը: Որոշ հեղինակներ սկսեցին նույնիսկ պնդել, որ հայերի նախնիները ոչ մի կապ չունեն ներկայիս հայերի հետ և եղել են թուրքեր: Կային հեղինակներ, որոնք պնդում էին, որ Անատոլիայի քրիստոնյաները իրականում թուրքեր են, որոնք տարբերվում են նրանցից միայն կրոնով:  

Աղբյուրները վկայում են, որ արդեն 1890-ական թթ. սկզբներից սուլթանը և իր մերձավորները սկսեցին հայերի զանգվածային կոտորածների անմիջական ծրագրավորումը: Այդ են վկայում և բրիտանական դիվանագիտական, և թուրքական աղբյուրները: Այսպես, օրինակ, անգլիացի հոգևորական Մալքոլմ Մաքքոլը, ուսումնասիրելով Օսմանյան կայսրությունում տեղակայված բրիտանացի հյուպատոսների հաղորդագրությունները, հանգել է եզրակացության, որ հայկական կոտորածների ծրագիրը սկսվել է նախապատրաստվել 1890 թ. ամռանից:

Այդ ծրագրի ամբողջական տեքստը դեռևս չի հաջողվել հայտնաբերել: Սակայն վերլուծելով թուրքական իշխանությունների հետագա գործողությունները` կարելի է հանգել եզրակացությունների` նրա որոշ դրույթների վերաբերյալ: Սուլթան Աբդուլ Համիդի անձնական քարտուղարներից Մուսթաֆա Նեդիմն իր հուշագրություններում նշում է, որ 1890 թ. հուլիսի 27-ի Քում Քափուի հայտնի ցույցից որոշ ժամանակ անց սկսեցին կազմավորվել քուրդ հրոսակներից կազմված «Համիդիյե» հեծելազորային ջոկատները: Նրանց ստեղծումը վկայում էր, որ Հայոց ցեղասպանության առաջին փուլի ծրագիրն արդեն հիմնականում պատրաստ է, քանի որ հետագայում «Համիդիյե» մարդասպանական ջոկատները օգտագործվեցին սուլթանական իշխանությունների կողմից որպես հայ խաղաղ ազգաբնակչության զանգվածային սպանդն իրականացնող կարևորագույն միջոց:

Ըստ ամենայնի, այդ ծրագրի կարևոր առանձնահատկություններից է եղել այն, որ այն նախատեսել է դաժան կոտորածներ` հայ խաղաղ ազգաբնակչության դեմ, այն պարագայում, երբ գոյություն չի ունեցել թուրքական իշխանությունների դեմ ուղղված զանգվածային ընդվզման որևիցե դեպք: Այս հանգամանքը պարզ էր արդեն ժամանակակիցների համար: Ռիզեում Ռուսաստանի փոխհյուպատոս Ալեքսանդր Գիպիուսն իր կողմից կազմված վերլուծական գրությունում ընգծում էր, որ սխալ կլինի թուրքական իշխանությունների կողմից կազմակերպված կոտորածները բնութագրել որպես պատասխան գործողություններ հայ «ագիտատորների» կողմից ցուցաբերած ակտիվության նկատմամբ: Ռուս դիվանագետը, բարեխիղճ կերպով վերլուծելով բազմաթիվ փաստեր, հանգում է եզրակացության, թե թուրքերի կողմից տարիների ընթացքում կազմակերպվող հայերի հալածանքները մաս են կազմում ներքին քաղաքականության ծրագրի և մաթեմատիկայի լեզվով ասած «մշտական մեծություն են», այսինքն` շարունակվելու են` անկախ այն գործողություններից, որոնք կձեռնարկեն հայերը: Ըստ էության, բերված փաստաթուղթը վկայում է, որ ռուս դիվանագետը բացահայտել է հայկական կոտորածների համիդյան քաղաքականության կանխամտածված լինելու հանգամանքը:

Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ Հայոց ցեղասպանության համիդյան ծրագրի հիմնական բաղադրիչները պատրաստ էին արդեն 1890-ական թթ. սկզբներից: Այն սկսեց իրականացվել հայոց ազատագրական շարժման կարևոր կենտրոններից մեկում` Սասունում 1892 թվականից: Երկու տարի անց, 1894 թվականին կայսրության բանտերը արդեն լցված էին հայերով: Արյունալի զանգվածային կոտորածները դեռ առջևում էին:

http://www.article.diplomat.am/publ/ruben_safrastyan/osman/hamid_2/28-1-0-230