Բաթման-Բիշերիցի հայերը

Էյուփ Գյուվեն

Դերիքի էթնիկ պատկերը կազմում էին մեր գավառում բնակված հայերը, ասորիները, եզդիները, հրեաները և իսլամ ընդունած հայերն ու ասորիները:

Հայերի հետ մեր գավառի հիմնադրումից մինչև մեր օրերը մշտապես միասին ենք ապրել, նրանց երբեք որպես առանձին ազգ չենք դիտարկել և նույնիսկ համարել ենք մեր մարմնի հինգ զգայարանների չափ կարևոր տարրերից մեկը: Աշխարհի պատմության մեջ, աշխարհի երեսին դեռևս ապրող ամենահին ազգերից մեկի՝ հայերի պատմական անցյալից բացի, չի կարելի նսեմացնել մեր գավառում նրանց գոյությունն ու կատարած աշխատանքները, նորարարությունները: Զիթապտղի մշակությունը, որը հանդիսանում էր մեր գավառի հիմնական եկամուտներից մեկը, հայ ազգի նախաձեռնողականության արդյունքում մեծ կարևորություն ստացավ, նույնիսկ հանգիստ կարող ենք ասել, որ գավառում աճեցված ձիթենիները նրանց ձեռքի շնորհքն են: Զեյթինփընար և Խաբ այգիների ձիթենիների անուններն անգամ այսօր հիշատակվում են նրանց անուններով: Օրինակ` Մոսեի ձիթենու այգի, Ջիրջիփի ձիթենու այգի, Խազոի ձիթենու այգի և այլն: Մեկ այլ հանգամանք ևս. մեր գավառում տեղացի ցանկացած ընտանիք եթե վերցնեք, ընտանիքում հայկական ինքնությամբ մեկի հետ ամուսնություն կտեսնեք, որի արդյունքում գավառում բոլորն իրար քեռի-զարմիկ են դուրս գալիս: Այս ամուսնությունների մեծ մասը 1915 թ. հայկական կոտորածներից (Հայոց ցեղասպանությունից-Ակունքի խմբ.) փրկվելու համար է  իրականացվել: Քանի որ այս արհեստավոր մարդկանց սպանության արդյունքում գավառում կյանքը կաթվածահար էր լինելու, ազդեցիկ աշիրեթների մեջ հայեր են ապաստան գտել: Այդ իսկ պատճառով բազմաթիվ ընտանիքների երեխաներին բաժանել են մոտ 20 գյուղերի: Մինչ 1915 թ. հայտնի էր, որ գավառի  հայ բնակչության թիվը 1900 է: Հանրապետության հռչակումից հետո այս գյուղերին բաժանված երեխաները գավառ են վերադարձել: Այսօր թե՛ տնտեսական, և թե՛ քաղաքական անկայունության պատճառով հայերն ամբողջությամբ գաղթել են: Մեր գավառում բնակչության 30 տոկոսը կազմող հայերից մնացել է միայն երկու ընտանիք, որոնք  իրենց երեխաներին ուղարկում են Ստամբուլի հայկական դպրոց: Անցյալում գավառում ապրող մյուս բնակիչների հետ ամուսնացածներն էլ ձուլվել են:     

Մեր գավառում հայ երեխաների կրթության համար երկու դպրոց է եղել՝ սկսնակների համար նախակրթարան և տարրական դպրոց: Այս դպրոցներում 5-6 տարեկան երեխաներին սովորեցրել են գրել-կարդալ, տվել են կրոնական գիտելիքներ: Կրթությունը եղել է ֆրանսերեն: Եղել է նաև օրիորդաց դպրոց, որտեղ կրթությունը եղել է հայերեն և ֆրանսերեն լեզուներով: Անքննելի է հայերի դերը մեր գավառի ցանկացած ասպարեզում՝ հատկապես մշակութային և պատմական ժառանգության ոլորտում մեծ կարևորություն ունեցող արհեստի բնագավառում:    

1915 թ. կոտորածներից և հանրապետության հիմնադրումից հետո մեր գավառում կրկին մոտ 150-200 ընտանիք հայ հաստատվեց:

Քանի որ համայնքի կրոնական արարողություններն իրականացնելու համար ոչ մի եկեղեցի կանգուն չէր մնացել, 1957 թ. Դերիքի համայնքը, 5200 լիրա վճարելով, վերականգնել է ձիերի գոմ օգտագործելու համար քիչ թե շատ կանգուն թողնված Սուրբ Գևորգ հայկական եկեղեցու սեփականության իրավունքը:

Ահա այս պատճառով է, որ մեր գավառի եկեղեցին հատուկ սեփականության կարգավիճակ ունի: Նաև տների մեծ մասն էին դարձրել ինչպես ռազմական, այնպես էլ տարբեր պետական հաստատությունների շինություն, սակայն հետագայում դատական հայցերի արդյունքում վերադարձրել են տերերին: Գավառում ստեղծած աշխատանքային հարթակներն ու իրենցից հետո թողած աշխատելաոճը շատ լավ արտացոլում են իրավիճակը: Հայերը Դերիքում ապրելու ժամանակ ունեցել են երկու կինոսրահ, 7 օճառի գործարան, մանածագործներ պայտագործ, գինեգործներ, ձիթապտղի ձեթ պատրաստող գործարան և այդ վաճառված ձիթապտղի ձեթից օճառ պատրաստող գործարան: Թեև սարքավորումը հին էր, սակայն թե՛ արտադրում էին, և թե՛ դրսի հարևաններին վաճառում: Ասում են, թե Սաբունջու (թարգմանաբար` օճառագործ-Ակունքի խմբ.) ազգանունն ունեցող այս ընտանիքը, որը զբաղվում էր ձիթապտղի ձեթի վաճառքով և ձիթապտղի ձեթից առաջին անգամ օճառ է պատրաստել՝ վաճառելով Մարդինում, Վիրանշեհիրում, Դիարբեքիրում և Շանլըուրֆայում, Սաբունջու ազգանունն ահա այս պատճառով է ստացել: Թեև հիմա էլ ձիթենիների այգիների մեծ մասը կան, սակայն ո՛չ ձիթապտղի յուղ և ո՛չ էլ օճառ է արտադրվում:

Հակոբ Սաբունջուն Դերիքում իր բացած կինոսրահի պատմության մասին ասում է. «1964 թ., երբ բացեցինք առաջին կինոսրահը, Մարդինի այդ ժամանակվա նահանգապետը բացման արարողության ժամանակ ասաց, թե «եթե մեկ ուրիշ տեղ կինոսրահ բացեիք, ավելի մեծ եկամուտ կունենայիք, գավառի ժողովրդի մակարդակը դա թույլ չի տալիս», պատասխանեցի, թե «մենք գումարն այստեղ ենք վաստակել և հարմար գտանք, որ կինոսրահն այստեղ բացենք»»:

Գավառում հայերի մեծ մասը, թեև ցուցադրական, սակայն ստիպված եղավ փոխել անունը: Օրինակ՝ Գևորգ Խազարը, որպեսզի անունը մուսուլմանական լինի, փոխեց և դարձավ Ահմեդ: 1915 թ. կոտորածից (Ցեղասպանությունից-Ակունքի խմբ.) հետո կրկին որպեսզի ճնշումների չենթարկվի, թեև պահպանել էր իրական անունը, սակայն գավառում գտնվելու ընթացքում մշտապես Ահմեդ անունն էր գործածում:

Նա գավառի մեծահարուստներից մեկն էլ, գավառում շատ ունեցվածք ուներ: Կինը՝ Զաբելն էլ անունը փոխեց և դարձավ Ֆեսլա: Զաբելը Դիարբեիքրում շատ հարուստ և ճանաչված հայ Հակոբ Քարանֆիլյանի աղջիկն էր: Թեև Ահմեդ Խազոն առևտրով էր զբաղվում, սակայն բժշկության ասպարեզում էլ էր ընդունակ: Նա մասնագետ օրթոպեդների չափ հմուտ էր, կարող էր բուժել օրգանները կամ մարմնի մասերը, որոնք կարող էին կոտրվել կամ տեղից դուրս ընկնել: Հենց այդ պատճառով էլ իրենց տանը ամեն օր կարելի էր տեսնել հիվանդ մեկին: Իր մոտ բուժման եկածներին հենց սկզբից ասում էր՝ «քավոր ջան, քաղցա՞ծ չեք»: Անհրաժեշտ բուժումը կատարում էր, անհրաժեշտ դեղերն էլ տալիս և ուղարկում:

Եզդիներ

Գավառում ապրող եզդիները ծագումով քուրդ էին: Եզդի անունը ստացել էին իրենց դավանած կրոնի հետ նույնացվելու համար: Այսօր Դերիքում եզդիականություն դավանող ոչ մի ընտանիք չկա: Մեր գավառ եկած եզդիականություն դավանող որոշ աշիրեթներ և ընտանիքներ հետագայում դարձել էին մուսուլման: Նրանցից են՝

Եվդե Ինիս՝ Վիրանշեհիրից եկած և մեր գավառում հաստատված եզդի ընտանիք է: Դերիք գալուց հետո դարձել են մուսուլման: Ընտանիքի անունով հիշատակվող Ինիս եզդիները գավառում հայտնի էին Ըշըքքըրըք և Էսմեզ ազգանուններով: Վիրանշեհիր շրջանում դեռևս եզդի բարեկամներ ունեն:

Հիդրա աշիրեթ՝ Դերիքի աշիրեթների բաժնում մանրամասն տեղեկություն կա: 

Դելիքի աշիրեթ՝ մանրամասն տեղեկություններ կան աշիրեթների բաժնում:

Հրեաներ

1841 թ. Օսմանյան կայսրության ժամանակ, երբ մեր գավառը Դիարբեքիրի կազմում էր, այստեղ հաստատված հրեա ընտանիքներ կային (քրդերեն հրեաներին ջհուդ (Cuhud) են անվանում): Մոտ 10 տարի ապրել են մեր գավառի ներկայիս Աթեշ փողոցում: Հետագայում հեռացել են՝ չթողնելով ոչ մի աղոթատեղի և հետք անգամ: Այդ ժամանակից ի վեր փողոցի անունը մնացել էր Քուչա Ջուհուդա՝ հրեաների փողոց: Սակայն ժամանակի ընթացքում այս անունը մոռացվել է:

Հայկական ծագում ունեցող իսլամացած ընտանիքներ

Այս բաժնում խոսք է գնում իսլամացած ընտանիքներից, որոնց ծնողները հայ են եղել: Հեջի Ֆեհմի՝ գավառում հայտնի էին որպես թիթիղյա վառարան պատրաստող ընտանիք: Այս ընտանիքի իսլամացման պատմությունն այնքան էլ հին չէ: Հաջի Ֆեհմին ծնվել է 1919 թվականին, ընդունել է իսլամ: Կնոջ անունը Սարե էր, հոր անունը՝ Ստեփան: Թեև աները գավառում հայտնի էր Բեքիրե անվամբ, սակայն իսկական անունը Քարաքուշ էր:

Փլուս՝ Դերիքում հայտնի էր Դինչ ազգանվամբ, զբաղվում էր վարսավիրությամբ: Գավառ առաջինը եկել է Փլուսը, որին հետևել են Խաչոն, Կարապետը, Հևոն և Քոթոն:

Բուխդո՝ հայ ընտանիքներից է, որը 1915 թ. հետո ստիպված է եղել գաղթել գավառ: Բուխդոն Սարեի որդին էր: Կինը՝ Էմինեն, հայկական ջարդերից փրկվելու համար փոխել էր անունը և ապաստան գտնել Սալիքան աշիրեթում:

Լիություն

Դասագրքերում Միջագետք բառը նշանակում է Եփրատ և Տիգրիս գետերի միջև ընկած տարածքը, սակայն անհնար է Միջագետքը որպես աշխարհագրական եզր ընկալել: Միջագետքը մշակույթների օրրան, ժողովուրդների խճանկար է: Մարդինն էլ այս խճանկարի ամենակարևոր հատվածներից մեկն է: Դերիքը Մարդինի ամենակարևոր գավառներից մեկն է: 1910-1930 թ. գավառի բնակչության 30 տոկոսը կազմել են մեր հայ բարեկամները:

Այս բարեկամներն իրենց արհեստով և արհեստավորական դասով կազմել են մեր մարմնի հինգ զգայարանների չափ կարևոր տարրերից մեկը: Ովքե՞ր են նրանք՝ Խեմո, Շահին, Նաիֆ, Սեփան, Գևո, Խորե, Խազո, Սերոբ, Յակուբ, Ադրանիկ և դեռ քանիսը: Մենք` մեր 70 տոկոսով, նրանց կարիքը զգալուց զատ ոչինչ չէինք կարող անել: Օրինակ՝ նույնիսկ թիթիղյա վառարան չէինք կարող հավաքել, երբ ձմեռը չոքում էր դուռը, սպասում էինք Մեքսի (Մահտեսի?) Էվտիքին, որպեսզի վառարանը հավաքի: Նույնիսկ Դերիքի հարուստներն էին հերթի կանգնում` վառարան հավաքելու համար: Նա վառարան պատրաստող էր, սակայն Երուսաղեմ ուխտի գնալու համար ստացել էր Մեքսի անունը: Բոլորը նրան Մեքսի Էվտիք էին ասում: Նրան շատ եմ տեսել. գալիս էր վառարան կազմելու: Սրբի նման ներս էր մտնում, պայուսակից հանում փայտե մուրճը, անցնում վառարանի գլխավերև մուրճի մի քանի հարվածից հետո վառարանը պատրաստ էր: Հետո նույն շարժ ու ձևով գնում էր: Ընդհանրապես գումար չէր պահանջում: Վառարանի մյուս պարագաներն էլ էինք նրան պատվիրում: Եթե նույնիսկ մեր կոշիկները մաշվեին, ճողվեին, հոգ չէր, որովհետև եղբայր Արգոն կար, նրան միշտ կրպակում կոշիկ վերանորոգելիս էի տեսնում: Ռետինե կոշիկները կարկատում էր. հմուտ վիրաբույժի պես նշդրակը մեկ աջ, մեկ ձախ մտցնելով` նախկինից ոչնչով չտարբերվող կոշիկ էր վերադարձնում: Եթե մեկի ձեռքը կոտրվեր, օրթոպեդի կարիք չկար, որովհետև դերիքցի մեր բարեկամներից կար Ջեմիլե Ահմեդե Խազոն, ով թեև հարուստ մանածագործ էր, սակայն հանուն հավատքի ոչ մի հիվանդի չէր մերժում, ավելին նույնիսկ չէր զլանում հյուրասիրել: Լավ, իսկ մենք ի՞նչ արեցինք այս քաղաքակիրթ և մարդկային վերաբերմունքի դիմաց: Նրանց հայրերը մեզ համար վառարան էին սարքում, վերանորոգում էին մեր կոշիկները, բուժում էին մեր դուրս ընկած կամ կոտրված մարմնի մասերը, իսկ մեր մուսուլման երեխաները կռվի ժամանակ «ամենագեղեցիկ խոսքը» ասելիս, ասում էին «հայերին եմ ասում»: Զայրույթի պահին իրար ուղղված մաղձը հնչեցնում էինք այդ բարեհոգի մարդկանց հասցեին: Մի վայր կար, որը ջրվում էր Դերիքի ջրով, կոչվում էր Սերե Քուլեբե: Բոլոր այգիներն այդ շրջանում էին գտնվում, մեր այս բարեկամների այգիներն էլ էին այդ շրջանում, այդ իսկ պատճառով էլ շարունակ գնում-գալիս էին: Մենք ի՞նչ էինք անում. սպասում էինք Քուլեբեում, երբ նրանց երեխաները գալիս էին, շրջապատում էինք ու ստիպում ասել իսլամում ընդունված շահադան: Եթե չէին ասում, ծեծելով ստիպում էինք արտասանել, որից հետո ազատ էինք արձակում: Երբ ազատվում էին մեր ձեռքերից, «ես հայ եմ, հայ» ասելով` գնում էին: Նրանց մահացածներին երբեք ողորմի չէինք տալիս, որովհետև Աստծո ողորմությունը միայն մեզ համար էր, որովհետև այդպես էին մեզ սովորեցրել: Ժամանակի ընթացքում 30 տոկոսից մնաց երկու ընտանիք, իսկ այդ հատուկ և գեղեցիկ արվեստից նշույլ անգամ չմնաց: Դերիքի ներկայիս բոլոր արհեստավորները նրանց ձեռքի տակ մեծացած մուսուլման երեխաներն են:        

Հետո այս մարդիկ գաղթեցին, ստիպեցինք գաղթել, ինչպե՞ս: Նրանց տները վարձակալեցինք և տներից դուրս չեկանք, ստիպված եղան չնչին գներով վաճառել, զավթեցինք նրանց ունեցվածքը, նրանց ոչինչ չթողեցինք: Վերջում մնաց երկու ընտանիք: Այս անգամ ամեն ինչ անում էնք, որ այս երկու ընտանիքը չգնա: Երբ այս մարդիկ մեր գավառում էին, Քըզըլթեփե գավառը, որի ներկայիս բնակչությունը հասնում է 200 000-ի, գյուղ էր, իսկ հիմա մենք ենք նույն վիճակում: Այս մարդիկ գնալիս իրենց հետ տարան մի հսկայական բան՝ լիությունը:

Երբ այս մարդիկ տարեկան տնկում էին ամենաքիչը 5 հարյուր ծառ, այժմ մենք զբաղված ենք այդ ծառերի հատմամբ: Նրանց գոյության ժամանակ երկու կինոսրահ, օճառի գործարան, մանածագործներ, ոսկերիչներ, պայտագործներ և գինեգործներ կային: Նրանց գնալուց հետո այդ ամենը հետընթաց ապրեց:   

Կարճ ասած՝ մեր բարեկամները գնացին՝ իրենց հետ տանելով նաև լիությունը: Երբ ձմեռը չոքում էր, վառարան կազմելուց հոգոց էինք քաշում՝ ասելով «ա՜խ Մեքսի Էվտիք, ա՜խ», փնտրում էինք եղբայր Արգոյին, մեր սիրելի բարեկամների անունները մնացին մեր լեզվի ծերին, միայն անունները մնացին…

Մենք` դերիքցիներս, այս մարդկանց համար ոչինչ չե՞նք արել: Անշուշտ, արել ենք: Եթե 1915 թ. հայոց ջարդերի ժամանակ չպաշտպանեինք, ապա 40-50 թթ. այսչափ հոծ բնակչություն կլինե՞ր: Իհարկե ո՛չ, մի խոսքով 70 և 30 տոկոս կազմող երկու հասարակությունները միասին եղբայրաբար երկար ժամանակ ապրել են կողք կողքի…

Երանի ո՛չ փոթորիկ լիներ, ո՛չ նրանք գաղթեին, ո՛չ էլ մենք նրանց միայն մեր հուշերում հիշեինք:

Ավա՜ղ: Այս լավ մարդիկ միշտ մեր սրտի մի անկյունում իրենց տեղն են զբաղեցնելու: Ողջ մնացողներին առողջություն եմ մաղթում, ներողություն խնդրում նրանցից, իսկ մահացածներին ասում եմ` Աստված ողորմեա:

Լուսանկարում Բիշերցի հայեր են. ոտքի կանգնածներից աջից Տիգրան, կողքին եղբայրն է, ում անունը մոռացել եմ: Նստածներից հորս հորաքույրը, Տիգրանի կինը, քույրը և երեք երեխան: Նրանք 1915 թ. գնացել են Քամըշլը, այնտեղից էլ` 1968 թ. Երևան: Նկարը նկարված է 1957 թ. Քամըշլըում:

Աղբյուրը՝ Օհանես Բասաք  

http://aykiridogrular.com/haber-1456-BATMAN-BISERILI-ERMENILER.html

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net