Ինչպես «Ակունքի» խմբագրությունը նախապես տեղեկացրել էր, այսօր, ժամը 14:00-ին հանդիպում էր կազմակերպվելու թուրք հայտնի պատմաբան Սայիթ Չեթինօղլուի հետ: Սակայն Չեթինօղլուն հարկադրված է եղել հարգելի պատճառներով ավելի վաղ հեռանալ Հայաստանից, որի համար այսօրվա հանդիպումը չի կայանա: Հայցելով հանդիպմանը մասնակցելու բոլոր ցանկություն ունեցողների ներողամտությունը` ստորև թարգմանաբար ներկայացնում ենք Չեթինօղլուի այն ելույթը, որ նա պետք է այսօր ունենար Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնում:
Սայիթ Չեթինօղլու
1915 թ-ի ամենամերկապարանոց փաստերից և ամենաէական հետևանքներից մեկը պատմության մեջ ամենամեծ գույքի և հարստության փոխանցման իրականացնումն է: Այդ հետևանքը Թուրքիայի հասարակությանը` իր թուրքով, քրդով… բոլորին հուզող և մեր օրեր հասնող ամենաէական սյուներից մեկն է:
«Այսինքն` մենք խոսում ենք ոչ միայն 1915 թ-ի մասին, այլ` 1913-1923 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածի, 1913-ի, երբ սկսվեց հույների առաջին տեղահանությունը, նաև` 1919-1920 թվականների, երբ հասավ զտումների երկրորդ ալիքը, մինչև 1923 թվականի, երբ բնակչության փոխանակում կատարվեց. այդպիսով` Թուրքիայի բնակչության մոտավորապես 25 տոկոսը կրճատվեց` սպանությունների կամ աքսորների միջոցով: Դրանք մորեմերկ մարդիկ չէին, և չկրճատվեցին միայն որպես մարդ: Նրանք ունեին ապրանք, գույք, արտ, իրեր, բանկային հաշիվներ, դպրոցներ, եկեղեցիներ: Պարզ հաշվարկով կարող ենք եզրահանգել, որ Թուրքիայի ընդհանուր շարժական և անշարժ ունեցվածքի թերևս մեկ երրորդը, գրեթե 30-35 տոկոսը 1913-1923 թվականներին` 10 տարվա ընթացքում, փոխանցվել է բռնության ու զավթման ճանապարհով»[1]: Սույն փաստը մեր օրերում և մեր առջև հառնած ամենամեծ խնդիրն է:
Մենք ահավոր թվերից ենք խոսում: Խոսում ենք այն մասին, որ երկրի տնտեսական կառուցվածքն արմատապես փոխվել է: Այսինքն` այսօրվա թվերով եթե կոպիտ կերպով ներկայացնեք, ի՞նչ կարտահայտի դա. Թուրքիայի ներկայիս շարժական և անշարժ ունեցվածքի դրամական արժեքն ինչքան որ է, երբ փորձեք հաշվել դրա մեկ երրորդը, կսկսեք խոսել տրիլիոն դոլարի հասնող գումարի մասին: Խոսքը գնում է հսկայական չափերի հարստության փոխանցման մասին: Այդ ունեցվածքը մեկից խլվել է, այլոց տրվել, և երբ այս իրողությանը այդ տեսանկյունից եք նայում, տեսնում եք, որ Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծման հիմնաքարը, այսինքն` Թուրքիայի Հանրապետություն կոչված ֆենոմենի հիմնական տարրը բաղկացած է հարստության փոխանցումից[2]:
Այդ առումով այսօր որ ունեցվածքի վերին շերտը մաքրեք, տակից, գրեթե առանց բացառության, լրիվ Ցեղասպանությունից մնացած հարստությունը դուրս կգա: «Թուրքական կապիտալիզմի հարստության առաջացման գործընթացի սկզբում, գրեթե յուրաքանչյուր օրինակում կա’մ հայկական, կա’մ էլ հունական գույքի կհանդիպեք: Ինչ-որ կերպ 1913-23 թվականների դեպքերի ժամանակ ձեռք բերված մի շարք հարստությունների կհանդիպեք: Սակայն երբ դրա մասին խոստովանում են, հաճախ աչքաթող են անում մի ավելի կարևոր հանգամանք: Միակուսակցական ժամանակաշրջանում եթե մեկ առ մեկ անդրադառնաք Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովում կամ Ժողովրդական կուսակցության (Halk Partisi, հետագայում` CHP-Ժողովրդահանրապետական կուսակցություն-Ակունքի խմբ.) բարձրաստիճան ղեկավարության կազմում գտնվող անձանց, կտեսնեք, որ նրանք բոլորն էլ` գրեթե առանց բացառության, Ցեղասպանության միջոցով հարստացածներ են: Աթաթուրքն էլ բացառություն չի կազմում նրանց մեջ: Պատկերացրեք, որ նախագահական պալատը հանդիսացող Չանքայան Քասափյանների ապարանքն է: Այլ բան ասելու կարիք էլ չի մնում. եթե ասեք` համառոտ կերպով ներկայացրեք Թուրքիայի Հանրապետությունը, հենց միայն այդ նախադասությունն էլ բավարար կլինի. Չանքայան Քասափյանների ապարանքն է: Գիտեք, որ երկրի բոլոր կողմերում առկա են Աթաթուրքի ապարանքներն ու տները: Ես ինքս հաշվում եմ մոտ 20-25 հատ` Տրապիզոնում, Բուրսայում, այստեղ-այնտեղ, Ադանայում, Տարսուսում, ամենուր: Այսինքն` աննախադեպ երևույթ է. դրանք բոլորն էլ` առանց բացառության, ոչ մուսուլմանների կոտորածի կամ տեղահանության միջոցով ձեռք բերված գույք են»[3]:
Այս իրադրությունը հնարավոր է նաև ներկայացնել թվերով. Զաֆեր Թոփրաքի ուսումնասիրության մեջ 1908-1913 թվականների միջև հնգամյա նախապատերազմյան ժամանակաշրջանում գոյություն ունեցող բաժնետիրական ընկերությունների ընդհանուր թիվը 113-ն է, որոնց հարստությունն ընդհանուր կազմել է 10.596.562 օսմանյան լիրա, իսկ պատերազմի տարիներին` այդ քառամյա ժամանակաշրջանում (1914-1918 թթ.), հիմնված բաժնետիրական ընկերությունների թիվը բարձրացել է 123-ի, և հարստությունն էլ ընդհանուր կազմել է 18.545.000 օսմանյան լիրա, այսինքն` գրեթե 2 անգամ ավելացել է[4]: Այն դեպքւմ, երբ ընկերությունների թիվն աճել է, թուրքական կապիտալով ընկերությունների հարստությունն էլ անցել է Առաջին աշխարհամարտի առաջին տարվա բյուջեի կեսը: 1914 թ. բյուջեն կազմել է 35.329.950 օսմանյան լիրա: Երբ այդ թվերին ենք հավելու նաև դարձյալ Զաֆեր Թոփրաքի` 1919 թ. հիմնված, բայց վերը հիշված փնտրտուքների ժամանակ որպես բաժնետիրական ընկերություն չհանդիպած և 1927 թ. գործող 15 ընկերությունների (ենթադրվում է, թե դրանք 1918 թ. հետո վերածվել են բաժնետիրական ընկերությունների) 2.294.000 լիրայանոց կապիտալը[5], տեսնում ենք, որ թվերն ավելի են մեծանում: Այդ թվերին ավելացնենք նաև իթթիհադականների` 1918 թ. 19 միլիոն օսմանյան լիրայանոց պետական կոնվերսիան ներքին շուկայում իրացնելու հաջողությունը` չնայած պատերազմի վերջին տարին լինելու փաստին[6]: Ի դեպ, Օսմանյան պետությունն առաջին անգամ էր ներքին շուկայում կոնվերսիա իրացնում: Մենք չենք կարող անցնել` առանց հետևյալ հարցը բարձրաձայնելու. այդ ջրաղացի ջուրը որտեղի՞ց է այստեղ եկել արդյոք: Այդ թվերը համեմատել կարողանալու և գաղափար կազմելու համար հայտնենք, որ օսմանյան բյուջեն 1913-14 թվականներին կազմել է 35.329.950 օսմանյան լիրա, 1914-15 թվականներին` 57.841.339 օսմանյան լիրա, իսկ 1916-17 թվականներին` 82.980.780[7] օսմանյան լիրա[8]:
Հանրապետության հռչակմամբ քեմալիստական իշխանությունը հարստության այս զավթումն օրինականացրել է քաղաքակիրթ օրենքով:
Տիրելու միջոցով բռնազավթված այս գույքը դատական ճանապարհով սեփականվել է զավթիչների կողմից: Այդ տեսանկյունից համապատասխան շրջաններում գործող հաշտարար դատարանների` այդ տարեթվերի գրանցման վերաբերյալ հայտարարությունները որոշ առումով նման են բնաջնջողների, այսինքն` Ցեղասպանության ոճրագործների պաշտոնական անցուղու:
Այս ընտանիքները ներկայում օգտագործում են այդ գույքերը և բոլորովին էլ մտադիրություն չունեն` դրանք լքելու: Լա’վ, ասենք` դրանց ձեռքին սեփականության օսմանյան վկայագրեր կան, սակայն հանրապետական կառավարության տված գրանցամատյաններն էլ պիտանի չեն:
Ստորև բերում ենք ապշեցուցիչ օրինակներ, որոնք վերաբերում են ոչ վաղ անցյալին.
Եթե չանդրադառնանք Ուրֆայում վիրանշեհիրցի մի հայի` իրեն պատկանած հողատարածքը հետ ստանալու նպատակով մղած պայքարին և արդարության արտակարգ որոնումներին, որոնք ըստ արժանվույն չեն լուսաբանվել մամուլում, մեզ մեղավոր կզգանք` մի էական պարտականություն իրականացրած չլինելու պատճառով: Արշակ Բաղդասարյանի որդին, որի ազգանունը, 1934 թ. հրապարակված օրենքի համաձայն, թուրքացվել և դարձել է Սայիթ Յունքես, 1975 թ. նոյեմբերի 6-ին Վիրանշեհիրում 40 սեփականութան արժեթղթի համընկնող և մեր օրերում ենթադրաբար 750-800 միլիոն թուրքական լիրա արժեցող 3.420 քմ հողատարածքը հետ վերցնելու համար հայց է ներկայացրել Ուրֆայի քրեական դատարան: Հայցվոր Օրհան Յունքեսը պետությանը ծառայում էր որպես ատամնաբույժ: Դատը տևել է 10 տարի: Գույքագրման վարչությունը 1978 թ. հունիսի 6-ին բժիշկ Օրհան Յունքեսին անգամ վաղուց էր հաղորդել, որ հողատարածքի վրա գտնվող գույքի իրավունքը դատական գործի առարկա է դարձել: Սակայն ընդդիմացել է այդ հայտարարությանը: Այդ հողատարածքները զավթվել էին այն զավթիչների կողմից, որոնց դեմ դատական գործ էր հարուցել Օրհան Յունքեսը: Անօրինական զավթումը և հայկական հողատարածքի տիրոջ և թուրք զավթիչների միջև դատական գործընթացի վերաբերյալ խնդիրները վերստին ուսումնասիրվեցին: Ի վերջո, դատարանը 1985 թ. օգոստոսի 20-ին հայ հայցվորի օգտին վճիռ կայացրեց, և երբ Օրհան Յունքեսին հետ էր տրվում նրա պապերից մնացած ունեցվածքը, կարգադրեց հողատարածքի գրանցումներում անհրաժեշտ շտկումներն անել: Դատարանը անսովոր կերպով հայ հայցվորի օգտին էր վճիռ կայացրել[9]: Հենց նույն օրը, երբ հայցվորը շահել էր դատը, 1985 թ. օգոստոսի 20-ին, ժամը 14:00-ին հայցվորը սպանվեց, այսպես կոչված, տասներեքամյա Ահմեթ Օզքանի կողմից` Ուրֆայի քաղաքապետարանի ակումբի առջև, գլխին ստացած 6 հրազենային փամփուշտի պատճառով[10]:
Ինչպես երևում է, արդարության պահանջի պատասխանը գլխին ստացված հրազենային 6 փամփուշտն է: Ահմեթ Օզքանն իր հորեղբոր հետ 7 տարի բանտում մնալուց հետո համաներման միջոցով ազատ է արձակվում[11]: Ներկա պահին արտասահմանում գտնվող ընտանիքի մյուս անդամը` Նուրջան Յունքեսը, հետևյալ նախադասությամբ է ամփոփում իրերի այդ դրությունը. «Զրկվեցինք թե մեր հոգուց, թե մեր գույքից և թե մեր երկրից»: Յունքեսի ընտանիքը, տարիներ շարունակ, չի կարողանում գնալ իր երկիր: Նուրջան Յունքեսն ի վերջո կարողացավ իր երկիր այցելել` պահեստային սպայի համազգեստով[12]:
Մյուս օրինակն էլ վերաբերում է Մարդինից մի ասորիի` արդարության պահանջին, որին նույնպես փամփուշտի զարկերով են վերջ տվել: Ասորի Շեմուն Աքջանի պապից` Շեմուն Գևրիյե Միլիքոյից մնացած` գրանցում ունեցող և տեղացի իշխանավորների կողմից բռնագրավված գույքը հետ ստանալուն ուղղված իրավական պայքարը սկսել է 1964 թ. և շարունակվում է մինչ օրս: Բռնազավթված անշարժ գույքը գրեթե 7600 ակր է: Իրավական պատերազմ մղող Շեմուն Աքջանի քեռիները` Գևրիյեն` 1936 թ., Մելքին էլ` 1937 թվականին սպանվում են նույն տեղում, հենց այդ անշարժ գույքի պատճառով: Գրանցում ունեցող իրենց գույքը հետ ստանալու պայքարում իր երկու անդամին կորցրած ընտանիքի մնացած անդամները նախ ստիպված են եղել Միդյաթ գաղթել, ապա` ընտանիքի մի մասը հարկադրվել է արտասահման փախչել: Սույն գույքը վերին աստիճանի արժեքավոր վայրում է գտնվում` պատմական Մետաքսի ճանապարհի վրա: Իրաք գնացողները տեղյակ են, որ Նեզիր Դեմիրջիի գործարկած` Մետաքսի ճանապարհի հաստատությունները, որոնց վրա գրված է` «Բեռնատար վարորդներին ծառայելը սուրբ գործ է», հենց այդ զավթված տարածքի վրա են գտնվում: Աքջանների` սեփականության վրա գտնվող սույն անշարժ գույքն այնքան շատ մարդու կողմից է զավթվել, որ դրությունն անելանելի է դարձել, և արդարադատության կամքով Նուսայբինի գույքագրման և կադաստրի ու Վճռաբեկ դատարանի միջև կորած զավթումը որոշ իմաստով օրինականացվել է: Նուսայբինի գույքի վարչության` դատարանում ցուցաբերած դիրքորոշումը նույնպես զավթման շարունակելիությունն ապահովելու ուղղություն ունի: Շեմուն Աքջանի կյանքը չի բավարարի` սույն դատական գործի հանգուցալուծման համար: Ներկայում Շեմունի ժառանգորդները շարունակում են իրենց իրավական պայքարը, սակայն կասկածելի է, թե կհաղթեն այդ պատերազմում:
Այսօր հարստությունը, ենթադրյալից ավել եղող ունեցվածքը հիմնված է Ցեղասպանությունից մնացած հարստության վրա: Երբ հայացք ենք գցում միայն նախապատերազմյան ժամանակաշրջանին վերաբերող Էգեյան և Թրակիայի շրջաններում բռնազավթված արժեքներին, տեսնում ենք, որ այդ թիվը գլխապտույտ է առաջացնում: 1913 թ. «Թրակիայից և Անատոլիայից աքսորված բնակչությունը 1 ու կես միլիոնից ավելին էր: Այդ թվի կեսը կամ մահացել է վատ պայմանների պատճառով, կամ էլ` սպանվել. թուրք պաշտոնյաներն ու սպաները հայտարարում էին, որ քրիստոնյաներին այլևս թույլ չի տրվելու Թուրքիայում ապրել… Հույներից բռնագրավված գույքի արժեքը 5 միլիարդ ֆրանկից[13] ավելի էր[14]»: 1913 թ. օսմանյան բյուջեն, ինչպես վերևում էլ նշեցինք, կազմում էր 38.919.877 օսմանյան լիրա: Եթե անգամ հաշվի առնենք, որ այն տարիների օսմանյան բյուջեի տեխնիկան այսօրվա տեխնիկայի նման չէ, զավթման քանակը բյուջեից 5 անգամ ավելին է դառնում: Ըստ Վեդաթ Էլդեմի հաշիվների` երբ ի նկատի ենք ունենում, որ 1913 թ. ՀՆԱ-ն 22.193 օսմանյան ղուրուշ է կազմել, իսկ 1914 թ. ՀՆԱ-ն` 24.107 միլիոն ղուրուշ[15], ապա կկարողանանք գաղափար կազմել բռնագրավված արժեքների վերաբերյալ:
Հայոց ցեղասպանության ընթացքում հայ ժողովրդի մշակութային արժեքներից եթե միայն նյութական արժեքներին անդրադառնանք, թիվը շատ ավելի մեծ կլինի: 1915 թ. Հայոց ցեղասպանության ժամանակ բռնազավթված նյութական արժեքների վերաբերյալ «Հայկական ազգային համագումարի 1919 թ. Փարիզում մշակած զեկույցի համաձայն[16]` այդ արժեքը հասնում է 19 միլիարդ ֆրանսիական ֆրանկի»…
Դրա հետ մեկտեղ, կառավարության հրապարակած հատուկ օրենքի միջոցով հափշտակել են նաև հայերի` թուրքական բանկերում գտնվող գումարները: Ինչ վերաբերում կոտորածի ժամանակ վախճանված հայերի` եվրոպական բանկերում գտնվող գումարներին, ապա դրանց ճակատագիրը մինչ օրս հայտնի չէ»[17]:
Իթթիհադականների ախորժակն այնքան անհագ էր, որ Թալեաթը մինչև իսկ պահանջում է հայերի` ամերիկյան ապահովագրական ընկերություններում գտնվող գումարները: Մորգենթաուն երբ ներկայացնում է Թալեաթի հետ իր ունեցած մասնավոր խոսակցությունը, նշում է, թե Թալեաթը, «Երանի թե կյանքի ապահովագրման ամերիկյան ընկերություններ դիմեիք և ապահովեիք, որպեսզի մեզ ուղարկեին իրենց կյանքն ապահովագրած հայերի ամբողջական ցանկը: Մեկ է` բոլորը մահացել են հիմա, գումարն ստացող ժառանգորդներ էլ չունեն: Այդ ողջ գումարները, բնականաբար, պետությանն են մնում: Պետությունն այժմ դրանց օրինական ժառանգորդն է: Կանե՞ք դա»[18]:
Ինչպես երևում է, Թուրքիայի Հանրապետության սոցիալական պատմությունը, ենթադրյալից առավել, շատ ավելի խորը և արմատական կերպով է ներհյուսված 1915, 1913 և 1923 թվականների իրադարձությունների առումով: Դա պետք է հստակ տեսնել: Ցեղասպանության ժխտողականությանն էլ անհնար է գնահատականներ տալ` առանց այդ ճշմարտությունն ըմբռնելու, առանց այդ փաստն աչքի առաջ ունենալու: Քանզի խոսքը չի գնում այն անցյալի մասին, որը մարդիկ ժխտում են վերացական հավատքի, անգրագիտության կամ ֆանատիզմի պատճառով: Մենք խոսում ենք այն նեղության մասին, որը պետք է կրեն մարդիկ` հենց իրենց անձնական կյանքում, իրենց իսկ ընտանիքների անցյալում էական դեր կատարած, իրենց հասարակական հեղինակության հիմքը կազմող անցյալի հետ առերեսվելու համար[19]:
Միության և առաջադիմություն կուսակցության առաջնորդներից Հալիլ Մենթեշեի այն խոսքը, թե «Այս տեղահանության գործի հետ չառնչված թուրք շատ քիչ կա Անատոլիայում», մատնանշում է այն հավաքական պատասխանատվությունը, որ կրում են Ցեղասպանության համար[20]:
Մի խոսքով, Թուրքիայում մի ժամանակաշրջանի ղեկավար դասակարգը 1910-ական և 1920-ական թվականներին իշխանության է եկել` կոտորածի և ռազմավարի ճանապարհով: Եթե դրա առաջին, երկրորդ և երրորդ սերնդի մի մասը նույն տեղում է կանգնած, ապա նրա թոռների մի մասն էլ ներկայիս Թուրքիայում լրիվ այլ վայրում է գտնվում: Նրանց թոռներն այսօր ձեր դիմաց են դուրս գալիս որպես ավելի դեմոկրատ անձինք, որպես ձախակողմյաններ, որպես գրողներ, որպես` ամեն տեսակի մարդիկ:
Մյուս կողմից ինչպես անհրաժեշտ է, որ Թուրքիան առերեսվի իր այդ անցյալի հետ և իրեն մաքրի այդ անցյալից, այնպես էլ այդ անձինք պետք է առերեսվեն իրենց անցյալի հետ և իրենց մաքրեն այդ անցյալից: Հենց այստեղ է գտնվում խնդրի լարվածությունը: Դեմոկրատ լինի, թե ոչ` ինչպես ոչ ոք իր կենսաբանական պապին չի ընդգրկում ցեղասպանների շարքում, այնպես էլ չի ուզում իրեն առանձնացնել իր բիոլոգիական պապից: Կարճ ասած, ոչ ոք չի ուզում ընդունել, որ իր պապը կոտորածի միջոցով ստացված շահույթ է ապահովել: Այդ տեսանկյունից բարձրաձայնվող ներողություները վերաբերում են երևակայական անձանց և արվում երևակայական պապերի անունից: Քանի դեռ կենսաբանական պապերի նկատմամբ նրբանկատությունը պահպանվում է, առերեսումը շատ հեռու է անկեղծ լինելուց:
Այս բոլոր գործոնները ցայտուն կերպով բացահայտում են, որ 2015 թվականին ընդառաջ գնացող օրերն այդ առումով շատ ծանր են անցնելու:
Թարգմանեց Մելինե Անումյանը
Akunq.net
[1] Sevan Nişanyan, Ermeni Tazminatı Meselesi: Tazminat, Türk Vatandaşlarının Vicdanını Zedelememelidir, Öncesi ve Sonrası ile 1915, İnkar ve Yüzleşme içinde Ed. S. Çetinoğlu, M. Konuk, Ütopya Y. 2013, s 261.
[2] Sevan Nişanyan, Ermeni Tazminatı Meselesi…, s 262.
[3] Sevan Nişanyan, Ermeni Tazminatı Meselesi…, s 263.
[4] Zafer Toprak Türkiye’de Milli İktisat Yurt Y. 1982, s 358-365.
[5] Zafer Toprak Türkiye’de Milli İktisat Yurt Y. 1982, s 365.
[6] Այդ ներքին պարտքի առնչությամբ հիշենք նաև Թեքին Ալփի` կապիտալիզմի վերոհիշյալ գովքը:
[7] Çavdar Tevfik Türkiye Ekonomisi Tarihi, İmge K. 2003, s 124.
[8] Sait Çetinoğlu, Sermayenin Türkleştirilmesi, Resmi Tarih Tartışmaları -2, Ed. Fikret Başkaya, 2. Baskı 2009, s 130-131.
[9] Որքանով որ տեղյակ ենք, ոճրի մասին լուրը կարող է տեղ գած լինի «Բուլվար» պարբերականի 1985 թ. Օգոստոսի 25-ի համարում:
[10] Kevork K. Baghdjian The confiscasion of Armenian Properties by teh Turkish Goverment said to be abondoned, Antelias, 2010, s 203-204.
[11] Էրհան Ալթան, Մի հողատարածքի պատմությունը, «Յենի շաֆաք» օրաթերթի 2007 թ. Ապրիլի 20-ի համարը:
[12] Նույն տեղում:
[13] 1 օսմանյան լիրան հավասար էր 22.8 ֆրանսիական ֆրանկին:
[14] Taner akçam, İnsan Hakları ve Ermeni sorunu, İmge K. 2002, s 192.
[15] Çavdar Tevfik Türkiye Ekonomisi Tarihi, s 101.
[16] Kevork K. Baghdjian The confiscasion of Armenian Properties by teh Turkish Goverment said to be abondoned, s. 465-468.
[17] Alexander Keshishian, El Menaşıkul arabiye Ve’l Meazirul ermeniyye (Arap Katliamı ve Ermeni Soykırımı) Aleppo, 1994 s 248-254.
[18] Vahakn n. Dadrian, Türk Kaynaklarında Ermeni Soykırımı, Belge Y. 2005, s 287.
[19] Sevan Nişanyan, Sevan Nişanyan, Ermeni Tazminatı Meselesi… 263
[20] Taner Akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu, s 587.
Leave a Reply