Թուրքիայի իսլամացած հայերը պայքարում են ողբերգական արմատների դեմ

Սիբել Ութքու Բիլա

Դիարբեքիր, Թուրքիա

Աբդուրահիմ Զորարսլանի աշխարհը տակն ու վրա եղավ 25 տարեկանում, երբ քրդական աշիրեթը հայտնեց, որ նա  հայ է: Օսմանյան ջարդեր վերապրած նրա հայրը, ում քրդական զույգը փրկել էր և իսլամացրել, մահացել էր՝ չհայտնելով իրականությունը: Երկար հոգեկան փնտրտուքներից հետո Զորարսլանը «իր հոգում ինչ որ բան լսեց» և «գաղտնի» ընտրեց իր հայկական ինքնությունը: Այսօր 53 տարեկան է, բացահայտ խոսում է և ներկայացնում է իրեն որպես քրիստոնյա՝ տիպիկ հայկական Արմեն անունով:

Այնուամենայնիվ, նրա ինքնաբացահայտումը թանկ նստեց: Թոշակառու վարոդը երեխաների և բարեպաշտ մուսուլման քուրդ կնոջ հետ, ով կրում է սև չադրա, հայտնվել է անմխիթար պայմաններում, սակայն դեռ հավատում է, որ «սեփական արմատների հանդեպ վախով չես կարող ոչնչի հասնել»:

Զորարսլանը մեկն է գլխավորապես Թուրքիայի հարավ-արևելքի այն քիչ, սակայն աճող քաջ ոգիներից, ով բացահայտում է իր հայկական ծագումը՝ վերջին տարիներին խթանելով Թուրքիայում հայկական տաբուի վերացումը, տարածաշրջանում քրդական քաղաքական շաժման տարածած բազմակարծության ուղերձը:

Վերամիավորումը ցավոտ գործընթաց է ոչ միայն 1915-1917 թթ. կոտորածների վախերի պատճառով, որոնք խոր արմատներ են ձգել, այլև աղքատության որոշակի համակարգ ունեցող, գյուղական հարավ-արևելքի, որտեղ միմյանց ամուր թելերով կապված աշիրեթները ղեկավարվում են խիստ նահապետական նորմերով, իսլամը հանդիսանում է հզոր սոցիալական սոսինձ:

20-րդ դարի վերջին քրդերն ու հայերը կազմում էին Արևելյան Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի – «Ակունքի» խմբ.) բնակչության գերակշիռ մասը: Թուրքերին իսլամական կապերով կապված քրդերը, միանալով օսմանյան ղեկավարների սանձած ջարդերին, հափշտակեցին մահացածների ունեցվածքը կամ աքսորեցին իրենց հայ հարևաններին: Բազմաթիվ հայ երեխաներ խուսափեցին մահից՝ ապաստան գտնելով մուսուլմանների տներում. ոմանց փրկեցին խղճահարությունից դրդված, իսկ ոմանց էլ փախցրեցին որպես կին և աշխատանքային ուժ: Որդեգրվածները իսլամացվել և ձուլվել են կամ քրդական, կամ էլ թուրքական մշակույթին: Հայտնի չէ, թե քանի վերապրած է իսլամացվել, հավանաբար տասնյակ հազարից մինչև մի քանի հարյուր հազար:

Համաձայն Թուրքիայի ամենամեծ քրդական քաղաքում՝ Դիարբեքիրում բնակվող սերունդների թվի՝ որոշ վերապրածներ հիշում են իրենց հայկական ինքնության մասին, փնտրում են այլ իսլամացած հայերի` նրանց հետ ամուսնանալու համար, թույլ են տալիս, որ իրենց երեխաներն իմանան իրենց արմատների մասին: Մյուսները լռում են, փորձում են ջնջել կոտորածների սարսափով հետապնդող իրենց անցյալը՝ ցանկանալով պաշտպանել իրենց սերունդներին հետապնդումներից:

Բայց հարևանները երբեք չեն մոռանում: Իսլամացած հայերի սերնունդների մանկության ընդհանուր հիշողությունը նույն է. փողոցում խաղալիս հասակակիցներ նրանց հետևից կանչում էին «գյավուր», «անհավատ»: Բարեկամները կարող էին ընտանեկան թեժ վեճերի ժամանակ գաղտնիքը բացահայտել՝ հայրերին կամ տատիկներին անվանելով «կեղտոտ հայ»:

Ոմանք բողոքում են, որ իրենց իսլամադավան լինելու պատճառով չեն ընդունվում մասնավորապես Ստամբուլում բնակվող 60 000 Թուրքիայի հայերի կողմից:

Դիարբեքիրի երբեմնի ծաղկուն հայկական համայնքի գոյության մասին վկայող հնագույն Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցու բակում «Al-Monitor»-ի հետ զրույցի ժամանակ Գաֆուր Թոըրքայը, ում պապը հայ վերապրող է, ասում է.  «Իսլամացած հայերի սերունդները 100 տոկոսով ձուլված են: Բայց մշտապես նրանց հիշեցնում են իրենց ինքնության  մասին: Երկու կողմն էլ նրանց ամբողջությամբ չի ընդունում»:

Մի քանի տասնամյակ տևած լռությունից հետո այժմ Թուրքայը իրեն ներկայացնում է որպես «հայ»: Նրա հայրը ապրում է որպես բարեպաշտ մուսուլման, ով Մեքքա ուխտագնացության է գնացել: 18 երեխաներից միայն ինքն ու եղբայրն են վերադարձել քրիստոնեության գիրկը:

47-ամյա ապահովագրության աշխատակիցը նաև Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու հիմնադրամի խորհրդի անդամ է: Հիմնադրամի ջանքերով Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին ավերակներից վեր խոյացավ և հոկտեմբերին կրկին իր դռները բացեց հավատացյալների առաջ:

Նա ենթադրում է, որ թեև խառն ամուսնություններն ու բնակչության բնական աճը նվազեցրել են ծագումով հայերի թիվը, սակայն այսօր Թուրքիայի հարավ-արևելքում համենայնդեպս մոտ մեկ միլիոն մարդու երակներով հայկական արյուն է հոսում: Նա բացատրում է, որ հայկական արմատների հաստատումը դժվար խնդիր է, որովհետև իսլամացած հայերի սերունդները ամուր թելերով կապված են իսլամին, իսկ հայությունը հավասարազոր են համարում քրիստոնեությանը:

Թուրքայն ասում է. «Հաճախ այս մարդիկ անսասան մուսուլման են, որովհետև հավանաբար այդպես են դաստիարակվել, որպեսզի հասարակությունը ընդունի նրանց, ցրվեն կասկածները: Թող մուսուլման լինեն, բայց կցանկանայի, որ գոնե ընդունեն իրենց հայկական ծագումը: Ես նույնիսկ չեմ կարող համոզել քրոջս:   Նրա պատասխանը հետևյալն է. «Աստված մի արասցե: Դու չես կարող ինձ ստիպել՝ ինքս ինձ հայ համարեմ»»:

Զորարսլանի համար սեփական ընտանիքի զայրույթը ոչինչ է իր արմատները բացահայտելու ցանկության համեմատ: Նրա բջջային հեռախոսի զանգը հայկական   երաժշտություն է, հպարտորեն ցույց է տալիս իր զարմիկների նկարները, որոնց գտել է Ֆրանսիայում, Հոլանդիայում, ԱՄՆ-ում և Ստամբուլում:  Նրա աչքերը փայլատակում են, այնուհետև լցվու արցունքով, երբ պատմում է, թե ինչպես որոշ բարեկամներ ուրախությամբ են իր հետ կապ հաստատում, իսկ մնացածները չեն պատասխանում նամակներին, հետ չեն զանգում. «Կրոնի պատճառո՞վ է: Արդյո՞ք նրանք մտածում են, թե մենք վստահելի բարեկամներ չենք, թե՞ կարծում են՝ ես իրենց  փողերով եմ հետաքրքրված: Ես դեռ փորձում եմ հասկանալ»:

47-ամյա Բեհջեթ Սայանը հիշում է, թե ինչպես էր իր պապիկը Դիրաբեքիրին մոտ գտնվող իրենց գյուղում ընկերություն անում 6 վերապրած հայի հետ, և թե ինչպես էին տարեց մարդիկ զրուցում հայերեն: Շինարարության աշխատակիցն, ով այժմ դիմավորում է սուրբ Կիրակոսի հյուրերին, ասում է, որ դարձել է քրիստոնյա «ամբողջ հոգով»: Նա ցանկանում է, որ ընտանիքի մյուս անդամներն էլ հետևեն իր օրինակին, բայց հոռետես է. «Ավագ եղբայրս հաջի է: Դուք չեք կարող նրան մտքափոխ անել, նույնիսկ եթե նրան մասերի բաժանեք: Կցանկանայի, որ իմ երեխաները հետևեին իմ օրինակին, բայց գիտեմ, որ եթե նման քայլի դիմեն, կյանքը կդժվարանա նրանց համար: Թող յուրաքանչյուրն ինքը որոշի»:

Մերձավոր Արևելքի ամենամեծ հայկական եկեղեցին՝ Սուրբ Կիրակոսը, դեռևս առանց քահանայի և հոտի է: Կոմպակտ քարե պատերի հետևում՝ նեղ գետաքարե փողոցում՝ հին Դիարբեքիրի սրտում գտնվող ապարանքը մեծավ մասամբ ծառայում է որպես զբոսաշրջական գրավչություն:

Եկեղեցու բակում «Al-Monitor»-ի հարցազրույցը Թուրքայի հետ երբեմն ընդհատում էին երիտասարդները, ովքեր եկեղեցում շրջելուց հետո ցանկանում էին բարևել և վստահեցնել, որ իրենք էլ ունեն հայ նախնիներ: Ոմանք հարցնում էին հայերեն լեզվի դասընթացի մասին, որը կազմակերպվել էր անցյալ տարի քաղաքում:

Հայերենի ուսոցիչ Գևորգ Չալըշը, ով ամեն շաբաթ Ստամբուլից գալիս է Դիարբեքիր` հայերեն դասավանդելու, քաղաքավարությամբ խնդրեց մասնակցել դասերին. «Ես 20 ուսանող ունեմ, ովքեր բոլորը իսլամացած հայերի սերունդներ են: Շատերը գաղտնի են մասնակցում դասերին»:

Թուրքերի համեմատ քրդերն ավելի մեծ ջանքեր են գործադրում հայերի հետ հաշտվելու: Երևույթը բացատրվում է նրանով, որ քրդերը հետօսմանյան շրջանում մեծ տառապանքներ են կրել Թուրքիայում և ցանկանում են հաստատել բազմակարծիք ժողովրդավարություն: Օրինակ՝ Դիարբեքիրի տեղական ինքնակառավարման մարմինները, որոնք մեծավ մասամբ քրդական հենք ունեն, ֆինանսական աջակցություն են ցուցաբերել Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերանորոգմանը, հովանավորել են քաղաքում հայերեն լեզվի դասընթացները:

Փետրվարին հայտնի քուրդ քաղաքական գործիչ Ահմեդ Թուրքը ներողություն խնդրեց հայերից` ասելով. «Մեր պապերի ձեռքերն արյունոտ են»: Ինչևէ, ներողությունը հակադարձ ռեակցիա ունեցավ՝ մեկնաբանվելով, թե վաստակավոր օրենսդիրը ժխտում է քրդերի անմիջական պատասխանատվությունը ջարդերի համար՝ ասելով, թե թուրքերը քրդերին «մանիպուլացիայի» են ենթարկել:

Քուրդ բանտարկյալ ղեկավար Աբդուլա Օջալանի՝ Անկարայի հետ խաղաղության բանակցությունների ժամանակ կատարած գնահատականները հայ ոչ ֆորմալ ղեկավարներին ստիպում են կասկածի տակ առնել քրդերի անկեղծությունը:   Փետրվարի վերջին մամուլում տեղ գտած տեղեկատվական արտահոսքի համաձայն՝ Օջալանը խրախուսում է քրդերի և թուրքերի միջև իսլամական կապերը՝ թշնամաբար արտահայտվելով հայերի և մյուս ոչ մուսուլմանների վերաբերյալ:

Լարված մթնոլորտում Դիարբեքիրի տեղական մարմինները պատրաստվում են լարվածությունը ցրող քայլ կատարել. հայոց ցեղասպանության զոհերի ոգեկոչման օրվա՝ ապրիլի 24-ի նախօրեին Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստանի – «Ակունքի» խմբ.) տառապանքներ կրած զոհերի հիշատակին նվիրված հուշարձանը, որը պետք է վեր խոյանա Դիարբեքիրում, անհավատալի է թվում:

Սիբել Ութքու Բիլան ազատ լրագրող է Անկարայում, ով աշխատել է Թուրքիայում 15 տարի: 1999-2011 թթ. եղել է «Agence France-Presse»-ի թղթակից: Այս ընթացքում գրած հոդվածները լույս են տեսել աշխարհի տարբեր թերթերում: Աշխատել է նաև որպես Թուրքիայի անգլերեն լեզվով լույս տեսնող ամենահին թերթի՝ «Hurriyet Daily News»-ի խմբագիր:  

http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2013/03/turkey-islamicized-armenians-speak-out-embrace-roots.html#ixzz2OqfPBNvs

Անգլերենից թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net