Երեւանի մէջ միջագզային գիտաժողովը եւ «Ազդակ»-ի հանդիպումները

Վերջին շրջանին «Ազդակ» օրաթերթի անձնակազմէն անդամներու գործուղումներու ծիրին մէջ տողերուս հեղինակը հինգշաբթի, 21 մարտին, օրաթերթիս տնօրէն եւ գլխաւոր խմբագիր Շահան Գանտահարեանի հետ հասաւ Երեւան` մասնակցելու համար մէկ շաբաթ տեւողութեամբ նախատեսուած տարբեր ձեռնարկներու:

Միջազգային գիտաժողովը

Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին նուիրուած ձեռնարկներու համակարգող պետական յանձնախումբին կազմակերպութեամբ, Երեւանի «Անի փլազա» պանդոկի «Անի» սրահին մէջ ուրբաթ, 22 մարտին ընթացք առաւ «Հայոց ցեղասպանութիւն. մարտահրաւԷրներ հարիւրամեակի նախաշեմին» խորագիրով միջազգային գիտաժողովը, որուն կը մասնակցէին Հայաստանէն եւ արտասահմանէն հայ, թէ օտար հրաւիրեալներ, որոնց շարքին էր նաեւ «Ազդակ» օրաթերթի երկանդամ պատուիրակութիւնը:

Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսեանի եւ Ամենայն հայոց Գարեգին Բ. կաթողիկոսի ողջոյնի խօսքերուն ընթերցումէն ետք, խօսք առաւ կազմակերպիչ պետական յանձնախումբի քարտուղար, Հայոց ցեղասպանութեան թանգարանի տնօրէն Հայկ Դեմոյեան, որ իր ողջոյնի խօսքին մէջ նշեց, որ 22 ապրիլին կ՛աւարտի պետական յանձնախումբի կազմութեան երկու տարին: Ան կոչ ուղղեց` «միահամուռ համադրուած ջանքերով» պատրաստուելու 2015-ին, աւելցնելով, որ այդ թուականը «աւարտ մը չէ, այլ` մեկնակէտ. այդտեղ պէտք է ծրագրենք մեր ընելիքները: Որեւէ կողմ թող յոյս չունենայ, թէ 2015-ին հայերը իրենց պայքարին վերջակէտ պիտի դնեն»:

Դեմոյեան ընդգծեց, որ` «այս կառոյցին (Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի նուիրուած միջոցառումները համակարգող պետական յանձնախումբին) վրայ պէտք է հիմնենք հայկական կառոյց մը, որ պիտի շարունակէ գործել 2015-էն ետք եւս», աւելցնելով, որ` «մեր գործը Թուրքիոյ ժխտողական պետութեան հետ չէ, այլ` թրքական հասարակութեան»:

Առաւօտեան ժամը 10:30-ին ընթացք առաւ գիտաժողովին առաջին նիստը, որ կը կրէր «Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան արդի վիճակն ու հեռանկարները» խորագիրը: Նիստը կը վարէր Հայաստանի Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի անդամ Յարութիւն Մարութեան: Առաջին զեկուցաբերն էր Քալիֆորնիոյ համալսարանի հայ ժողովուրդի պատմութեան ամպիոնի վարիչ փրոֆ. Ռիչըրտ Յովհաննէսեան, որ «Մտքեր 100-ամեայ տարելիցը նշելու մօտեցումներու վերաբերեալ» խորագիրով իր զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ պէտք է ռազմավարական մտածողութիւն ունենանք եւ մեր ընելիքին մասին մտածենք: «Պէտք է մտածենք, որ ո՞ւր կ՛երթանք, ի՞նչ են մեր նպատակներն ու հեռանկարները, ի՞նչ կ՛ուզենք, որ իրագործուի», ըսաւ ան` աւելցնելով, որ` «մենք տակաւին չափազանց անկազմակերպ ենք` հակառակ գոյութիւն ունեցող յանձնախումբերուն, որոնք նոյն յանձնախումբերն են, որոնք աւանդական ձեւերով կը նշեն Հայոց ցեղասպանութիւնը: Մենք պէտք է նոր ձեւերու մասին մտածենք»:

Փրոֆ. Յովհաննէսեան ըսաւ, որ` «գիտաժողովները լաւ են, սակայն ատոնցմով շատ տեղ չենք հասնիր: Աշխարհը գիտաժողովներով չէ հետաքրքրուած, այլ` շարժանկարներով ու երաժշտութեամբ: Պէտք է գտնենք այդ մարզերուն մէջ գործող մեր ազգակիցները եւ զանոնք ներառենք մեր աշխատանքին մէջ»:

Երկրորդ զեկուցաբերն էր յայտնի ցեղասպանագէտ փրոֆ. Վահագն Տատրեան, որ` «Հայոց ցեղասպանութեան հեռանկարները» խորագիրով իր զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ «Հայոց ցեղասպանութեան ամէնէն կարեւոր երեւոյթը անոր կանխամտածուած ըլլալն է: Կանխամտածութեան մէջ մեծ դերը ոչ թէ կառավարական շրջանակներունն էր, այլ` իշխող կուսակցութեան: Ատիկա ոչ թէ կառավարական որոշում մըն էր, այլ` քաղաքական, ճիշդ այնպէս, ինչպէս` հրեաներուն Ողջակիզումը, ինչ որ ցոյց կու տայ, թէ այդպիսի ոճիրները պետական սովորական օրկանները չեն, որ կը կազմակերպեն, այլ` կուսակցական կառոյցները, անոնց օրկանները, կուսակցութեան մէջ ղեկավար դիրքեր ունեցող անհատները` գաղտնի ժողովներու մէջ», նշեց ան` աւելցնելով, որ` «Թալէաթը միակ անձն էր, որ թէ՛ պետական հեղինակութիւն էր, թէ՛ կուսակցական»:

Ապա խօսք առաւ Հայաստանի Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի արեւելագիտութեան հիմնարկի տնօրէն Ռուբէն Սաֆրաստեան, որ «Հայոց ցեղասպանութիւն. տեսական խնդիրներ» խորագիրը կրող իր զեկուցումին մէջ նշեց, որ փաստագրականին կողքին, կարեւորը Հայոց ցեղասպանութեան տեսական ուսումնասիրութիւնն է, աւելցնելով, որ` «բոլոր ցեղասպանութիւնները պէտք է ուսումնասիրել եւ անոնց վրայ հիմնել ցեղասպանութիւններու հայեցակարգ մը»:

Ան նշեց, որ` «Սուլթան Ապտուլ Համիտի պալատին մէջ կը գործէր յատուկ յանձնախումբ մը, որ կը զբաղէր ցեղասպանութեան ծրագրումով»: «Օսմանեան կայսրութեան մէջ պատրաստուած են հինգ ցեղասպանութիւններու ծրագիրներ. առաջինը` պուլկարացիներու դէմ, մնացեալ չորսը` հայերուն դէմ: Ինչ որ մեզի կ՛արտօնէ Օսմանեան կայսրութիւնը նկատել իբրեւ ցեղասպանութիւնը իր հարցերուն լուծում նկատող պետութիւն», ըսաւ Սաֆրաստեան` աւելցնելով, որ պէտք է միջազգային փաստաթուղթերուն մէջ պետութեան դերին աւելի ուշադրութիւն դարձուի:

Առաջին նիստին վերջին զեկուցաբերն էր Հայոց ցեղասպանութեան թանգարանի տնօրէն Հայկ Դեմոյեան, որ «Հայոց ցեղասպանութեան տեսողականացման եւ թանգարանային ցուցադրութեան կազմակերպման հայեցակարգային մօտեցումները» խորագիրով իր զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ` «հայ երիտասարդը, անկախ իր պատկանելիութենէն, պէտք է ստանայ Հայոց ցեղասպանութեան համապարփակ եւ միատեսակ տեղեկութիւններ` համահայկական դասագիրքի մը միջոցով»:

Հայոց ցեղասպանութեան թանգարանին տնօրէնը նշեց, որ` «հրեաները ունին Ողջակիզումի 200-է աւելի թանգարաններ, իսկ մենք` միայն մէկ, եւ մինչեւ 2015 նոր թանգարաններու բացումը անհնար է»: Ապա Հայոց ցեղասպանութեան թանգարանի վերանորոգման աշխատանքներուն մասին խօսելով` յայտնեց, որ` «ընդլայնուած թանգարանին մէջ (տեսողական նիւթի միջոցով) պիտի ներկայացուի Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայ մարդը` իր բոլոր երեսներով»:

Դեմոյեան անդրադարձաւ սերնդափոխութեան հարցին` նշելով, որ` «ո՛չ այստեղ, ո՛չ ալ սփիւռքի մէջ նման գիտաժողովներու ընթացքին մենք երիտասարդներ կը տեսնենք»:

«Հարց ու պատասխան, քննարկում» բաժինի ընթացքին փրոֆ. Յովհաննէսեան յայտնեց, որ` «թուրք գործընկերներ դուռը բացած են մեծապատմութենէն (macrohistory) անցնիլ մանրապատմութեան (microhistory)` աւելցնելով, որ Վանի, Սեբաստիոյ կամ այլ շրջաններու պարագաները իրարմէ տարբեր են:

Սաֆրաստեան իր կարգին կարեւոր նկատեց մանրապատմութեան ներկայացումը` նշելով, որ այդ մէկը հսկայ աշխատանք է: Դեմոյեան եւս մանրապատմութեան կարեւորութիւնը նշեց` աւելցնելով, որ անոնց վերաբերեալ նիւթերը շատ կարեւոր տեղեկութիւններ կը պարունակեն եւ իբրեւ օրինակ նշեց Սարգիս Թորոսեանի յուշը, որ մեծ հակազդեցութեան արժանացաւ Թուրքիոյ մէջ եւ մինչեւ օրս կը շարունակէ վէճի ու քննարկման առարկայ դառնալ: Ան յայտնեց, որ «վերջին քսան տարուան ընթացքին Հայոց ցեղասպանութեան հետազօտումը կը կատարուի անհատական մակարդակի վրայ եւ գոյութիւն չունի այդ աշխատանքին յատուկ դպրոց», աւելցնելով, որ «Զօրեան» հիմնարկը կամ Երեւանի ցեղասպանութեան թանգարանը դպրոցի չեն վերածուած:

Երկրորդ նիստը ընթացք առաւ ժամը 12:30-ին: Նիստը վարողն էր Ռիչըրտ Յովհաննէսեան: Առաջին զեկուցաբերն էր Փարիզի «Նուպարեան» գրադարանի տնօրէն Յարութիւն Գէորգեան, որ «հայերու եւ յոյներու բնաջնջումը Օսմանեան կայսրութեան մէջ (1919-1922) նիւթը. վիճակագրական տուեալներ եւ արխիւային նիւթեր» խորագիրով իր զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ ուսումնասիրելի կէտեր են օսմանեան պատմագրութիւնը, վերապրողներու վերադարձը իրենց հողեր, մասնաւորաբար` Պոլիս, Սեւ ծովու շրջաններ, Անգարայի վիլայէթ, Սեբաստիա, Պիթլիս, որոնց մասին շատ քիչ գործ կայ, եւ ներկայացուց այդ նիւթերուն վերաբերեալ կարեւորագոյն աղբիւրները: Ան նշեց, որ ինք բնաջնջում բառին փոխարէն` կը նախընտրէ մաքրագործում բառը օգտագործել:

Գէորգեան նշեց, որ` «1915-էն վերապրածները, որոնք վերադարձան, 1921-ին, նոյն ճակատագրին կրկնութիւնը ապրեցան»: Ան ըսաւ, որ շատ հետաքրքրական են զեկուցումները ֆրանսական ծովուժի, որուն ենթակայ էր ֆրանսական գաղտնի սպասարկութիւնը:

Երկրորդ զեկուցաբերն էր Հայկական ազգային հիմնարկէն Ռուբէն Ատալեան, որ «Միացեալ Նահանգներու արխիւներ. Մէկ դարեայ գրառումներ» խորագիրով զեկուցումին մէջ խօսեցաւ ամերիկեան արխիւներուն մէջ Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ 37 հազար փաստաթուղթերու մասին, որոնք ցոյց կու տան, թէ հալածանքները սկսած են 1914-ին,  յատկապէս` տնտեսական ճնշումները, որոնց պատճառով հայերը զրկուեցան իրենց ինչքերէն:

Ապա խօսք առաւ Հայաստանի պետական արխիւներու տնօրէն Ամատունի Վիրաբեան, որ «Ցեղասպանութեան զոհերու ելեկտրոնային շտեմարանի ստեղծման վերաբերեալ» խորագիրով զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ Հայաստանի պետական արխիւներուն մէջ գոյութիւն ունին Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ 12 հազար փաստաթուղթեր: 1960-էն 1980-ի կէսը հրապարակուած են պաշտօնական փաստաթուղթեր, սակայն մանրապատմութիւնը` այսինքն մարդը եւ անոր փորձառութիւնը չկան: Այդպիսի փաստաթուղթերը գրի առնուած են 1916-ին: Ան ներկայացուց մինչեւ 2015 Հայաստանի պետական արխիւներու վարչութեան կատարելիք աշխատանքները:

Ապա խօսք առաւ Բերիոյ թեմի առաջնորդարանի արխիւներու պատասխանատու Միհրան Մինասեան, որ «Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրման նոր հեռանկարները» խորագիրով իր զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ առաջնորդարանի արխիւներուն մէջ գոյութիւն ունին բազմաթիւ յուշագրութիւններ, ինչպէս նաեւ` իւրաքանչիւր հայրենակցական միութեան կողմէ պատրաստուած նիւթեր:

Վերջին զեկուցողն էր գերմանացի լրագրող եւ պատմաբան Վոլֆկանկ Կուսթ, որ հեռակայ կարգով ներկայացուած «Հայոց ցեղասպանութիւն. թրքակա՞ն, թէ՞ գերմանական ծրագիր» զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ թուրք ժխտողականները կը թուեն հայերու կողմէ սպաննուած թուրքերը, որոնք իսկութեան մէջ թուրքերու կողմէ սպաննուած թուրքեր են: Իսկ հայերու ներկայացուցած ռազմական սպառնալիքին վարկածը կը հերքուի գերմանական երկու գաղտնի զեկուցումներու ճամբով: Ան ըսաւ, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը ժխտողները կ՛ուզեն հարցը գերմանացիներուն ուսերուն բեռցնել, ինչ որ ճիշդ չէ, թէեւ կային գերմանացի սպաներ, որոնք հարկ եղած պարագային չմիջամտեցին:

Օրուան երրորդ եւ վերջին նիստը, որ կը կրէր «Հայոց ցեղասպանութեան հանրահռչակումը միջազգային լսարաններու մէջ. ներկայացում եւ մեկնաբանութիւն» խորագիրը, ընթացք առաւ ժամը 15:30-ին: Նիստը կը վարէր Յարութիւն Գէորգեան:

Առաջին խօսք առնողը եղաւ Հայաստանի Ազգային ակադեմիայի անդամ Նիկոլայ Յովհաննիսեան, որ «Հայեցակարգային նոր մօտեցումներ Հայոց ցեղասպանութեան գնահատման եւ միջազգային ճանաչման ռազմավարութեան մէջ` արդի ցեղասպանագիտութեան ընդհանուր պարունակին մէջ» խորագիրով զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ Ուրուկուէյը ընդունուած է իբրեւ Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանչցող առաջին երկիրը, սակայն այդ մէկը հարկ է սրբագրել, որովհետեւ իսկութեան մէջ Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանչցած առաջին երկիրը ինքնին Օսմանեան կայսրութիւնն է եւ այդ հարցով դատավարութիւն կատարած է: Ուստի սխալ է այն կարծիքը, որ Թուրքիա չէ ճանչցած Ցեղասպանութիւնը: Ան աւելցուց, որ` «Թուրքիա պէտք է վերաճանչնայ Հայոց ցեղասպանութիւնը»:

Ապա խօսք առաւ «Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի խմբագիր Յարութ Սասունեան, որ «Ցեղասպանութեան ճանաչո՞ւմ, թէ՞ արդարութեան հետապնդում» խորագիրով իր զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ` «բոլոր այն երկիրները, որոնք մինչեւ հիմա Հայոց ցեղասպանութիւնը չեն ճանչցած, այդ մէկը չեն կատարած Թուրքիոյ կողմէ ճնշումներու եւ անոր հետ յարաբերութիւններու պատճառով»: Ան ըսաւ, որ մենք կարիք չունինք Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման որովհետեւ կը սպասենք արդարութեան վերականգնման:

Սասունեան ըսաւ, որ` «որովհետեւ մենք կը ներկայացնենք երեք պահանջներ` ճանաչում, փոխհատուցում եւ իրաւունքներու վերականգնում, թուրքերը եկած են այն համոզումին, որ Ցեղասպանութիւնը ճանչնալու պարագային հայերը պիտի դնեն միւս պահանջները: Անգամ մը, որ այդ առաջին պահանջէն հրաժարինք, Թուրքիա մնացեալ պահանջները արգելակելու միջոցէն պիտի զրկուի»:

Երրորդ զեկուցաբերն էր Պերլինի Ազատ համալսարանէն փրոֆ. Թեսա Հոֆման, որ «Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութիւն. ձեռքբերումներ եւ հեռանկարները» խորագիրով իր զեկուցումին մէջ հարց տուաւ, որ ինչո՞ւ 1915-էն ետք 50 տարի շարունակ Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ լռութիւն պահուած է: Ան այդ երեւոյթը վերագրեց երեք ազդակներու 1) ցեղասպանութեան միջսերնդային անդամալուծող ազդեցութեան, 2) Հայաստանի խորհրդայնացման եւ 3) Համաշխարհային Բ. պատերազմին պատճառով Համաշխարհային Ա. պատերազմի մոռացում: Ան նշեց, որ 1960-ական թուականներու վերջաւորութեան էր, որ պատմաբաններ սկսան Համաշխարհային Ա. պատերազմին անդրադառնալ:

Ապա խօսք առաւ «Զօրեան» հիմնարկէն Ճորճ Շիրինեան, որ «Հաստատելով Հայոց ցեղասպանութիւնը գիտական մեթոտներով» խորագիրը կրող իր զեկուցումին մէջ նշեց, որ իրենց հիմնարկը Հայոց ցեղասպանութեան հարցը կ՛արծարծէ իբրեւ մարդկային իրաւանց մեծ խախտում մը: «Մենք ճշմարտութեան հասնելով հետաքրքրուած ենք եւ ոչ թէ Թուրքիան հարուածելով» ըսաւ ան` աւելցնելով, որ մարդկային իրաւանց այդ մեծ խախտումը այսօր եւս կը շարունակուի Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումի ճամբով:

Գիտաժողովի առաջին օրուան վերջին զեկուցողն էր դարձեալ «Զօրեան» հիմնարկէն Գուրգէն Սարգսեան, որ խօսելով «Զօրեան» հիմնարկին մասին` ըսաւ, թէ` «մենք կը հաւատանք, որ թրքական քաղաքային հասարակութիւնը Հայոց ցեղասպանութիւնը իբրեւ մարդկային իրաւանց խախտում աւելի լաւ պիտի հասկնայ»:

Շաբաթ, 23 մարտի առաւօտեան ժամը 11:00-ին ընթացք առաւ գիտաժողովի երկրորդ օրուան առաջին նիստը, որ կը կրէր «Հայոց ցեղասպանութեան յիշողութեան պահպանման հրամայականը» խորագիրը:

Առաջին զեկուցաբերն էր Հայաստանի Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայէն Յարութիւն Մարութեան, որ «Հայոց ցեղասպանութեան յիշողութեան ուսումնասիրութեան հիմնախնդիրները Ողջակիզումի պատմագրութեան լոյսին տակ» խորագիրը կրող իր զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ` «Ողջակիզումի մասնագէտները զայն կը ներկայացնեն իբրեւ բացառիկ երեւոյթ մը, որ համեմատելի չէ»: Ան նշեց, որ Ողջակիզումի ընթացքին հրեաներուն չէին ընձեռեր կրօնը փոխելով` կեանքը փրկելու կարելիութիւնը, իսկ հայկականին պարագային այդ կարելիութիւնը առկայ էր, աւելցնելով, որ երկու ցեղասպանութիւնները մէկ մետալին երկու երեսներն են:

Ան ըսաւ, որ մասնագէտները հրեաներու ցեղասպանութեան պարագային գերմանացիները չեն այպաներ, այլ` նացիները, իսկ հայկական կողմը կը շեշտադրէ ցեղասպանին ցեղային ծագումը, թէեւ կը խօսին Երիտասարդ թուրքերուն մասին: Ան իր զեկուցումին աւարտին ընդգծեց, որ` «ժխտողականութեան քաղաքականութիւնը պատճառ կը դառնայ, որ (երկու ժողովուրդներուն միջեւ) թշնամանքը շարունակուի»:

Ապա խօսք առաւ «Յուշամատեան» կայքէջի տնօրէն Վահէ Թաշճեան, որ յայտնեց, թէ օսմանցի հայերուն առօրեայ կեանքը ներկայացնող գիտական աշխատանքները կը պակսին: «Մեր նպատակն է քաղաք առ քաղաք, գիւղ առ գիւղ ներկայացնել Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու առօրեայ կեանքը` իր բոլոր բնագաւառներով: Սակայն չենք սահմանափակուիր միայն Արեւմտահայաստանով եւ Կիլիկիայով, այլ` բոլոր այն վայրերով, ուր հայեր ապրած են»:

Ան ընդգծեց, որ` «ընտանիքն ու անոր արխիւը տակաւին այն վայրերն են, ուր կարելի է գտնել Օսմանեան կայսրութեան մէջ ապրած հայութեան մասին տուեալներ, հաւաքական յիշողութեան իրեր եւ լուսանկարներ»:

Ապա խօսք առաւ Քալիֆորնիոյ համալսարանի հայագիտական ամպիոնի գիտաշխատող, գրականագիտութեան դոկտոր Ռուբինա Փիրումեան, որ «Հայոց ցեղասպանութեան ուսուցում բոլոր տարիքային մակարդակներուն վրայ. անտեսուած դաշտ արդարութեան մեր պայքարին մէջ» խորագիրը կրող իր զեկուցումին մէջ հարց տուաւ, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը ինչո՞ւ պէտք է դասաւանդել բոլոր տարիքային մակարդակի վրայ: «Մասնագիտական մակարդակով պատրաստուած կրթական ծրագիրը կը ծառայէ աշակերտին իր ինքնուրոյն տեղը գտնելու աշխարհի մէջ», աւելցնելով, որ` «պետականութեան կայացման եւ Հայաստան-սփիւռք կապերու ամրապնդման ամէնէն կարեւոր կռուանը դաստիարակութիւնն է»:

«Մեր ազգային ինքնութիւնը բարդ բաղադրութիւն ունի եւ մեծապէս կապուած է անցալին պատահած դէպքին», ըսաւ ան` աւելցնելով, որ ազգային լիակատար դաստիարակութիւն յառաջացնելու համար պէտք է առաջին դասարանէն սկսեալ Հայոց ցեղասպանութիւն դասաւանդել, սակայն պէտք է խուսափիլ զոհի բարդոյթէն:

Չորրորդ զեկուցաբերն էր Գերմանիոյ սփիւռքի եւ ցեղասպանութեան հիմնարկի ղեկավար Միհրան Տապաղ, որ «Եւրոպական յիշողութեան քաղաքականութիւնը եւ Հայոց ցեղասպանութիւնը. ռիսքեր եւ մարտահրաւէրներ» խորագիրով զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ համաշխարհային առաջին պատերազմէն ետք պատմութեան գլխաւոր թեման զոհը դարձած է, աւելցնելով, որ 1945-էն ետք Ողջակիզումը դարձաւ ծայրայեղութեան բոլոր երեւոյթներու յաղթահարման միջոցը:

Տապաղ ըսաւ, որ այժմ կը կիրարկուի Քլաուս Լեկիլիի յիշողութեան քաղաքականութիւնը, որ սակայն նկատի չ՛ունենար ոչ հրեայ ազգերու փորձառութիւնը, աւելցնելով, որ այդ համակարգը ունի կեդրոնաձիգ դրոյթ մը, որուն կեդրոնը Ողջակիզումն է, իսկ չորրորդ օղակին մէջ կը խօսուի հայկական հարցի մասին եւ ոչ թէ` ցեղասպանութեան:

Առաջին նիստին վերջին զեկուցողն էր Պըրքլի համալսարանի հայագիտական ծրագիրներու տնօրէն Ստեփան Աստուրեան, որ հարց տուաւ.«Ի՞նչ պէտք է յիշենք, զոհե՞րը, թէ՞ հողը: Եթէ երկիրն է, մեր ձեռնարկները տարբեր կ՛ըլլան»: Ան ըսաւ, որ յիշողութիւնը հաստատութիւններէ կախեալ է, առանձին չի ծնիր, ուստի պէտք կայ կրթական ծրագիրի:

Ան նշեց, որ Ցեղասպանութեան դասաւանդումը օտար վարժարաններու կրթական ծրագիրին մէջ ներառելու մէջ ձախողած ենք, եւ որովհետեւ հայ աշակերտներուն մեծամասնութիւնը օտար վարժարաններ կը յաճախեն, անոնք զրկուած են Հայոց ցեղասպանութեան մասին սորվելու կարելիութենէն:

«Ո՞վ պիտի յիշէ եւ որո՞ւ համար: 100-ամեակի նպատակը հայկական համայնքներու մէջ ներքին ձեռնարկներ կազմակերպե՞լն է, թէ՞ օտարները կրթելը», ըսաւ Աստուրեան` աւելցնելով, որ` «ինչո՞ւ պէտք է միայն 100-ամեակի մը սպասել միայն գործի ձեռնարկելու. եւ աշխատանքը համակարգելու համար պէտք է թուականներու սրբացումէն ձերբազատիլ»:

Հարց-պատասխանի բաժինին մէջ Թեսա Հոֆման ներկաներուն կոչ ուղղեց Հրէական Ողջակիզումին մէջ օգտագործուած մօտեցումէն այլ մօտեցում որդեգրել` նշելով, որ ուզենք թէ չուզենք Հայոց ցեղասպանութիւնը պատմական հարցի կը վերածուի, որովհետեւ ականատեսները իրենց տարիքի բերմամբ մեզմէ կը հեռանան: Ուստի այլ մօտեցումներ պէտք է ունենալ եւ ատոր վերաբերեալ խաբկանքներ չունենալ` նշելով, որ հրեաները այդ մէկը արդէն սկսած են կատարել:

Օրուան երկրորդ նիստը կը կրէր «Հայոց ցեղասպանութեան հետեւանքներու վերացում. իրաւական եւ քաղաքական երեւոյթներ» խորագիրը: Նիստը վարողն էր Ռուբինա Փիրումեան:

Առաջին խօսք առնողն էր Հայկական ճարտարապետութիւնը ուսումնասիրող հիմնադրամի ղեկավար Սամուէլ Կարապետեան, որ գիտաժողովին ներկայացուց Արեւմտեան Հայաստանի մէջ ջարդերու զոհ հայերու ի յիշատակ կառուցուած յուշակոթողներ: Ան նշեց, որ այդ յուշակոթողները կը նպաստեն Ցեղասպանութեան յատուկ դէպքերու լուսաբանման:

Ապա խօսք առաւ Վորչեսթըր համալսարանին մէջ իմաստասիրութեան դասախօս Հանրի Թերիօ, որ յայտնեց, թէ` «փոխհատուցումը Հայոց ցեղասպանութեան կեդրոնական հարցերէն է, իսկ 2015-էն ետք թերեւս` կեդրոնական հարցը»: Ան նշեց, որ ժխտումը ցեղասպանութեան յետազդեցութիւն մըն է:

Թերիօ ընդգծեց, որ` «Ցեղասպանութիւնը Հայաստանի Հանրապետութեան ներկայ պայմանը ստեղծեց: Հարկ է միայն մտածել կորսուածին մասին` գիտնալու համար, թէ Հայաստան ի՛նչ պիտի ունենար, եթէ այդ մէկը չպատահէր»: Ան նշեց, որ փոխհատուցման իւրայատուկ երեւոյթներէն մէկը այն է, որ հայերը այսօր առանձին չեն, այլ գոյութիւն ունի փոխհատուցման համաշխարհային շարժում մը,  որ ընթացք առաւ 1990-ական թուականներուն, եւ իբրեւ օրինակ` նշեց Հարաւային Ափրիկէն:

Երրորդ զեկուցողն էր Հայաստանի Սահմանադրական դատարանի միջազգային պայմանագրերու բաժինի վարիչ Վլադիմիր Վարդանեան, որ  «Մարդկութեան դէմ ուղղուած յանցագործութիւններու հայեցակարգի ձեւաւորումը եւ ատկէ ցեղասպանութիւն յանցագործութեան զատման դրդապատճառները» խորագիրով իր զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ 1868-ին Ս. Փեթերսպուրկի մէջ որդեգրուեցաւ փաստաթուղթ մը, որ մարդկայնութեան օրէնքներու մասին կը խօսի եւ որուն շնորհիւ այդ աքթը բարոյական ոլորտէն փոխադրուեցաւ իրաւական դաշտ:

Ան նշեց, որ 1915-ին դաշնակից ուժերը որդեգրեցին բանաձեւ մը, որուն մէջ խօսեցան մարդկութեան դէմ ոճիրի մասին եւ այսօր այդ ուժերու անդամ երկու երկիրներ` Ռուսիա եւ Ֆրանսա ճանչցած են Հայոց ցեղասպանութիւնը, ինչ որ 1915-ին որդեգրուած փաստաթուղթին տրամաբանական աւարտն է:

Վարդանեան յայտնեց, որ նոյնիսկ եթէ աշխարհի բոլոր խորհրդարանները Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանչնան, ատիկա չի կրնար իրաւական հետեւանք ունենալ: Ան նշեց, որ ժխտողականութեան դէմ պայքարին մէջ անհատներու դէմ բացուած դատական հայցերը շատ կարեւոր են:

Վերջին զեկուցաբերն էր թուրք յայտնի իրաւապաշտպան Ռակըփ Զարաքոլու, որ խօսեցաւ Թուրքիոյ մէջ ժխտողականութեան «ճարտարարուեստին» մասին` նշելով, որ անոր կողքին կը զարգանայ մէկ այլ «ճարտարարուեստ» մը, որ կը պայքարի այդ ժխտողականութեան դէմ: Ան, սակայն, աւելցուց, որ անցնող 10 տարուան ընթացքին այս նոր «ճարտարարուեստ»ը ընկերային ճնշումի եւ դատական հայցերու պատճառով մեծ դժուարութեան մատնուած է:

Ան իր խօսքին վերջաւորութեան ներկաներուն ուշադրութեան յանձնեց, որ Հայոց ցեղասպանութեան հարցը Թուրքիոյ համար ազգային ապահովութեան հարց կը նկատուի:

Օրուան եւ երկօրեայ գիտաժողովին վերջին նիստը տեղի ունեցաւ կէսօրէ ետք ժամը

16:00-ին: Նիստը կը վարէր Հայոց ցեղասպանութեան թանգարանէն Արամ Միրզոյեան: Առաջին զեկուցաբերն էր Ցեղասպանութեան թանգարանէն Գէորգ Վարդանեան, որ «Քրիստոնեաներու բնաջնջումը Օսմանեան կայսրութեան մէջ Ա. Աշխարհամարտի տարիներուն. զուգահեռներ հայերու եւ յոյներու փորձառութեան միջեւ» խորագիրով իր զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ երկու ժողովուրդներուն ալ պարագային ալ բռնի թրքացման մտադրութիւն եղած է: 1913-1923 հակայոյն քաղաքականութիւնը ունեցած է փուլային գործադրութիւն: 1914-ին եւ 1915-ին ներգրաւուած եղած է յանցագործ ղեկավարութիւն մը, որ նաեւ Հայոց ցեղասպանութեան մէջ ներգրաւուած է, երկու պարագային ալ նոյն դերակատարները եղած են:

Ան նշեց, որ հակահայ եւ հակայոյն քաղաքականութիւնները հետեւեալ նմանութիւններն ունին. 1) երկուքն ալ օսմանցի են, 2) թրքացման քաղաքականութիւն գոյութիւն ունեցած է, 3) զրկուածութիւն: Իսկ տարբերութիւնը յունական պետութեան գոյութիւնն է:

Երկրորդ զեկուցաբերն էր Հայոց ցեղասպանութեան թանգարանէն Ասիա Դարբինեան, որ «Մերձաւոր Արեւելքի նպաստամատոյցի գործունէութիւնը իբրեւ իրականացուած ցեղասպանութեան մասին վկայութիւն: Թեմայի ուսումնասիրութեան հեռանկարները եւ աղբիւրները արտերկրի մէջ» խորագիրով զեկուցումին մէջ ներկայացուց նպաստամատոյցին աշխատանքները` նշելով, որ ատոր գործունէութիւնը ինքնին կը վկայէ Օսմանեան կայսրութեան մէջ Հայոց ցեղասպանութեան գոյութեան մասին:

Ապա խօսք առաւ Միլանոյի մէջ Հայաստանի պատուոյ հիւպատոս Փետրօ Քիւչիւքեան, որ ներկայացուց Իտալիոյ մէջ Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի նախապատրաստական աշխատանքները: Ան նշեց, որ անցեալի ընկալումները կ՛ազդեն ներկայի գործունէութեան վրայ` աւելցնելով, որ Եւրոպան իր անցեալի յիշողութեան վրայ, հիմնուած է:

Չորրորդ զեկուցաբերն էր Հայոց ցեղասպանութեան թանգարանէն Աննա Ալեքսանեան, որ խօսեցաւ Հայոց ցեղասպանութեան մէջ սեռերու տարբերութեան վերաբերող երեւոյթներուն եւ անոնց ուսումնասիրութեան խնդիրներուն ու հեռանկարներուն մասին: Ան նշեց, որ մինչեւ օրս գործուած բոլոր ցեղասպանութիւններն ալ սեռերու տարբերութեան վերաբերող երեւոյթներ ունեցած են, եւ այս առումով Հայոց ցեղասպանութիւնը բացառութիւն մը չէ: Ան աւելցուց, որ թուրքերը ծանօթ ըլլալով հայ ընտանիքի բարոյական համակարգին` իրենց ցեղասպանական արաքներուն մէջ յատուկ ուշադրութիւն դարձուցած են կիներուն:

Գիտաժողովին վերջին զեկուցողն էր Հանրային ռատիոյի թրքերէն հաղորդումներու խմբագիր, Արեւմտահայոց հարցերու ուսումնասիրութեան կեդրոնի թրքական բաժնի վարիչ, գիտաշխատող Մելինէ Անումեան, որ մասնակիցներուն ներկայացուց Թուրքիոյ Հանրապետութեան մէջ իթթիհատական աւանդութեան պահպանումը, ինչպէս նաեւ` Երիտասարդ թուրքերու 1919-1921-ի եւ 1926-ի դատավարութիւններու համեմատական վերլուծութիւնը:

Գիտաժողովի աւարտին տեղի ունեցաւ արդիւնքներու ամփոփում եւ աշխատանքային խմբակներու ձեւաւորում:

Հանդիպում` Հայկ Դեմոյեանի եւ
Վարդան Օսկանեանի հետ

«Ազդակ»-ի պատուիրակութիւնը երեքշաբթի, 26 մարտին այցելեց Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան, ուր հանդիպում ունեցաւ թանգարանի տնօրէն Հայկ Դեմոյեանին հետ: Հանդիպումին ընթացքին քննարկուեցան նախորդ երկօրեայ գիտաժողովին, Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի նախապատրաստութեան աշխատանքներուն, թանգարանի վերանորոգման ու ընդլայնման աշխատանքներուն վերաբերող հարցեր: Հանդիպումին ներկայ էր նաեւ փրոֆ.Վահագն Տատրեան:

Հայկ Դեմոյեանին հետ իր հանդիպումէն ետք, «Ազդակ»-ի պատուիրակութիւնը ուղղուեցաւ «Սիվիլիթաս»-ի կեդրոն, ուր Շահան Գանտահարեանի ունեցած հարցազրոյցէն ետք պատուիրակութիւնը հանդիպում ունեցաւ Հայաստանի արտաքին գործոց նախկին նախարար, «Սիվիլիթաս»-ի տնօրէն Վարդան Օսկանեանին հետ: Հանդիպումին ընթացքին քննարկուեցան Լիբանանի եւ Սուրիոյ վերաբերող հարցեր, ինչպէս նաեւ` եւ շրջանային ու միջազգային հարցեր:

Լրագրողներու համահայկական 6-րդ համաժողովի
համակարգող մարմինի նիստ

Չորեքշաբթի, 27 մարտին Հայաստանի Հանրապետութեան սփիւռքի նախարար Հրանուշ Յակոբեանի մասնակցութեամբ տեղի ունեցաւ Լրագրողներու համահայկական 6-րդ համաժողովի համակարգող մարմինին նիստը, որուն ներկայ գտնուեցան «Քալիֆորնիա Քուրիըր» շաբաթաթերթի գլխաւոր խմբագիր Յարութիւն Սասունեան, Հայաստանի լրագրողներու միութեան նախագահ Աստղիկ Գէորգեան, Լրատուամիջոցներու համահայկական ընկերակցութեան նախագահ Տիգրան Յարութիւնեան, Երեւանի պետական համալսարանի լրագրողներու բաժանմունքի վարչի Նաղաշ Մարտիրոսեան, Երեւանի պետական համալսարանի դասախօս Աստղիկ Աւետիսեան, Հայաստանի Հանրապետութեան սփիւռքի նախարարութեան կառուցուածքային ստորաբաժանումներու ղեկավարները:

Նիստը վարեց մարմինին նախագահ, «Ազդակ»-ի տնօրէն եւ գլխաւոր խմբագիր Շահան Գանտահարեան: Նիստին ներկայ գտնուեցաւ նաեւ տողերուս հեղինակը: Քննարկուեցան Լրագրողներու համահայկական 6-րդ համաժողովի արդիւնքներուն, դրուած խնդիրներուն եւ ըստ առաջնահերթութեան` անոնց լուծման ուղիներուն վերաբերող հարցեր: Նիստին մասնակիցները անդրադարձան նաեւ լրատուամիջոցներու մէջ ղարաբաղեան շարժման եւ սումկայիթեան ջարդերու 25-րդ տարելիցի արձագանգումներուն, 2013-ին «Սփիւռք» ամառնային դպրոցի լրագրողներու վերապատրաստման դասընթացքներուն եւ լրատուամիջոցներու շրջանային յառաջիկայ հաւաքներուն հրաւիրելու հարցերը:

Հ. Աճառեանի անուան լեզուի հիմնարկի եւ
«Ազդակ»-ի միջեւ համագործակցութեան հաստատում

Չորեքշաբթի, 27 մարտին, «Ազդակ»-ի պատուիրակութիւնը հիւրընկալուեցաւ Հայաստանի Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի Հ. Աճառեանի անուան լեզուի հիմնարկին մէջ: Հանդիպումը առիթ մը եղաւ ներկայացնելու լիբանանահայութեան առջեւ դրուած խնդիրները, մարտահրաւէրներն ու հայապահպանութեան ուղղութեամբ գործադրուող ջանքերը:

Հանդիպումին աւարտին «Ազդակ»-ի գլխաւոր խմբագիրը սիրով ընդունեց Լեզուի հիմնարկի տնօրէն Վիքթոր Կատվալեանին ուղղած համագործակցութեան հրաւէրը:

Մէկ շաբաթ տեւողութեամբ Երեւան այցելութիւնը առիթ մը եղաւ միջազգային պատմաբաններու եւ մասնագէտներու հետ ծանօթացման եւ կապի հաստատման, ինչպէս նաեւ` հայրենի անձնաւորութիւններու հետ հետաքրքրական հանդիպումներու, որոնք ընթացան ջերմ մթնոլորտի մէջ: Այդ հանդիպումները, գիտաժողովի մասնակցութիւնն ու լրագրողներու համահայկական 6-րդ համաժողովի համակարգող մարմինին նիստը եկան վկայելու իբրեւ օրաթերթ «Ազդակ»-ի ունեցած վարկին, ինչպէս նաեւ Հայաստան-սփիւռք կապերու ամրապնդման գործին ու համահայկական մակարդակի աշխատանքներու մէջ անոր կարեւոր դերակատարութեան մասին:

ՎԱՀՐԱՄ ԷՄՄԻԵԱՆ

http://www.aztagdaily.com/archives/114221