Ֆերդա Բալանջար
Անկարայի համալսարանի քաղաքագիտության ֆակուտետի քաղաքագետ Բարըշ Ունլուն նոր սահմանադրության քննարկումներին իր մասնակությունն է ունենում` «Թրքության համաձայնագիր» հասկացությամբ. «Հիմնական հոդվածները, որոնք անգամ չեն էլ կարող առաջարկվել փոփոխության, գրված են «թրքության համաձայնագրում»»:
Անկարայի համալսարանի քաղաքագիտության ֆակուտետի դասախոս Բարըշ Ունլուն գերազանցապես քաղաքական պատմությամբ մասնագիտացած քաղաքագետ է: Մարտին «Express» ամասգրին տված հարցազրույցի կիզակետում է հայտնվել թրքության համաձայնագիրը` «որպես Թուրքիայի հանրապետության հիմնադիր համաձայնագիր»: Ելնելով այս հարցրազրուցից՝ Ունլուի հետ խոսեցինք «թուրքերի և հայերի», «թրքությունից և հայությունից մինչև 2015 թվականի» մասին:
-Նախ սկսենք «թրքության համաձայնագրից»: Ի՞նչ է «թրքության համաձայնագիրը»:
Համաձայնագիրը, որն փոխաբերաբար անվանում եմ «թրքության համաձայնագիր», կազմում է Թուրքիայի հանրապետության նյութական և մտավոր հիմքերը: Ըստ էության համաձայնագրի նախնական և ավելի ընդարձակ տարբերակը իսլամական համաձայնագիրն է եղել: Աբդուլ Համիդ Երկրորդի` շրջանառության մեջ դրած այս առաջին տարբերակը իսլամական եղբայրության հենքի վրա նոր հասարակական ցեմենտ էր նախատեսում, համաձայն որի՝ մուսուլման հպատակները միավորվելու էին պաշտոնական դավանանք հանդիսացող սուննիզմի դրոշի տակ: Իսկ ալևիներին փորձելու էին ձուլել: Նախատեսվող այս սուննիական միությունը ստեղծվել էր արտաքին քրիստոնյա ուժերի և, որ ամենակարևորն էր, ներքին ոչ մուսուլման հպատակների դեմ: Ինչպես գիտեք, այս հպատակներին գլխավորում էին հայերը, սակայն Աբդուլ Համիդը չկարողացավ ստեղծել այնպիսի կոնյուկտուրա, որով կարողանար հայերից ազատվել: Ըստ էության` բազմաէթնիկ կայսրությունը կանգուն պահելու հույսերն ամբողջությամբ չէին մարել:
-Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունն ի՞նչ կապ ուներ «թրքության համաձայնագրի» հետ:
Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը Բալկանյան պատերազմի և Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, երբ ողջ հույսերը մարեցին, ոչ մուսուլմաններից ազատվելու համար ձեռնարկեց համապատասխան միջոցներ: Ինչպես գիտեք, 1910-ականներին իթթիհադականների շարքերում թյուրքականությունն ամենաուժեղ և մրցակից չունեցող գաղափարախոսությունն էր, սակայն ստիպված էին այս գաղափարախոսությանը իսլամական երանգ հաղորդել, ինչպես նաև մեծավ մասամբ թյուրքականությունը թաքցնել իսլամական դիմակիտակ, որովհետև դրսի մուսուլմանները դեռևս չէին թուրքացվել. անհնար էր, որ համաձայնվեին թյուրքականության գաղափարին: Ահա 1915 թ. ցեղասպանությունն էլ այս իսլամանակ շրջանակում էր ծրագրվել և կյանքի կոչվել: Ազգային-ազատագրական պատերազմը (նկատի ունի 1919-1922 թթ. թուրք-հունական պատերազմը, որը թուրքերը համարում են Ազգային-ազտագրական /Türk İstiklâl Harbi, Millî Mücadele/-Ակունքի խմբ.) մեծ հաշվով հույների և հայերի դեմ սանձազերծվեց: Այստեղ ամենակարևոր գործոնն այն է, որ հայերից և հույներից մնացած ունեցվածքը, հարստությունը բաժանվեց մուսուլմանների միջև:
-Այսինքն՝ «թրքութան համաձայնագիրը» որոշ իմաստով «իսլամակա՞ն համաձայնագիր» է:
Այո՛, այսպիսով հանգում ենք «իսլամական համաձայնագրին»: Համաձայն այս փոխաբերական համաձայնագրի՝ հայերից ազատվելու գործում ներգրավվելու էին այն բոլոր մուսուլմանները, որոնց պաշտոն էր տրվելու, իսկ նրանք, ովքեր չէին մասնակցելու, լռելու էին: Չընդդիմանալու, հայերի և հույների հանդեպ կատարվածների մասին չխոսելու դեպքում որպես մուսուլման անհատ կարող էին դառնալ բուրժուա, դատավոր, գեներալ, պորֆեսոր, ագարակատեր, արհմիության անդամ, լրագրող, ուսուցիչ և այլն: Իսկ ընդդիմանալու դեպքում պայմանագրից դուրս էին մնալու, ոչ մի պաշտոնի չէին կարող նշանակվել, ավելին՝ գլխներին էլ մի շարք փորձանքներ էին բերելու: Թեև համաձայնագիրը գրավոր կերպով չէր ամրագրված, սակայն բացահայտ էր:
-Հանրապետության շրջանում այս համաձայնագիրը շարունակվե՞ց:
1923 թ. հանրապետության հիմնադրմամբ այս իսլամական համաձայնագրի շրջանակները մի փոքր նեղացվեցին, այսինքն՝ թուրքացվեց: Հատկապես շեյխ Սաիդի ապստամբությունից հետո համաձայնագրին նոր կետ ավելացրեցին: Ինչպես հայերից չէին խոսում, այնպես էլ չէին խոսելու քրդերից և քրդերի նկատմամբ կատարվածներից: Եթե չխոսեին, իրենց և իրենց ընտանիքների համար կարող էին ամեն տեսակի հաջողության հասնել: Իսկ եթե խոսեին, դա կլիներ թե իրենց թե ընտանիքների վերջը: Ահա սրանք են հիմնական կետերը, որոնք հանրապետության շրջանում չէին կարող առաջարկել փոփոխության ենթարկել: Սահմանադրություններն այս համաձայնագրերի համեմատ անկարևոր թղթեր են: Թրքության համաձայնագրում կետը, որը անհրաժեշտ է շեշտել, հետևյալն է. «Դուք կարող եք իսլամի և թրքության համաձայնագրերը ակտիվորեն ստորագրած չլինել: Այսինքն՝ կարող է հայերին ու քրդերին չեք աքսորել, չեք սպանել կամ էլ նրացից մնացած ունեցվածքին չեք տիրացել: Եթե համաձայնագրին պասիվորեն եք հետևել, այսինքն՝ ձայն չեք հանել, Դուք ևս ներգրավված եք համաձայնագրիի մեջ և կարող եք օգտվել համաձայնագրի տարատեսակ առավելություններից: Ակտիվ լինելը պայման չէ, պասիվ մասնակից էլ կարող է լինել: Ահա այս համաձայնագիրը այն հիմնադիր պայմանագիրն է, որը բարձրացել է Թուրքիայի դասակարգային կառուցվածքի, բուրժուազիայի, պաշտոնական գաղափարախոսության, դատողության, սոցիալական գիտությունների հիմնա վրա և շարունակել է նրան: Հետևաբար` չափազանց արդիական խնդիր է: Պատմության գիրկն անցած բան չէ: Թուրքիայի պատմության և ներկայի ամենակարևոր և լուսաբանող հարցն է»:
– Ինչպե՞ս եք բնութագրում «թրքությունը», թուրքը:
Թրքությունն այս համաձայնագրի շնորհիվ է ծնվել, սակայն զգացմունքով համակվելու / զգացմունքուվ համակվել չկարողանալու, լսելու / լսել չկարողանալու, տեսնելու / տեսնել չկարողանալու, զգալու / զգալ չկարողանալու, ապրումակցելու / ապրումակցել չկարողանալու աշխարհ է, որը չի նկատում այս համաձայնագիրը: Թրքականությունը գոյություն է, որն իր մասին մտածել չի տալիս, չի տարբերվում, խնդիրներ չի հարուցում, շաղկապված չէ: Թրքությունը մի վիճակ է, երբ չեն կարողանում մտածել թուրք լինելու առավելությունների, զգացմունքային և մտավոր սահմանների մասին: Օրինակ՝ եթե թուրք լիբերալը որևէ հարց է քննում, ապա լիբերալ մոտեցում է ցուցաբերում, այսինքն՝ հարցին մոտենում է համաշխարհային արժեքների տեսանկյունից: Երբեք չի մտածի, որ հարցին մոտենում է որպես թուրք լիբերալ և հետևաբար` մի շարք հարցերի էլ չի կարողացել նայել: Այս խնդիրն ակնհայտ է նաև մարքսիստների մոտ: Այնքանով է թուրք, որքան ասում է, թե դասակարգային մոտեցում եմ ցուցաբերում, ինտերնացիոնալիստ եմ, ինքնության քաղաքականություն չեմ վարում: Ինտերնացիոնալիստ լինելու առաջին պայմանը ոչ թե ուրիշի քուրդ լինելը, այլ իր թուրք լինելը տեսնելն է: Հասկանալ, թե զգացմունքները, դատողությունները, հետաքրքրությունները թրքությամբ որքան են ստվերվել: Բնականաբար` թրքության լյումպենացված, ընտրյալ, իսլամական և սոցիալիստական վիճակները տարբեր են, ինչպես կարծր, հեղուկ և գազային վիճակները: Իսկ ընդհանուր կետը իրենց թրքության և թրքության առավելությունների մասին չմտածելն է:
-Լավ, իսկ ո՞վ է թուրքի «ուրիշը», հա՞յը:
Ըստ իս՝ միայն հայը չէ: Սա դինամիկ խնդիր է: Երբեմն կարող է հայը լինել, երբեմն՝ հույնը, երբեմն՝ հրեան, երբեմն՝ քուրդը, իսկ երբեմն էլ՝ «իմպերիալիստական արևմուտքը»: Կամ` բոլորը միասին: Նրանք բոլորը բավականաչափ ներգրավված «մյուսներն» են, պատրաստ սպասում են կամ էլ սպասեցնել են տալիս օգտագործման համար: Կոնյուկտուայի համաձայն՝ մեկը մյուսից կարող է առաջ անցնել: Սակայն քանի որ հայկական հարցն ամենազանգվածային հարցն է, որտեղ մեղքի բաժինն ամենամեծն է, կարելի է ասել, որ թուրքերի շրջանում հայերի նկատմամբ ատելությունն ու վախը շատ ավելի տարածված է:
-Ինչպե՞ս եք գնահատում հայկական հարցի վերաբերյալ քրդական քաղաքականության որդեգրած դիրքորոշումը: Վերջերս հասարակության լայն շրջանակների քննարկման առարկա է դարձել «Միլլիյեթ» թերթում լույս տեսած Աբդուլա Օջալանի «Իմրալիի նոթերում» տեղ գտած հակահայկական և ոչ մուսուլմանների դեմ հնչեցրած խոսքերը:
-Ընդհանրապես կարծում եմ, որ քրդական շարժումը հայկական հարցի վերաբերյալ Թուրքիայում ամենառաջադեմ շարժումն է: Որքան գիտեմ` անթիվ-անհամար քրդեր կան, որոնք ընդունում են ցեղասպանության փաստը, հայերից ներողություն են խնդրել, ընդունում են, 1890-1915 թթ. հայերի նկատմամբ կատարած ոճրագործություններում քրդերն իրենց մասնակցությունն են ունեցել: Սա էլ քրդական շարժման շնորհիվ է տեղի ունենում: Անդրադառնալով Աբդուլլա Օջալանի խոսքերին` այս իմաստով կարելի է ենթադրել, որ քրդական շարժումը Օջալանից շատ ավելի առաջ է: Արդյունքում՝ վերջին տարիներին և՛ քաղաքականության, և՛ մարդկային հարաբերությունների տեսանկյունից Թուրքիայում դրական զարգացումներ են կատարվում: Հայերը մերձեցել են քուրդ և թուրք ձախակողմյանների հետ, իրար միջև ավելի ջերմ, ընկերական և վստահելի հարաբերություններ են հաստատվել: Բանտարկված լինելու պատճառով Օջալանն այս ամենից հեռու է մնացել: Բացի այդ` հայտնի է, որ Օջալանը պրագմատիկ քաղաքական գործիչ է: Կարծում եմ, որ ակնարկել է վերոհիշյալ իսլամական համաձայնագիրը, այսինքն՝ թրքության համաձայնագրի առաջին և ընդարձակ տարբերակը: Հնարավոր է` ցանկանում է և՛ Արդարություն և զարգացում կուսակցության, և՛ ընդհանրապես թուրքերի հետ ավելի լավ հարաբերություններ հաստատել: Վերջապես այս հողերի վրա շատ տարածված է դավադրության տեսությունը: Օջալանի խոսքերում բոլոր այս գործոնները միասին կարող են ազդեցիկ եղած լինել:
-Ակնհայտ է, որ ԱԶԿ-ն և վարչապետ Էրդողանը ցանկանում են քրդական հարցը լուծել «իսլամական եղբայրության» ծիրում: Ասել է թե` նորից «թրքության համաձայնագրից» հետ քայլ է «իսլամական համաձայնագի՞ր»:
-Այո՛, թյուրքականությունը մուսուլմաններին թրքացնելու նախագիծ էր: Հույս ունեին բոլոր մուսուլմաններին թյուրքացնել, նույնիսկ հետագայում պնդեցին, որ այդպես է: Բնականաբար ոչ մուսուլմաններն այս ամենից դուրս էին մնալու: Ասում եմ բնականաբար, որովհետև առաջին իսլամական համաձայնագիրը նրանց դեմ է եղել, սակայն քրդերի մի հատվածը համաձայնագրի շրջանակները նեղացրել է՝ ըբոստանալով թուրքացման դեմ: Այժմ նորից փորձում են համաձայնագրի սահմաններն ընդարձակել և իսլամացնել: Այսինքն՝ «մոռանանք, թե ինչ է տեղի ունեցել 1923 թ. հետո, որովհետև շատ մեծ սխալներ են կատարվել: Վերադառնանք մինչ 1923 թ. և միավորվենք կրոնական եղբայրության գաղափարի շուրջ»: Գիտենք, որ Թայիփ Էրդողանն ու ԱԶԿ-ն այսպես են մտածում: Օջալանի վերջին խոսքերն էլ կարծես ակնարկ են այս մասին: Բնականաբար, քրդերը կհամաձայնվե՞ն: 1920-1923 թթ. քրդերը «իսլամական համձայնագրի» շուրջ միավորվել էին թուրքերի հետ՝ աջակցելով Մուստաֆա Քեմալի նախագահությանը: Այնւհետև հայտնի է, թե գլխներին ինչ եկավ: Չեմ կարծում, թե կրկին նման մի բան տեղի կունենա: Վերջ ի վերջո արդեն խոսում ենք լավ գիտակցող զանգվածից և շարժումից, սակայն նաև չպետք է մոռանանք, որ քրդերը մեծավ մասամբ իրենց իրավունքների համար են պայքարում: Կարծում եմ, որ թուրքերը կճնշվեն նախագահական համակարգում, սակայն իրենց դիվիդենտները չեն զոհաբերի:
Մինչև 2015 թ. այս երկու տարին շատ երկար է տևելու
-Մոտենալով 2015 թ.՝ Հայոց ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցին, ի՞նչ եք կարծում Թուրքիայում պետության և հասարակության մեջ կարո՞ղ է զարգանալ այլ արտահայտություն, կարո՞ղ է խոսք լինել «առերեսումից»:
Չեմ կարող ենթադրել, թե 2015 թ. ինչ կլինի: Մի կողմից` շատ քիչ է մնացել, մյուս կողմից էլ` Թուրքիայում այս երկու տարին շատ երկար կարող է ձգվել: Խաղաղության գործընթաց, նախագահության մասին քննարկումներ, ընտրություններ և հետո էլ` 2015 թ. … Կարող է` անսպասելի երևույթներ տեղի ունենան: Սակայն Թուրքիայի համար շատ ավելի դժվար է հայկական հարցի հետ առերեսվելը, քան` քրդական: Շատ ավելի դժվար է, որովհետև 1915 թվականը զանգվածային պատասխանատվություն է ենթադրում: Հնարավոր է, որ իսլամիստները, հավատացյալները քրդական հարցի պատմության համար պատասխանատվություն չեն կրում: Բնականաբար, բոլորի նման նրանք էլ են պատասխանատու: Սակայն հայկական հարցից այդքան հեշտ չեն կարող ազատվել: Ինչպես ոմանք ասում են, սա միայն մի քանի իթթիհադականի ծրագրած բան չէ, որ մեղքը նրանց վրա գցենք և առերեսվենք: Սա անհնար է, որովհետև պատմության տեսանկյունից սխալ է: Խոսքը Աբդուլ Համիդի ժամանակաշրջանից սկսած թուրք-քրդական ողջ երկիրը և գրեթե ողջ հասարակական դասերը ներառող պատասխանատվության մասին է: Հայկական հարցի վերաբերյալ ճանապարհ հարթող ուսումնասիրությունները կատարվելու են 21-րդ դարում. 1915 թվականից ով ինչպե՞ս օգտվեց, ով ո՞ր հողերին, այգիներին, աշխատավայրերին տիրացավ: Իսլամի, ռասիզմի և թուրքական ազգայնականության հետ նյութական շահերն ինչպե՞ս միավորվեցին: Այսքան մեծ դաժանության դիմաց ինչպե՞ս է ստեղծվել այսքան մեծ լռություն, անտարբերություն և անտեղյակություն: Այս ամենը կամաց-կամաց ի հայտ է գալիս, և իսլամական ու թրքական համաձայնագրերը կորցնում և կորցնելու են իրենց օրինականությունը: Այս գործընցաում միգուցե այս անգամ ժողովրդների մեջ իրոք ժողովրդավարական և հավասար համաձայնություն կարողանան ապահովել:
http://agos.com.tr/haber.php?seo=turkluk-sozlesmesi-anayasanin-ustunde&haberid=4737
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net
Leave a Reply