Ցեղասպանության ծրագրի ծագումնաբանությունը Օսմանյան կայսրությունում

Սույն թվականի ապրիլի 6-ին Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնը սեմինար էր կազմակերպել` «Ցեղասպանության ծրագրի ծագումնաբանությունը Օսմանյան կայսրությունում» թեմայով: Սեմինարի բանախոսն էր ՀՀ ԳԱԱ արևելագիտության ինստիտուտի տնօրեն, պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Ռուբեն Սաֆրաստյանը: Ստորև ներկայացնում ենք Ռ. Սաֆրաստյանի դասախոսության սկզբնական հատվածը, որում բանախոսն անդրադառնում է Օսմանյան պետության ծագման առանձնահատկություններին, «ցեղասպան պետություն» հասկացությանը և բուլղար ժողովորդի դեմ նախատեսված ցեղասպանության ծրագրին: Ինչ վերաբերում է համիդյան, երիտթուրքական և քեմալական ժամանակաշրջաններում հայ ժողովրդի դեմ մշակված ծրագրերին, դրանց մասին կարող եք մանրամասն տեղեկանալ` ընթերցելով Ռ. Սաֆրաստյանի «Օսմանյան կայսրություն. Ցեղասպանության ծրագրի ծագումնաբանությունը (1876-1920 թթ.)» մենագրությունը (Երևան, Լուսակն հրատ., 2009թ.):

Ռուբեն Սաֆրաստյան – Ես կխոսեմ ոչ միայն ծագումնաբանության մասին, այլև կփորձեմ ձեզ հետ միասին հասկանալ, թե ինչու Օսմանյան կայսրությունը դարձավ այն պետությունը, որտեղ ստեղծվեց ցեղասպանության ծրագիր: Այս մոտեցումն սկսեց ինձ մոտ ձևավորվել մոտավորապես 1996-97 թվականներին, երբ աշխարհում սկսել էր քննարկվել Օսմանյան պետության 900 ամյակը նշելու հարցը: UNESCO-ն որոշում էր ընդունել 1999 թ. տոնելու Օսմանյան պետության ստեղծման 900-ամյա տարելիցը: Ցավոք սրտի, այն ժամանակ, երբ ես կարդում էի համաշխարհային մամուլի լրատվությունը և արձագանքները այդ հարցի վերաբերյալ, այդ թեմային անդրադարձողները հիմնականում գովաբանում էին Օսմանյան պետությունը, և շատ քչերն էին հիշում, որ Օսմանյան պետությունն առաջինն էր, որը 20-րդ դարում և դրանից ավելի վաղ ցեղասպանություն իրականացրեց: Անարդարության զգացումն էր, որ ինձ ստիպեց փորձել հասկանալ Օսմանյան կայսրության ֆենոմենը: Ինչո՞ւ այդ պետությունն առաջինը դարձավ, որը կատարեց այդպիսի լայնածավալ հանցագործությունը:

Եվ ես սկսեցի այդ թեմայով զբաղվել, հոդվածներ գրել, բայց կոնցեպտուալ առումով, իհարկե, մի քանի տարի պահանջվեց, երբ ինձ մոտ ձևավորվեց մի որոշակի հայեցակարգ` կոնցեպցիա Օսմանյան կայսրության վերաբերյալ: Եվ իմ այդ մոտեցումը, որ ձևավորվեց, հետևյալն էր. Օսմանյան կայսրությունը սովորական կայսրություն չէր: Այն որոշակի տիպի կայսրություն էր, որոշակի ձևի պետություն, որը կարելի է անվանել ցեղասպան պետություն: Սա հայեցակարգ է, ցեղասպան պետության հայեցակարգը, որն ստեղծվել է 21-րդ դարի 80-ական թվականներին: Դրա մասին բավականին գրվել է 90-ականներին, մասնավորապես` ազգությամբ հրեա, ամերիկացի ցեղասպանագետ Իրվինգ Լուիզ Հորովիցը սույն հայեցակարգի ստեղծողներից էր: Կան նաև այլ հետազոտողներ, որոնք այս հայեցակարգի կողմնակիցն են: Ո՞րն է այս հայեցակարգի իմաստը. կան որոշակի ձևի, որոշակի տիպի, որոշակի տեսակի պետություններ, որոնք տարբերվում են սովորական պետություններից, և որոնք ցեղասպանությունն ընտրում են որպես կոնֆլիկտները, խնդիրները լուծելու քաղաքականություն: Այսինքն` նրանք ցեղասպանությունը դարձնում են ոչ թե որոշակի փուլի քաղաքականություն, այլ` ընդհանրապես իրենց գոյության բավական մեծ հատվածում ցեղասպանությունը դիտարկում են որպես խնդիրները լուծելու միակ և ամենակարևոր միջոց: Սա է ցեղասպան պետությունը: Եվ եթե մենք այս առումով ենք մոտենում Օսմանյան կայսրությանը, ապա տեսնում ենք, որ այդ պետությունը, այդ կայսրությունը սովորական կայսրություն չէր: Այն ցեղասպան պետություն էր, ցեղասպան կայսրություն: Հետաքրքիր է, որ խոշորագույն օսմանագետ Հալիլ Ինալջըքը, ով երկար տարիներ բնակվել և աշխատել է ԱՄՆ-ում, գրել շատ հայտնի, դասական դարձած աշխատություններ, «Օսմանյան կայսրություն. դասական շրջան» աշխատության մեջ անց է կացրել այն միտքը, որ Օսմանյան կայսրությունը պետք է դիտարկել որպես սովորական կայսրություն: Այսինքն` նա լավ իմանալով Օսմանյան կայսրության էությունը` փորձում է համոզել, թե այն սովորական պետություն է` հավանաբար ինքն էլ գիտակցելով, որ դա այնքան էլ այդպես չէ:

Իհարկե, ինձնից տարիներ պահանջվեցին, որպեսզի հստակեցնեմ իմ այս հայեցակարգային մոտեցումը, և դրա արդյունքում հրատարակեցի իմ մենագրությունը` «Ցեղասպանության ծրագրի ծագումնաբանությունը Օսմանյան կայսրությունում» վերնագրով: Ես հիմա կներկայացնեմ իմ հայեցակարգի հիմնական բաժինները: Ես այդ հայեցակարգի հիմքում դնում են հետևյալ գաղափարը. Օսմանյան կայսրությունը սովորական պետություն չէ: Եվ ես իմ այս թեզն սկսում եմ ապացուցել Օսմանյան պետության առաջացման փուլից, այսինքն` այն շրջանից, երբ փոքր Օսմանյան բեյությունից սկսում էր ստեղծվել Օսմանյան խոշոր պետություն, որը հետագայում վերածվեց կայսրության: Խոսքի գնում է 11-12-րդ դարերի մասին:

Օսմանյան պետության ստեղծման վերաբերյալ կա երկու տեսություն: Մեկի հեղինակն անգլիացի մասնագետ Փոլ Վիթեքն է: Նա գտնում է, որ Օսմանյան պետությունն ստեղծվեց ջիհադի (ջիհադ կամ ղազավաթ` սրբազան պատերազմ-Ակունքի խմբ.) հետևանքով և այն մարդկանց կողմից, ովքեր իրականացնում էին ջիհադը, այսինքն` ղազիների (ղազի թուրքերեն նշանակում է «հաղթանակ տանող»: Այս տիտղոսը կրում էին առաջին օսմանյան սուլթանները, օրինակ` Ղազի Օսման: Ղազի տիտղոսը շնորհվում էր նաև պատերազմի դաշտում վիրավորված զինվորներին-Ակունքի խմբ.): Եվ նա օսմանյան պետությունն անվանում է ղազիների պետություն (The Ghazi State):

Մյուս տեսակետը, որը ձևավորվել է գրեթե նույն ժամանակ (անցյալ դարի 30-40-ական թվականներին), ձևակերպվել է Թուրքիայում` խոշորագույն թուրք պատմաբան, ազգայնամոլ Մեհմեդ Ֆուադ Քյուփրյուլուի կողմից: Վերջինս ժամանակին` երիտթուրքական շրջանում, եղել է պանթյուրքիստ, իսկ հետագայում դարձել հանրապետական Թուրքիայի նշանավոր պատմաբաններից մեկը: Նա ծանոթ լինելով Վիթեքի տեսությանը` ընդգծում է, թե Օսմանյան պետությունը, այո’, ստեղծվել է ջիհադի հետևանքով, բայց այդ ջիհադն իրականացրել են ոչ թե ինչ-որ աբստրակտ ղազիներ, այլ` կոնկրետ թուրքեր: Նրա բնութագրմամբ, Օսմանյան պետությունն առաջին հերթին թյուրքական պետություն է: Եվ նա կարծում է, որ Օսմանյան կայսրության հետագա զարգացումն ընթացել է որպես թյուրքական պետություն չնայած այն դարձել է բազմազգ կայսրություն: Այս երկու տեսակետների հեղինակները փորձել են հասկանալ Օսմանյան կայսրության առաջացման գաղտնիքը: Ես այն տեսակետի կողմնակիցն եմ, որ պետությունները, ինչպես որ ծագում են, այդ գործընթացը, որոշ դեպքերում ուժեղ, որոշ դեպքերում թույլ, այնուամենայնիվ հետագայում ազդում է նրանց ողջ գոյության վրա: Եվ եթե մենք ուշադրություն դարձնենք այս երկու տեսակետներին, հայեցակարգերին, ապա կտեսնենք, որ Օսմանյան կայսրությունն, իսկապես, ջիհադի հիմքերի վրա ստեղծված պետություն է, ղազիների, ովքեր իրենց ազգությամբ հիմնականում թուրք էին: Այս հանգամանքը հիմք դրեց այն զարգացումներին, որոնք և հանգեցրեցին ցեղասպանության ծրագրի առաջացմանը:

Իմ հաջորդ թեզը հետևյալն է. Օսմանյան կայսրության` թուրք ղազիների պետության այս էությունը դարերի ընթացքում կամաց-կամաց թուլացավ, բայց 19-րդ դարում, խիստ զարմանալիորեն, ուժեղացավ: Ես այս ղազիականության, ջիհադիզմի, թյուրքականության վերածնունդը կապում եմ, որը դարձյալ կարող է առաջին հայացքից մասնագետներին զարմանալի թվալ, Օսմանյան կայսրությունում իրականացվող Թանզիմաթի բարենորոգումների հետ: Ընդունված է համարել, որ Թանզիմաթի բարենորոգումները սկիզբ դրեցին Օսմանյան պետության արդիականացմանը, արևմտականացմանը, նրան մոտեցրեցին քաղաքակիրթ աշխարհին, և ժամանակակից Թուրքիան, փաստորեն, սկսեց ձևավորվել Թանզիմաթի բարենորոգումների շնորհիվ, որտեղ Թուրքիայի քեմալան ժամանակաշրջանում իսլամը դուրս է մղված քաղաքականությունից և այլն: Արևմտականացման բարենորոգումները սկսեց իրականացնել օսմանյան վերնախավը, առաջին հերթին` Մեծ Բրիտանիայի խորհրդով և վերջինիս դեսպանների ճնշման ներքո, որպեսզի փրկի Օսմանյան կայսրության տարածքային ամբողջականությունը և հնարավորություն չտա Ռուսական կայսրությանը` զավթել Օսմանյան կայսրության հատվածները` այդպիսով վտանգ ներկայացնելով Բրիտանական կայսրության կոմունիկացիաների համար: Ուրեմն, այս ամենը տեղի ունեցավ Անգլիայի ճնշման տակ, որը տեսնելով, որ 19-րդ դարում արդեն նոր պայմաններ են, և հնարավոր չէ պահպանել տարածքային ամբողջականությունը: Եվ Օսմանյան կայսրությունը գնաց արևմտամետ բարենորոգումների, որոնց հիմնական գաղափարը քրիստոնյաների և մուսուլմանների իրավական հավասարությունն էր: Այս սկզբունքը սկզբունքորեն հակասում է շարիաթին, ըստ որի` -չի կարող լինել քրիստոնյայի և մուսուլմանի իրավական հավասարություն: Եվ օսմանյան վերնախավը, նախ` Ռեշիդ փաշան, այնուհետև` Ալի և Ֆուադ փաշաները գնացին շարիաթի այդ սկզբունքի խախտմանը և կամաց-կամաց` տասնամյակների ընթացքում, սկսեցին այս սկզբունքն իրականացնել պետական կառավարման` օրենքների և օրենսդրության սկզբունքներում և այլն: Իհարկե իրավահավասարության մասին այդ սկզբունքը հիմնականում չէր գործում և մնում էր թղթի վրա: Սակայն միայն այն փաստը, որ դա թղթի վրա ամրագրվում էր, առաջացնում էր խիստ մեծ հակաթանզիմաթյան և հակաարևմտյան ընդվզում, որը ղեկավարում էին իսլամի սպասավորները, վերնախավի մի զգալի հատվածը, որը դեմ էր դրան և, իհարկե, օգտագործվում էր բնակչությունը, որը ևս ակնհայտորեն դեմ էր: Եվ այս պայմաններում Օսմանյան կայսրությունում, մոտավորապես 19-րդ դարի 70-ական թվականներից սկսած, սկսեց ձևավորվել մի գաղափարախոսություն, որի մասին քիչ են գրել, բայց որը, իմ կարծիքով, գոյություն ունի, և ես դա ապացուցում եմ` տարբեր աղբյուրներ նշելով: Դա հակաքրիստոնեության գաղափարախոսությունն է, որը 19-րդ դարի 70-ական թվականներից սկսած` ընդունեց ջիհադի տեսք, այսինքն` ագրեսիվ բնույթ: Եվ դա ուղղվեց ոչ թե արևմտյան տերությունների դեմ, որոնք, առաջին հերթին` Բրիտանիան, պարտադրում էին այդ բարենորոգումները, այլ` տեղական քրիստոնյաների դեմ: Եվ, փաստորեն, սկսեց ձևավորվել ներքին ջիհադի մթնոլորտ: Սա մեկ երևույթն է, որն այս արևեմտամետ բարենորոգումների հետևանքն էր, բայց մյուս կողմից ի հայտ եկավ մի երկրորդ միտում, որը հետևյալն է. մոտավորապես 19-րդ դարի 50-ական թվականների վերջերից, 60-ականներին Օսմանյան կայսրությունում սկսեց ձևավորվել մի խավ, որը հետազոտողները, ժամանակակից հասկացողությամբ, նմանեցնում են միջին խավի: Մուսուլմանները, ովքեր Օսմանյան պետության հիմքն էին կազմում, բաժանվում էին 2 խավի` կա’մ պետական ծառայողներ, կա’մ զինվորականներ: Վերնախավի մասին է խոսքը: Սակայն 19-րդ դարի 50-ական թվականներից սկսած, դարձյալ բարենորոգումների արդյունքում, Օսմանյան կայսրությունը սկսեց առաջանալ քիչ թե շատ ազատ, մասնավոր մամուլ, որի տերերը, այն մարդիկ, ովքեր հոդվածներ էին գրում, արդեն դուրս էին պետութան ճնշումից. նրանք չէին ծառայում պետությանը, պետական ծառայողներ չէին, ինչ-որ կերպ ապրում էին` հոդվածներ գրելով: Սա փոքր խումբ էր, որի մեջ սկսեց ձևավորվել նոր մտածելակերպ, որը ո’չ ավանդական-օսմանյան էր, ո’չ էլ այդ Թանզիմաթի բարենորոգումների գաղափարախոսությունն էր: Այդ մարդկանց խումբը հայտնի դարձավ և պատմության մեջ մտավ որպես նոր կամ երիտասարդ օսմաններ կամ օսմանցիներ (Yeni Osmanlılar): Մարդկանց այս խումբը, ովքեր որոշ չափով ծանոթ էին Եվրոպային` ի տարբերություն մնացածների, մարդիկ, որոնք հետագայում էմիգրացիայի ենթարկվեցին և գնացին Եվրոպա, քանի որ փորձել էին դավադրություն անել Թանզիմաթի ղեկավարների դեմ, 19-րդ դարի 60-ական թվականների երկրորդ կեսից ապրեցին Եվրոպայում, որտեղ շարունակեցին հրատարակել իրենց թերթերը: Մարդկանց այս խումբը կազմում էին Նամըք Քեմալը, Զիյա փաշան, Ալի Սուավին, ովքեր ձևավորեցին մի նոր մոտեցում, թե այո’, Օսմանյան կայսրությունը բազմազգ պետություն է, և որ բարենորոգումները, որ այստեղ անց են կացվում, վտանգավոր են: Եվ ամենակարևորը` նրանք սկսեցին գրել թուրքերի մասին. թուրքերն են հիմնադրել Օսմանյան կայսրությունը, նրանք են ղեկավարել այն և պետք է շարունակեն ղեկավարել: Նոր օսմաններն սկսեցին մտածել` ինչպես հիմնավորել այդ գաղափարները: Օրինակ, Նամըք Քեմալը գրում էր, որ թուրքերը Օսմանյան կայսրության ամենախելքո ժողովուրդն են, դրա համար հենց նրանք պետք է այն ղեկավարեն: Ալի Սուավիի մոտ սկսեցին որոշակի գաղափարներ առաջանալ, որոնք հետագայում կազմեցին պանթյուրքիզմի հիմքը: Ըստ Ալի Սուավիի` թուրքերը մենակ չեն աշխարհում. նրանք եղբայրներ ունեն Կենտրոնական Ասիայում և այլն: Այսինքն` այդ խմբավորման մոտ սկսեց ձևավորվել թուրքական ազգայնականությունը, որը ստացավ ծայրահեղ ազգայնական դրսևորումներ:

Այս 2 միտումները, որոնց մասին ես ասացի, 1876 թ. միավորվեցին: Եվ դա տեղի ունեցավ 1876 թ. ապրիլի բուլղարական ապստամբության շրջանում, որն ամենամեծն ու վտանգավորն էր` բոլոր բուլղարական ապստամբությունների մեջ, և մեծ ջանքերի գնով հաջողվեց այն ճնշել: 1876 թ. մայիսի սկզբներին առաջին անգամ կառավարության անդամ դարձավ Միդհադ փաշան, որն այն մարդն է, որի անվան հետ կապվում է Սահմանադրության հռչակումը Օսմանյան կայսրությունում, սակայն նրա գաղափարներն այլ էին: Ես մանրամասն ուսումնասիրել եմ նրա գործունեությունը, հատկապես` 1864-68 թվականներին Դանուբի վիլայեթում, որը, ըստ էության, Բուլղարիան էր, նրա հակաբուլղարական գործունեությունը, թե ինչպես էր նա փորձում ճնշել բուլղարական ազգային-ազատագրական շարժումը, որը խաղաղ պայմաններում էր ընթանում: Եվ այս պայմաններում, երբ նա վարչապետ դարձավ` ունենալով որոշակի առաջադեմ հայացքներ Թուրքիայի համար, բայց նաև` շատ ուժեղ հակաքրիստոնեական, հակաբուլղարական մղումներ, նրա ղեկավարությամբ Օսմանյան կայսրությունն առաջին անգամ ստեղծեց ցեղասպանության ծրագիր: Այսինքն` երկրում ուժեղ էին հակաքրիստոնեական տրամադրությունները, ջիհադիմզի գաղափարախոսությունը: Միդհադ փաշան որոշակի ազգայնամոլական գաղափարներ ուներ, համագործակցում էր նոր օսմանցիների հետ: Նրա ղեկավարությամբ էլ ստեղծվեց առաջին ծրագիրը, որը ես եմ գտել Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության արխիվում և հրապարակել: Ծրագիրը բաղկացած էր 10-ից ավելի կետերից: Այն, ժամանակակից հասկացողությամբ, ցեղասպանության ծրագիր էր. պետք է լիովին ոչնչացվեին բնակչության որոշ հատվածները, մասնավորապես` հոգևորականները, տղամարդիկ, պետք է ձերբակալվեին և ոչնչացվեին ուսուսիչները, այսինքն` բուլղար ժոովրդի մտավորականությունը, կանանց և աղջիկներին պետք է տանեին թուրքական ընտանիքներ և իսլամացնեին, 5 տարեկանից պետք է հավաքեին տղա երեխաներին և այլն: Սա ցեղասպանության առաջին ծրագիրն էր, որ ստեղծվեց Օսմանյան կայսրությունում: Փաստորեն, 1876 թ-ից տեղի ունեցավ մի կողմից Օսմանյան պետության վերականգնումը այնպես, ինչպես այն ստեղծվել էր, մյուս կողմից սրան միացավ արդեն թուրքական ազգայնականության գաղափարը, որն ուղղվեց քրիստոնյա` բուլղար ժողովրդի դեմ:

Այս ծրագիրը չիրականացվեց. Միդհադը մի քանի ամիս հետո ստիպված էր լքել վարչապետի պաշտոնը, բայց նաև դարձյալ ռուսական դիվանագիտական աղբյուրները վկայում են, որ նա ստեղծեց մի գաղտնի կազմակերպություն, Միդհադ փաշան, ով կառավարությունից արդեն դուրս էր հանված: Այդ կազմակերպությունը կոչվում էր «Ավել» (պետք է ավելի պես մաքրեր-սրբեր բոլոր քրիստոնյաներին): Սույն գաղտնի կազմակերպությունը, որի մեջ ընդգրկված էին նաև նոր օսմաններից մի քանիսը, մասնավորապես` Ալի Սուավին, արդեն ուղղված էր ոչ թե բուլղարների դեմ, այլ` Օսմանյան կայսրության բոլոր քրիստոնյաների: Սակայն, այս կազմակերպությունն էլ չկարողացավ իրականացնել այդ ծրագիրը: 1876 թվականը շատ խառը տարեթիվ էր օսմանյան պատմության մեջ. 3 սուլթան փոխվեց, անգլիացիներն ուժեղ ճնշման ներքո ստիպեցին, որ 1876 թ. դեկտեմբերին Սահմանադրություն հռչակվի: Փաստորեն, ցեղասպանության այս առաջին ծրագիրը չիրականացվեց: Ելնելով դրանից` ես ցեղասպանագիտությա մեջ առաջ եմ քաշել մի նոր հայեցակարգ, որը նախացեղասպանության հայեցակարգն է, որը ենթադրում է այնպիսի իրադրություն, որը երկրում ստեղծում է ցեղասպանության ծրագիր, բայց ինչ-ինչ պատճառներից ելնելով` չի իրականացվում: Ուրեմն` 1876 թ. Օսմանյան կայսրությունը մտավ նախացեղասպան պետության դարաշրջան:

Akunq.net