Հայտնաբերվել են զոհված հայ ռազմագերիների անհայտ անուններ:
Ավստրիայում, նաեւ եվրոպական երկրներում Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելի դարձնելու աշխատանքներում անուրանալի դեր ունի Արտեմ Օհանջանյանը: Վիեննայի պետական արխիվներում տարիների իր ուսումնասիրություններն ու հետազոտությունները ծնունդ տվեցին մի շարք կարեւոր հրատարակությունների` «Ավստրիա-Հայաստան» քառահատոր աշխատության, «Ավստրիա-Հայաստան. 1872-1936» 12 հատորյակի, «Հայաստան. թաքուն ցեղասպանություն», «1915 թ. անհերքելի վկայություններ», «Հայկական հարցը եւ Գերմանիան ու Ավստրո-Հունգարիան» գրքերի: Մասնագիտությամբ արվեստաբան-ռեժիսորը տասնյակ ֆիլմեր նվիրեց Հայոց ցեղասպանությանը, իսկ Վիեննայի պետական հեռուստատեսությունում աշխատելու տարիներին նման ֆիլմերի ցուցադրություններով եւ ավստրիական մամուլում տպագրված հոդվածներով նպաստեց հարցի առավել հանրայնացմանը: Եվ օրինաչափ էր, երբ Վիեննայից 200 կմ արեւմուտք գտնվող Էբենզե (Ebensee) քաղաքի Zeitgeschichte թանգարանից այս տարվա մարտին Արտեմ Օհանջանյանը ստացավ Հայոց ցեղասպանության թեմայով բանախոսության հրավեր: Հանդիպումը կայացավ մարտի 13-ին, թանգարանի դահլիճում: Տարեկան 4 անգամ տպագրվող Widerstand պարբերականը անդրադառնում է թանգարանի գործունեությանը, այստեղ կազմակերպվող հանդիպումներին, գիտաժողովներին, նաեւ բանախոսությունների տեքստերն են տպագրվում: Առաջիկա համարում լույս կտեսնի նաեւ Արտեմ Օհանջանյանի ելույթի տեքստը:
Էբենզեի Zeitgeschichte թանգարանը հիմնվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից բավական հետո, 1988 թ., նացիստական համակենտրոնացման ճամբարի նույն տեղում, որը համարվում էր Մաութհաուզեն համակենտրոնացման ճամբարի մասնաճյուղը: Պատերազմի տարիներին ռազմագերիներին տեղափոխում էին նաեւ Էբենզեի ճամբար` որպես բանվորական ուժ օգտագործելու: Այս մասին պահպանվել են սոսկալի դաժան հիշողություններ ու նկարագրություններ: Պատմում են, որ գերմանացիները գերիներին երկարուձիգ, հոգնատանջ ճանապարհներով հասցնում էին տեղ, եւ երբ տեղի բնակիչները ջուր էին փորձում տալ ուժասպառներին, անգամ դա էին արգելում:
Գերիները սարերի մեջ փորում էին թունելներ` ռազմական գաղտնի նպատակներով, մասնավորապես` հրթիռների պատրաստման, որի աշխատանքները ղեկավարում էր ժամանակակից հրթիռաշինության հիմնադիր Վերներ ֆոն Բրաունը (այդ թունելներից մեկում այսօր թանգարանային նյութեր են ցուցադրված): Գերիների բազմությունն այնքան հսկայական էր, եւ անվերջ նոր խմբեր էին բերում, որ նրանց կորուստը ոչինչ չարժեր: Նրանք գալիս էին մեռնելու, եւ շատերն իրենց գերեզմաններն այստեղ գտան: 1945-ին, երբ ամերիկյան զորքերը մտան քաղաք, ողջ մնացածներն ազատագրվեցին, բարաքները քանդվեցին, մահացածների աճյունները տեղափոխվեցին ընդհանուր գերեզմանոց, նրանց հիշատակին անվանական ցուցատախտակներ տեղադրվեցին: Ամեն տարվա մայիսի 7-ը այս վայրում հռչակված է որպես Ազատագրության օր. գալիս են տարբեր երկրներից մարդիկ, ում հարազատները, ազգականները Էբենզեի համակենտրոնացման ճամբարում իրենց վախճանը գտան: Այստեղ հիշատակի խաչեր են տեղադրել լեհեր, իտալացիներ, հրեաներ, ֆրանսիացիներ: Ամենաշատ նահատակները խորհրդային ռազմագերիներն են, տարբեր ազգերի ներկայացուցիչներ: Արտեմ Օհանջանյանը հազարավոր նահատակների ցուցակից գտել եւ վերհանել է մինչ այսօր անհայտ կորած 23 հայի, որոնց անունները հրապարակվում են առաջին անգամ:
– Պրն Օհանջանյան, Ձեր բանախոսության հիմնական շեշտադրումները որո՞նք էին:
– Իմ ելույթը կառուցել էի թանգարանի կողմից նախապես կատարված երեք հարցադրումների շուրջ` Հայոց ցեղասպանության ընդհանուր նկարագրություն, Ավստրիայի` մեր ցեղասպանությունը չընդունելու պատճառները, տարբեր ցեղասպանությունների համեմատության հնարավորությունը: Նախ անդրադարձա Ավստրիայի պառլամենտական 4 կուսակցությունների դիրքորոշումներին: Դրանք են` Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցություն` «Թուրքիայի ներքին իրողություններին միջամտել չի կարելի»:
«Ազատություն» կուսակցություն` «Բոլոր արարողությունները դրսից հակաարդյունավետ են»:
Ժողովրդական կուսակցություն` «Մի երկրի անցյալը վերանայելու պրոցեսին չպետք է խառնվել»:
«Կանաչների» կուսակցությունը միակն էր հակառակ դիրքորոշմամբ` «Քանի որ Ավստրիան այդ տարիներին որոշ դեր ունեցավ (մեղսակցություն), մենք պետք է որ ընդունենք Հայոց ցեղասպանությունը»:
Վերոհիշյալ կարծիքները փաստված են, իսկ մասնավոր երկու խոսակցությունների ժամանակ այսպիսի կարծիքների եմ հանդիպել. «Եթե Մ. Նահանգները ընդունի, մենք էլ կընդունենք», որին ես պատասխանեցի. «Դուք Մ. Նահանգների վասա՞լն եք»: Եվ երկրորդը` «Դուք որեւէ պահանջ կունենա՞ք, եթե մենք ընդունենք»: «Այո` բարոյական», եղավ իմ պատասխանը: Իսկ ընդհանրապես իմ եզրահանգումը եւ հակադարձումը այս ամենին այսպիսին է եղել. «Դուք այսօր նույն քաղաքականությունն եք վարում, ինչպես Առաջին համաշխարհային պատերազմում: Այն ժամանակ Պոլսում Ավստրո-Հունգարիայի պաշտպանության նախարարության ներկայացուցիչ պրն Պոմյանկովսկին Վիեննա պաշտոնական նամակ է հղել. «Ամենախելոք եւ հնարավոր բանն այն է, որ մենք թուրքերի ձգտումներին չխանգարենք, թուրքերը մեր անկեղծ դաշնակիցներն են: Թուրքիան մեզ համար ավելի կարեւոր է, քան Հայաստանը»:
Հաջորդ հարցադրման իմ պատասխանը հետեւյալն էր` միջազգային գործընթացներում արդեն ճանաչում գտած ցեղասպանությունները համեմատել, իհարկե, կարելի է: Հայերի եւ հրեաների` պատմականորեն միեւնույն ճակատագրին վերաբերող հետաքրքրական մի փաստի անդրադարձա:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին հրեական երկու գետտոներում ապաստանած հազարավոր հրեաներ պայքարեցին մինչեւ վերջ, եւ գրեթե բոլորը զոհվեցին: Փրկվածները պատմում են, որ Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրը» գիրքը այդ օրերին դարձել էր նրանց հետագա գործունեության համար օրինակ: Նրանք ասում էին, որ իրենց եւ հրեաների ճակատագրերը նման են, եւ եթե չկարդան այդ վեպը, չեն հասկանա, թե ինչու են ուզում պայքարել: Սա ասել են մարդիկ, որոնք զոհվել են, իրենց պայքարը հայկական պայքար են դարձրել եւ գրել են` սա մեր Մուսա լեռն է: Եթե դեռ այն ժամանակ էին հրեաները համեմատում իրենց ճակատագիրը հայերի հետ, մենք հիմա ինչպե՞ս պիտի վարվենք:
– Էբենզեի թանգարանում Հայոց ցեղասպանության թեմայով սա առաջի՞ն բանախոսությունն էր. ի՞նչ վերաբերմունք ունեցավ լսարանը, ինչպիսի՞ արձագանքներ եղան:
– Այո, առաջինն էր: Թանգարանը նման հանդիպումներ շատ է կազմակերպում` հիմնականում հրեական Հոլոքոսթի թեմաներով: Այս ապրիլի 24-ի բանախոսությունը Ռուանդայի ցեղասպանությանն է նվիրված: Թանգարանը կայուն լսարան ունի, քաղաքի բնակիչներն են, պատրաստված ունկնդիրներ: Նրանց հետաքրքրում էին հատկապես Ղարաբաղյան հարցի կարգավորման ուղիները, Ադրբեջանի հետ հայերի հակամարտության խնդիրները:
Ես դարձյալ դիմեցի պատմությանը` մեջբերելով ավստրիական արխիվները: Դեռեւս 1918 թ. Հայաստանում Ավստրիայի ներկայացուցիչը գրում էր. «Զուտ հայկական տարածք Ղարաբաղը, որտեղ 300.000 հայ է ապրում եւ 60.000 թուրք, թուրքերն ուզում են համարել իրենցը»: Տրված հարցերի իմ պատասխանները պատմական փաստաթղթերի լեզվով էին հնչում: Խոսքիս ազդեցիկությունը հենց դա էր` ներկայանալ ոչ թե որպես հայ, այլ խոսեցնել պատմական փաստաթղթերը:
Բանախոսությունից հետո շրջեցինք թանգարանում, եղանք այն վայրերում, որտեղ ռազմագերիներն են աշխատել, լուսանկարներ արեցի: Իմ խնդրանքով տրամադրեցին զոհված խորհրդային գերիների ցուցակները, որտեղ գտա 23 հայի անուն` Կիեւից, Կիրովաբադից, Երեւանից, Լենինգրադից, Պլովդիվից, Վիտեբսկից: Նրանցից յուրաքանչյուրի անունը ցուցատախտակին գրված է, եւ հետաքրքրված որեւէ մեկը կարող է անհայտ կորած իր հարազատի, ազգականի անունը փնտրել այստեղ:
– Այդ անունները առաջինը Դո՞ւք հայտնաբերեցիք:
– Ո՞վ է իմացել, որ Էբենզեի համակենտրոնացման ճամբարում հայեր են եղել, զոհվել, եւ գերեզմանները նրանց այստեղ են:
Խորհրդային ռազմագերիների ընդհանուր գերեզմանոցում հիշատակի մեծ, խոշոր խաչ է տեղադրված: Այստեղ լեհերի, իտալացիներ, հրեաների, ֆրանսիացիների գերեզմանատներում նույնպես հիշատակի խաչեր կան. ովքեր իմացել, եկել իրենց հարազատների նկարներն են դրել, եւ ամեն տարի մայիսի 7-ին հիշատակի խոնարհման ծես է կատարվում:
Սովետական ռազմագերիների մեջ վրացիների ու ադրբեջանցիների անունների նույնպես հանդիպեցի: 2011-ին ադրբեջանցիները եկել են այստեղ եւ առանձին հուշատախտակ են դրել, դեսպանն է ելույթ ունեցել: Այս մասին գրվել է թանգարանի նույն տարվա պարբերականում: Նրանք ակտիվ են, աշխույժ են աշխատում, իսկ մենք լուր չունենք:
http://azg.am/AM/2013041610
Leave a Reply