Սեդա Պարսամյան
ՀՀ ԳԱԱ Հայոց ցեղասպանության
թանգարան–ինստիտուտի
ավագ գիտաշխատող
Հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացումը Թուրքիայում կրել է շարունակական բնույթ և յուրօրինակ կապող օղակ է հանդիսանում ինչպես սուլթանական, երիտթուրքական, այնպես էլ քեմալական-հանրապետական վարչակարգերի միջև` հայկական հարցի լուծմանն ուղղված քաղաքականության մշակման գործում: Օսմանյան կայսրությունում հայկական մշակութային արժեքների ոչնչացումը սկիզբ է առել դեռևս 16-17-րդ դարերում և ժառանգվելով հետագա իշխանությունների կողմից` շարունակվում է ընդհուպ մինչև մեր օրերը: Սակայն եթե սկզբնական շրջանում այդ արժեքների ոչնչացումը համատարած կամ զանգվածային բնույթ չի կրել, ապա 19-րդ դարի վերջից սկսած և հատկապես ողջ 20-րդ դարի ընթացքում գրանցվել է հայկական մշակութային ժառանգության զանգվածային, կանխամտածված ոչնչացում, որն, անկասկած, հայերի դեմ իրագործված ցեղասպանական ծրագրի մաս է կազմում: Պատմական տարբեր ժամանակահատվածներում թուրքական վերոնշյալ վարչակարգերի կողմից հայկական մշակույթի ոչնչացմանն ուղղված բոլոր դրսևորումներն, անկասկած, համապատասխանում են ՄԱԿ-ում դեռևս 1948թ. պատրաստված «Ցեղասպանության հանցագործության կանխման և դրա համար պատժի մասին» կոնվենցիայի նախնական տարբերակում ընդգրկված մշակութային ցեղասպանությունը բնորոշող սահմանումներին:[1]
Հայերի մշակութային ցեղասպանությունը, դիտարկելով ցեղասպանական ծրագրի ամբողջության մեջ, ակնհայտ է դառնում, որ թուրքական վարչակարգերի նպատակային գործողություններում գոյություն ունեն որոշակի տարբերություններ: Եթե համիդյան-երիտթուրքական վարչակարգերի համար առաջնային խնդիրը հայերի ֆիզիկական բնաջնջումն էր, և մշակութային ցեղասպանությունը մղվում էր երկրորդական պլան, ապա քեմալական-հանրապետական վարչակարգի համար ուղղակի հրամայական դարձավ շարունակել և ավարտին հասցնել հայերի պատմական տարածքներում նրանց ինքնությունը փաստող ցանկացած հետքի ոչնչացումը` այդպիսով ամբողջացնելով ցեղասպանությունը:
Օսմանյան կայսրությունում, ապա նաև Թուրքիայի Հանրապետությունում հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացման ողջ գործընթացը պայմանականորեն կարելի է բաժանել երեք փուլի. առաջին փուլը ներառում է 16-րդ դարից մինչև 19-րդ դարի վերջն ընկած ժամանակահատվածը, երբ տեղի է ունեցել մշակույթի ոչ զանգվածային, տարերային ոչնչացում: Այս փուլին բնորոշ ոչնչացման ընդգծված մեխանիզմը եկեղեցու փոխակերպումն է մզկիթի, որի մասին երբեմն վկայում են հենց թուրքական աղբյուրները: 17-րդ դարի թուրք պատմագիր-աշխարհագրագետ Քյաթիբ Չելեբին (ծնվել է 1609թ., Ստամբուլում), իր «Ջիհան Նյումա» աշխատության մեջ նկարագրելով Բիթլիս քաղաքը, գրում է, որ իսլամական իշխողներն այս քաղաքում կառուցել են բազմաթիվ բարեգործական հիմնարկներ, այդ թվում` և 4 մեծ ջամիներ (մզկիթներ), որոնցից մեկը նախապես հայկական եկեղեցի է եղել, սակայն քաղաքի գրավումից հետո վերածվել է մզկիթի և հայտնի է «Կըզըլ Մեսջիտ» անունով:[2] Նմանատիպ հիշատակություններ առկա են նաև 17-րդ դարի թուրք ճանապարհորդ Էվլիյա Չելեբիի (1611-1679թ.թ.) «Ուղեգրության» մեջ, որոնցից մեկում հեղինակը, բնութագրելով Վանի մզկիթները, գրում է. «Վերին բերդում կա Վանք-ջամի, որը վեհափառ Դավթի դարում կառուցված հնագույն տաճար է: Հետագայում, երբ վեհափառ Էբուբեքիրը եկել է այստեղ, այն մզկիթի է վերածել… 940 (1533) թվականին սուլթան Սուլեյմանը նորոգել ու ընդարձակել է այն և անվանել «Սուլթան Սուլեյման» ջամի»,[3] իսկ Բիթլիս քաղաքի «Վերին բերդի» մզկիթի նկարագրության մեջ հեղինակը նշում է, որ այն սկզբնապես եկեղեցի է եղել և մզկիթի է վերածվել սուլթան Էվհադ-Ուլլահի կողմից[4]: Թուրք պատմագրի և ճանապարհորդի արժեքավոր այս վկայությունները ևս մեկ անգամ փաստում են այն իրողության մասին, որ Օսմանյան կայսրությունում հայկական մշակութային ժառանգության, տվյալ դեպքում` հուշարձանների ոչնչացումն ունի ավելի խորը արմատներ, և ժառանգվելով հետագա իշխանությունների կողմից` շարունակվել է ընդհուպ մինչև մեր օրերը:
Հայկական մշակույթի ոչնչացման երկրորդ փուլը ներառում է 1894-ից մինչև 1920-ականների սկիզբն ընկած ժամանակահատվածը, երբ իրագործվեց արևմտահայ մշակութային ժառանգության զանգվածային ոչնչացում` ընթացս հայերի ֆիզիկական բնաջնջումով: Այս փուլում, թերևս, միայն հոգևոր մշակույթի կրող հանդիսացող հայ մտավորականության ոչնչացումը` որպես մշակութային ցեղասպանության առանձին դրսևորում,[5] պետք է դիտարկել ծրագրված մշակութային ցեղասպանություն:
Մինչև 1920-ական թթ. մշակույթի արժեքների ոչնչացումն իրագործվել է ինչպես կանոնավոր բանակի, քրդական ու թուրքական զորաջոկատների, այնպես էլ հայերի ողջ ունեցվածքը, այդ թվում` մշակութային հարստության տեսանելի հատվածը հնարավորինս արագ կողոպտելու, յուրացնելու մոլուցքով տարված ժողովրդական զանգվածների կողմից: Նրանց նպաստում էին մի կողմից` կառավարող շրջանների` թուրք հասարակության մեջ ներմուծած ատելությունը քրիստոնյաների, հատկապես հայերի հանդեպ, ինչն առավել մոլեռանդ էր դարձնում զանգվածների գործողությունները, մյուս կողմից` այդ գործողությունների բացարձակ ազատությունն ու անպատժելիությունը: Ատելության ու մոլեռանդության դրսևորումներն առանձնակի ընդգծված են հայերի հոգևոր հաստատության դեմ իրականացված գործողություններում:
Մասնավորապես 1915-1923թթ. ընթացքում հայկական մշակութային հուշարձանների հանդեպ թուրքական կողմի քաղաքականությունն ու կոնկրետ գործողությունները թեև շատ դեպքերում անկառավարելի էին, սակայն իրենց մեջ ներառում էին հստակ ուրվագծվող ծիսական, կրոնական արարողակարգային տարրեր, որոնց նպատակն էր նաև պղծել սրբավայրը` որպես թիրախ օգտագործելով էթնոկրոնական, դավանական հաստատությունը: Դա հաճախ ուղեկցվել է կոնկրետ խորհրդանշական գործողություններով` խաչի հանում, մահմեդական հոգևորականի կողմից եկեղեցու վերաօծումը մզկիթի, խաչի ու զանգի տապալում և ազանի կոչ զանգակատնից[6], սպանությունների, բռնաբարությունների խորհրդանշական գործողություններ հատկապես եկեղեցու բեմի վրա, որը կոչված էր էլ ավելի նսեմացնելու զոհ էթնիկ հանրության դավանական զգացմունքները: Նույն կերպ սպանության գործողությունը կամ մարդկանց ողջակիզումը եկեղեցու ներսում ընկալվելով որպես սիմվոլիկ զոհաբերության ակցիա` կոչված էր խոր անարգանք հասցնելու տվյալ էթնիկ հանրության հոգևոր զգացմունքներին ու ավանդույթներին[7]: Եկեղեցու ներսում ողջակիզման օրինակները բազմաթիվ են հատկապես համիդյան և 1909թ. Ադանայի կոտորածների ընթացքում: 1895թ. Ուրֆայի Մայր տաճարում թուրքական ամբոխի կողմից ողջակիզվեց այնտեղ ապաստանած շուրջ 3000 հայ[8], իսկ հետագայում` մասնավորապես 1909թ., նմանատիպ փորձեր կիրառվեցին հայկական գրեթե բոլոր բնակավայրերում: Միայն Ադանա քաղաքում հրկիզված 6 եկեղեցիներից երկուսում` Ս. Ստեփանոսում և Ս. Աստվածածնում, ողջակիզվեցին այնտեղ ապաստանած շուրջ 3500 հայեր[9]: Ի դեպ` այս ողջակիզումներն առիթ հանդիսացան, որպեսզի արևմտյան հրապարակումներում շրջանառության մեջ դրվի Հոլոքոստ եզրույթը` որպես բնորոշիչ նորագույն ժամանակների զանգվածային կոտորածների:
Հայկական հոգևոր-մշակութային հաստատությունները, փաստորեն, ֆունկցիոնալ առումով թուրքական կողմի համար դիտվել են որպես նպատակահարմար միջոց` ցեղասպանական գործողություններ իրականացնելու համար: Մասնավորապես վանքերն օգտագործվել են որպես զինվորական և ոստիկանական հենակետեր` հարակից հայկական բնակավայրերի դեմ պատժիչ գործողություններ իրականացնելու համար: Վանքը կամ եկեղեցին վերածվել է նաև հավաքատեղիի` մի կողմից` զանգվածային սպանություն իրականացնելու կամ ողջակիզելու նպատակով, մյուս կողմից` բանտի` հայ տարագրյալներին և հատկապես կանանց այնտեղ արգելափակելու համար[10], ապա և պահեստավայրի` մահմեդական բնակչության և իշխանությունների կողմից հայերի բռնագրավված ունեցվածքի կուտակման, բաշխման կամ հետագա թալանի համար[11]:
Հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացման երրորդ փուլը ներառում է 1920-ականներից ընդհուպ մինչև մեր օրերը, երբ իրագործվեց այդ ժառանգության մնացյալ հատվածի ծրագրված ցեղասպանություն:
Հայոց ցեղասպանության իրագործումից հետո ժամանակի հրամայական էր դառնում բազմաթիվ հայաթափված գավառների վերաբնակեցման խնդիրը, ինչը լուծվեց Բալկաններից, Միջագետքից և այլ վայրերից տեղափոխված թուրքերի և մահմեդական այլ ազգերի վերաբնակեցման պետական ծրագրի իրագործումով[12]: Այս ծրագրի իրագործումն անմիջականորեն բախվում էր հայերի բնիկ լինելու հանգամանքն անըհդհատ փաստող նյութական մշակույթի մնացորդների` դեռևս կանգուն կամ կիսավեր հայկական հնագույն հուշարձանների ներկայության հետ: Այս պահից սկսած` քեմալական վարչակարգը մշակեց և գործի դրեց հայերի մշակույթին առնչվող ցանկացած փաստի ոչնչացման պետական ծրագիրը, որի իրագործումով, փաստորեն, ամբողջացվեց Հայոց ցեղասպանության երիտթուրքական ծրագիրը:
Թուրքական կառավարության կողմից հայկական դարավոր հուշարձանները կանխամտածված և հետևողականորեն ոչնչացնելու առնչությամբ ուշագրավ է Ռիզա Նուրի բեյի[13]` 1921թ. մայիսի 25-ի նամակն` ուղղված արևելյան ճակատի հրամանատար Քյազիմ Կարաբեքիրին, ուր մասնավորապես ասվում էր. «Անի քաղաքի հուշարձանների մնացորդներն ու հետքերը պետք է ջնջվեն երկրագնդի երեսից: Դուք մեծ ծառայություն կմատուցեք Թուրքիային` այդ նպատակն իրագործելով»[14]:
Դեռևս 1920-ականներից կիրառվող` հայկական մշակութային հուշարձանների անհետացման պետական ծրագիրն առավել ամբողջական ու համակարգված բնույթ կրեց 1940-60-ականներին, երբ Օսմանյան կայսրության նախկին հայաբնակ տարածքներում և, մասնավորապես, Արևմտյան Հայաստանում աննախադեպ չափերի հասավ ոչնչացվող հուշարձանների թիվը: Ծրագրի պետական մակարդակով իրագործման մասին են վկայում անգամ հուշարձանների ոչնչացման եղանակները` հրետակոծության, պայթեցումների միջոցով, մինջև անգամ` հուշարձանը թիրախ դարձնելով հրետանային զինավարժությունների համար: Նման եղանակով` հիմնականում զինվորական ուժի գործադրմամբ, մինչև 1960-ական թթ. ոչնչացվեցին վաղմիջնադարյան և միջնադարյան հայկական այնպիսի հուշարձաններ, ինչպիսիք են Տեկորի Ս. Երրորդություն (5-րդ դար) եկեղեցին, Բագրևանդի Ս. Հովհաննու եկեղեցին (631թ.), Խցկոնքի վանական համալիրը (9-11 դդ.) և տասնյակ այլ եկեղեցիներ[15]:
Թուրքական վանդալիզմը, սակայն, այսքանով չսահմանափակվեց. արդեն իսկ կիսավեր հայկական եկեղեցիները, 1950-ական թթ. սկսած, ենթարկվեցին նոր ավերումների: Ճանապարհաշինության կամ այլ նկատառումներով մղանների օգնությամբ հայկական դարավոր հուշարձանների ավերման դեպքեր են արձանագրվել. ֆրանսիացի ուսումնասիրող Ժան Միշել Թիերին վկայում է, որ Թուրքիայում իր հերթական ուսումնասիրությունների ժամանակ ականատես է եղել, թե ինչպես են կառուցողական մեծ աշխատանքներն ավերման նոր պատճառներ դարձել. օրինակ, գրում է Թիերին, մենք ականատես եղանք, թե ինչպես Կապուտկողի Ս. Հակոբ վանքը (11-րդ դար)` իր բարձրարժեք որմնանկարներով, ավերվեց մղանով` ճանապարհը ընդարձակելու համար[16]:
Ուսումնասիրությունները փաստել են, որ 1970-80-ական թթ. Արևմտյան Հայաստանի տարածքում, թեև ոչ 1940-60-ական թթ. ջանադրությամբ, սակայն հայկական մշակութային հուշարձանների ոչնչացման քաղաքականությունը հետևողականորեն շարունակվել է, այն տարբերությամբ, որ ավերիչ ուժն արդեն առավելապես ոչ թե պետությունն էր` զինվորական ուժի գործադրմամբ, այլև պետական քարոզչությամբ ու անպատժելիությամբ խրախուսված քուրդ և թուրք բնակչությունը: Այս շրջանում հայկական պատմաճարտարապետական հուշարձանները ոչնչացվել են գերազանցապես հետևյալ եղանակներով.
ա) Արևմտահայաստանի վանքերի ու եկեղեցիների, ինչպես, օրինակ, Վարագավանքի, Նարեկավանքի, Մշո Ս. Կարապետի սրբատաշ քարերով կառուցվել են գյուղական տներ` մինչև անգամ խաչքարերը, արձանագրությունները և զարդաքանդակներն արտաքին պատերում օգտագործելով որպես դեկորացիա:
բ) Հայկական կրոնական շինությունները վերածվել են մզկիթների` համապատասխան վերաձևումից հետո:
գ) Օգտագործվել կենցաղային ու հասարակական ամենատարբեր նպատակներով` գոմեր, մարագներ, ֆերմաներ, բանտեր, մարզասրահներ, պարասրահներ, հասարակաց տներ, լավագույն դեպքում` թանգարաններ:
դ) Ոչնչացվել են եկեղեցիների և վանքերի ինքնությունը փաստող արձանագրություններև և սրբապատկերները:
Նույն ժամանակամիջոցում Թուրքիան ոչ միայն սահմանադրությամբ, այլև հուշարձանների պահպանմանն ու խնամքին վերաբերող միջազգային գործող պայմանագրերի ստորագրումով թեև պարտավորություններ է ստանձնել, որոնք վերաբերում են նաև ազգային փոքրամասնությունների մշակութային հուշարձանների պահպանությանը, այդուհանդերձ, կանխամտածված կերպով շարունակել է իր տարածքի դեռևս կանգուն կամ կիսավեր հայկական հուշարձանների ոչնչացումը: Այսպես` Թուրքիայի 1961թ. հուլիսի 9-ի սահմանադրության 50-րդ հոդվածի 5-րդ մասով պետությունը պարտավորվել է իրականացնել «պատմական ու մշակութային արժեք ներկայացնող ստեղծագործությունների և հուշարձանների պահպանությունը», սակայն այդ հոդվածը դեռ պետք է գործնականում կիրառվեր[17]: 1965թ. Թուրքիան ստորագրել է 1954թ. Հաագայի կոնվենցիան, որտեղ շեշտը դրված է անկախ ծագումից մշակույթների պահպանման կարևորության վրա, և որով Թուրքիան պարտավորվել է պատերազմների ժամանակ պահպանել իր տարածքի մշակութային հուշարձանները[18], Թուրքիան ստորագրել է նաև Եվրոպական խորհրդի կողմից կնքված 1985թ. հոկտեմբերի 3-ին Գրենադայում ստորագրված «Եվրոպական ճարտարապետական ժառանգության պահպանության կոնվենցիան», որը թեև Թուրքիան ստորագրեց նույն թվականին, սակայն նրա Ազգային մեծ ժողովի արտաքին գործոց հանձնաժողովի կողմից վավերացվեց միայն 1988թ. օգոստոսի 1-ին: Այդ կոնվենցիայի 3-րդ և 4-րդ հոդվածների համաձայն` կողմերը պարտավորվել են միջոցներ ձեռք առնել տվյալ տարածաշրջանի հուշարձանների, կառույցների համալիրների և տեսարժան վայրերի պահպանության համար, կանխել պահպանության տակ եղած անշարժ գույքի փչացումը, քայքայումը կամ ոչնչացումը[19]: Նշյալ պարտավորությունները միայն փոքր մասն են կազմում այն մի շարք պարտավորությունների, որոնք Թուրքիան թեև ստանձնել է, սակայն գործնականում անգամ չի փորձել կիրառել:
Այսպիսով` հայկական մշակույթի ոչնչացմանն ուղղված թուրքական գործողությունները եղել և մնում են նույնքան ծրագրավորված, որքան հայ ազգաբնակչության դեմ իրագործված ցեղասպանությունը. բնաջնջելով ժողովրդին` ոչնչացրել են նրա մշակույթին առնչվող յուրաքանչյուր փաստ, ինչը կհանգեցնի տվյալ խմբի անհետացմանը մարդկության համընդհանուր հիշողությունից, իսկ մշակութային ցեղասպանություն իրագործողների համար տվյալ խմբի գոյության ժխտումը կամ մերժումն առավել քան դյուրին կդառնա:
[1] Lyndel V. Prott, Ethnocide, Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity, Dinah L. Shelton [editor in chief], vol. 1, Thomson Gale, 2005, p. 309-310.
[2]Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. բ, թարգմանություն թուրքական բնագրերից, կազմեց` Ա. Խ. Սաֆրաստյան, Երևան, 1964, էջ 34:
[3]Էվլիյա Չելեբի, Թուրքական աղբյուրներ, հ. գ, թարգմանություն բնագրից, առաջաբան և ծանոթագրություններ` Ա. Խ. Սաֆրաստյանի, Երևան, 1967, էջ 246:
[4]Նույն տեղում, էջ 199:
[5]ՄԱԿ-ի 1948թ. «Ցեղասպանության հանցագործության կանխման և դրա համար պատժի մասին» կոնվենցիայի նախնական տարբերակում ընդգրկված մշակութային ցեղասպանությունը բնորոշող սահմանումներից երկրորդը վերաբերում է մտավորականությանը` որպես մշակույթի կրողի և արտադրողի, ըստ որի մշակութային ցեղասպանություն է համարվում նաև «այն մարդկանց բռնի և սիստեմատիկ արտաքսումը, ովքեր ներկայացնում են տվյալ մշակութային խումբը»: Տե’ս Lyndel V. Prott, Ethnocide, Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity, p. 310.
[6] Սիւրմէնեան Գ., Երզնկա, Գահիրէ, 1947, էջ 348:
[7] Համեմատության համար նշենք, որ նման գործողություններ կատարվել են նաև մյուս քրիստոնյա ազգերի` հույների, ասորիների կրոնամշակությաին հուշարձանների ոչնչացման ընթացքում: Ասորական եկեղեցիների և հոգևոր մշակութային հաստատությունների նկատմամբ մոտեցումը նույնն է եղել: Դրանց մեծ մասը վերածվել էր սպանդանոցների, ախոռների կամ զինվորական պահեստների: Տե’ս David Guant. “Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-Christian Relations in Eastern Anatolia During World War I”, Gorgias Press, 2006, էջ 107, 222. Տե’ս նաև Խոսրոևա Ա. Ռ., Ասորիների ցեղասպանությունն Օսմանյան Թուրքիայում և հարակից թյուրքաբնակ վայրերում (XIX դարի վերջ – XX դարի առաջին քառորդ), Երևան, 2004, էջ 44, 57:
[8] Áðàòñêàÿ ïîìîùü ïîñòðàäàâøèìú âú Òóðölè àðìÿíàìú, òîì II, îòäåëú II, Ìîñêâà,1897, ñòð. 104-105.
[9]Adossidès A., Armռniens et Jeunes-Turcs, Paris, 1910, p. 104-105.
[10]Adapazar: Statement, dated 24th September, 1915, by a foreign resident in Turkey ; communicated by the American Committee for Armenian and Syrian relief, տես, THE TREATMENT OF ARMENIANS in the Ottoman Empire 1915-16, Documents presented to VISCOUNT GREY OF FALLODON, Secretary of State for Foreign Affairs. By Viscount Bryce T. FISHER UNWIN, LIMITED, LONDON, W.C., 1916, p. 211, 399.
[11]Նույն տեղում, էջ 403:
[12] Տե’ս Dadrian V. N., The History of the Armenian Genocide, Oxford, 1995.
[13]Վիրաբույժ, առողջապահության, ապա և արտգործնախարար, Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամ, թուրքական ազգային մեծ ժողովի պադգամավոր, Մուստաֆա Քեմալի խորհրդականը:
[14]Baghdjian K., La confiscation par le gouvernment turc, des biens armռniens…, Montrռal, Quռbec, Canada, 1987, p. 56
[15] «Վարձք», հուլիս-նոյեմբեր, N2, 2010:
[16]Թիերի Ժ. Մ., Հայկական հուշարձանների կրած վնասները Արևելյան Թուրքիայում, «Անի»-Անիի պահպանության և ուսումնասիրման միջազգային գիտական կենտրոնի գիտական-հասարակական եռամսյա հանդես, N 1, 1992, էջ 35-36:
[17] Տե’ս Ռայմոնդ Գոյ, Թուրքիայի քրիստոնեական մշակութային ժառանգության պահպանությունը, «Անի»-Անիի պահպանության և ուսումնասիրման միջազգային գիտական կենտրոնի գիտական-հասարակական եռամսյա հանդես, N 2, 1992, էջ 63:
[18] Տե’ս, Kouymjian D., The Destruction of Armenian Historical Monuments as a Continuation of the Turkish Policy of Cenocide, A Crime of Silence the Armenian Cenocide, Cambridge, Mass., 1985, p.176.
[19] Տե’ս «Անի»-Անիի պահպանության և ուսումնասիրման միջազգային գիտական կենտրոնի գիտական- հասարակական եռամսյա հանդես, N 1, 1992, էջ 57-60, N 2, 1992, էջ 63:
Akunq.net
Leave a Reply