Այշե Հյուր
«Հայ երեխաներն, ովքեր թուրքերեն չգիտեին, շաբաթներ շարունակ չէին խոսում, որպեսզի չհասկանան, որ հայ են: Եթե սերժանտներն այդ մասին իմանային, նրանց կամ կմտրակեին, կամ էլ կստիպեին ժամերով նայել արևին»:
Արդեն 6 տարի է անցել, ինչ սիրելի Հրանտ Դինքին ճանապարհել ենք անմահություն: Ցավով, մոլեգնությամբ, կարոտով և տագնապով անցած երկար ու ձիգ վեց տարի… Հրանտ Դինքը միայն սիրելի ամուսին, լավ հայր, սիրառատ պապիկ, «Ակօսի» ամեն ինչ, ձախակողմյան ժողովրդավար լրագրող, զորեղ քարոզիչ և գրող չէր: Նա հայ համայնքի բացահայտ խոսող, քաջ, խելացի, զգացմունքային, եռանդուն, գրավիչ և հայտնի զավակն էր, ում Ազգային անվտանգության քաղաքական փաստաթղթերում բնորոշել էին «պոտենցիալ ներքին թշնամի», Վճռաբեկ դատարանը համարել էր «օտար քաղաքացի», հասարակության տարբեր հատվածները տեսնում էին որպես «մեր միջի թշնամի»: Այսպես, օրինակ, նախքան մահանալը գրած իր վերջին հոդվածում ասել էր. «Ամեն անգամ, որպես «թուրքի թշնամի», ավելի եմ հայտնի դառնում: Ցավոք, արդեն շատ ավելի հայտնի եմ, քան առաջ: Ավելի շատ եմ զգում այն հայացքները, որոնք ասում են. «Նայի՛ր, սա այն հա՞յը չէ»»: Սակայն նրան միայն «դավաճան հայ» անվանելով չբավարարվեցինք, պետական ողջ ապարատի միջոցով մեր հասարակական ենթագիտակցության մեջ ջանասիրաբար մտցրած մյուս խելացնորություններով համապատասխանաբար կնքեցինք «ԵՄ-ի ծառա», «միսիոների երեխա», «Սորոսի երեխա»: Մինչդեռ երբ անշնչացած մարմինը բերանքսիվայր ձգված էր մայթին, հասկացանք, որ կոշիկի ներբանի այդ սրտմաշուկ ծակով, ըստ էության, տխուր «որբ» էր:
Այո՛, Հրանտը Թուզլա որբանոց ոտք էր դրել 8 տարեկան հասակում, որտեղ անց էր կացրել 20 տարի: Այնտեղ էլ ծանոթացել էր կնոջ՝ Ռաքելի հետ, ում համարում էր «իր կյանքի խոշոր շահումը»: Այնտեղ ամուսնացել, երեխաներ էր ունեցել: Հետևաբար պետության կեղտոտ ձեռքով շարունակաբար պատճառված անհանգստության հետևանքով կյանքի վերջին օրերը տագնապած «աղավնու» պես ապրած Հրանտ Դինքին հարգանքով և սիրով ոգեկոչելիս բարկությունս եմ աղաղակում, որ Դինքի սպանությունը կազմակերպողներին դեռևս չեն բացահատել, և պարտքս եմ համարում ոգեկոչել նաև տասնյակհազարավոր որբերին, որոնց այս երկրի անխիղճ մարդիկ խլեցին իրենց ընտանիքներից՝ դատապարտելով դժբախտության:
Հալիդե Էդիփն ու Այնթուրան
Ներքին գործերի նախարարության` 1915 թ. մայիսի 26-ին մեծ վեզիրին ուղղած հեռագրով, որտեղ հրամայվում է Հայկական հարցի «հիմնարար վերջակետ դնել», պաշտոնապես սկսված «Հայկական տեղահանության» (իմ բնորոշմամբ` Հայոց ցեղասպանություն) ընթացքում նույնիսկ պաշտոնական պատմագիր Քամուրան Գյուրյունի համաձայն՝ ամենաքիչը 300 հազար հայ է սպանվել, սակայն մահացածները որոշ իմաստով «փրկվել են», որովհետև ողջ մնացածներին՝ հատկապես կանանց և երեխաներին, մեծ տառապանքներ էր սպասվում:
Օրինակ՝ 1916 թ. Ջեմալ փաշայի ցանկությամբ Սիրիա և Լիբանան գնացած գրող և քաղաքական գործիչ տիկին Հալիդե Էդիփը (Ադըվար) Ստամբուլում նորաստեղծ Ֆինանսների նախարար Ջավիդ բեյին ուղղած իր նամակում գրում է այն, ինչ տեսել է Այնթուրա որբանոցում, որտեղ հազար հայ որբ կար. «Անապատներում խոտ ուտելով` ստամոքսները փքվելուց հետո, ոմանք՝ մորը, ոմանք՝ հորը, շատերն էլ իրենց երեխաներին կորցնելուց հետո այստեղ են ընկել: Ավելի ճիշտ` Ջեմալ փաշան է այստեղ բերել: … Դրսից մի 12 տարեկան հայ աղջիկ եկավ, ում մայրը սովից մահացել էր, իսկ հորը իր աչքի առաջ սպանել էին, ապաստան գտավ… Թախծոտ, մեծ աչքերը բացած` շուրջս էր պտտվում, պատեհ և անպատեհ ձեռքս համբուրելով` լալիս: Այգում տեղի է ունենում նաև մեկ այլ դժբախտություն: …Որդուն իր կողքին սպանելուց հետո հանկարծակի խոսելու կարողությունը կորցրած մի դժբախտ չի կարողանում տեղեկանալ, թե մյուս որդին ու ընտանիքը ուր են ընկել: Ոտաբոբիկ, աչքերում` կսկիծ, անդադար նշաններով գոռում է իր ողբերգության մասին: Երբեմն գիշերները, որդեկորույս կնոջ նման գլուխն ափերի մեջ առած, հարվածում, հարվածում է: Ցերեկները գրելիս երբեմն ուզում եմ հեկեկալ: Վազում եմ պատուհանի մոտ, ներքևում` այգում, ձեռքերն է թափահարում, որդու սրտի մեջ մխրճված գնդակի սուլոցն է արտաբերում: Ահա նրանցից հարյուրավոր, հազարավորները կան: Որբանոցները լի են դժբախտ, կիսաքաղցած երեխաներով, ովքեր կորցրել են այն ամենը, ինչը կյանքում այլևս երբեք չի վերադարձվի»:
535 Շյուքրյուի պատմությունը
Տարիներ անց այս երեխաներից Հարություն Ալպոյաճյանը, ով ծնվել է 1904 թ. Ֆընդաջըք գյուղում, հայ ազգագրագետ Վերժինե Սվազլյանին պատմել է Այնթուրայում տեսած վերաբերմունքի մասին. «Ծնողներիս սպանելուց հետո, ինձ և ինձ պես անչափահաս երեխաներին հավաքելով, տանում են Ջեմալ փաշայի թուրքական որբանոց: Իմ ազգանունը 535 էր, իսկ անունս` Շյուքրու: Իմ հայ ընկերն էլ ստացավ Էնվեր անունը: Մեզ թլփատեցին: Մի շարք երեխաներ կային, ովքեր չգիտեին թուրքերեն, նրանք շաբաթներով չէին խոսում, որպեսզի իրենց հայ լինելը չհասկացվի: Եթե սերժանտներն այդ մասին իմանային, նրանց կպատժեին. ոտքի ներբանին 20-30-50 հարված կհասցնեին կամ էլ կստիպեին ժամերով արևին նայել: Մեզ ստիպում էին աղոթել. անհրաժեշտ էր, որ երեք անգամ կրկնեինք «Կեցցե իմ փադիշահը» նախադասությունը: Մեզ թուրքական հագուստ էին հագցնում` սպիտակ էնթարի (երկար հագուստ, որը արաբական աշխարհում տղամարդիկ կրում են հագուստի վրայից), սև ջուբբե: Մեկ տնօրեն և մի քանի կին ուսուցչուհի ունեինք: Ջեմալ փաշան հրամայել էր, որ մեզ լավ նայեն, որովհետև շատ էր գնահատում հայերի խելքն ու ընդունակությունները, հավատում էր, որ պատերազմում հաղթելու դեպքում հազարավոր թրքացած հայ երեխաներ իրենց ժողովրդից իրենց վեր են դասելու, ապագայում իրենց աջակցելու ենք»:
Թալեաթ փաշայի օրագիրը
1917 թ. տիկին Հալիդեի և Ջեմալ փաշայի առաքելությունը Սիրիայում և Լիբանանում ավարտվեց, սակայն հայ որբերի մղձավանջը չավարտվեց: Թալեաթ փաշայի օրագրում հայ որբերի թիվը ներկայացվում է 10 269 հոգի, որոնցից 6768-ին բաժանել են որբանոցներին, իսկ 3501-ին` մուսուլման ընտանիքներին: Կառավարության արխիվը լի է տասնյակ փաստաթղթերով, համաձայն որոնց` աղջիկ ու տղա երեխաներին խլել են իրենց ընտանիքներից, ցրել այն մուսուլմանական գյուղերում, որտեղ հայեր չկային, ամուսնացրել մուսուլմանների հետ կամ տարել որբանոց և դաստիարակել մահմեդական ավանդույթներով:
Պատերազմի վերջին տարիներին, քանի որ Ստամբուլում առկա որբանոցները չեն բավարարել, պետությունը բռնագրավել և որբանոցների է վերածել արտասահմանցիներին պատկանող այնպիսի կառույցներ, ինչպիսիք են Էլմադաղում գտնվող Սիոնի Աստածամոր տաճարը, Յեդիքուլեի իտալական դպրոցը, Գալաթայում գտնվող հունական վանքը, Քադըքյոյի Սենտ Ժոզեֆ դպրոցը, սակայն իթթիհադականները չեն զբաղվել տվյալ հաստատություններով, և որբանոցները կարճ ժամանակահատվածում վերածվել են անօրինականությունների և չքավորության բների:
Ավելին՝ փոքր տարիքում մեծ ողբերգության զոհ դարձած այս որբուկներին մի փոր հացի համար աշխատեցրել են արդյունաբերական և գյուղատնտեսական ոլորտներում` որպես բանվոր, տներում՝ որպես ծառա: Օրինակ՝ Էնվեր փաշայի Քյուչյուքչեքմեջեում գտնվող ագարակ մոտ 50 հայ որբ են ուղարկել: Դիարբեքիրի նախկին նահանգապետ դոկտոր Ռեշիդ բեյի, Էնվեր փաշայի հորեղբայր Հալիլ (Քութ) փաշայի տներում ևս հայ աղջիկ և տղա որբեր են եղել: Տեղահանությունից մազապուրծ Պոլսո հայ համայնքը, քանի որ օտար միսիոներների աչքի առաջ էր, քննադատում է այս կիրառումը՝ ասելով, որ իթթիհադականները շարունակում են «մանկահավաքի» համակարգն ու թուրքացման քաղաքականությունը:
Զինադադարից հետո
1918 թ. հոկտեմբերի 30-ին ստորագրված Մուդրոսի զինադադարից 2 օր հետո, երբ Էնվեր, Թալեաթ և Ջեմալ փաշաները փախան արտերկիր, Ստամբուլի ղեկավարումն իրենց ձեռքն առած դաշնակից պետությունների առաջին գործերից մեկը լինելու էր որբերի հարցը: Հատկապես ամերիկացի պաշտոնյաներն սկսեցին ուսումնասիրել 1916 թ. ռազմական նախարար Էնվեր փաշայի գլխավորությամբ ստեղծված «Կանանց աշխատեցնող բարեգործական ընկերության» կողմից որպես էժան աշխատուժ կամ ծառա երկրի չորս կողմն ուղարկված երեխաների ցանկը և գտնել «մուսուլմանի» պիտակի տակ թուրք մուսուլմանների ընտանիքներում ցրված երեխաներին:
Երբ կայսրության չորս ծայրերից դեպի Ստամբուլ անտեր երեխաների հոսք կար, երկու կողմերն էլ պնդում էին, թե այդ երեխաներն իրենց են պատկանում: Մանուկների խոսած լեզուն կամ անունները հասկանալի չէին, քանի որ փոքր տարիքում իրենց ընտանիքներից հեռանալ հարկադրված երեխաները մոռացած էին լինում իրենց մայրենի լեզուն, իսկ նրանց անուններն էլ արդեն իսկ այլոց կողմից էին դրված լինում` նրանց ինքնությունը թաքցնելու նպատակով: Որոշ երեխաներ էլ, թեև տեղյակ էին լինում իրենց արմատների մասին, սակայն անցյալի դառը փորձն ի նկատի ունենալով, նախընտրում էին լուռ մնալ: Որոշ չափով հնարավոր էր տարիքով մի փոքր մեծ տղա երեխաների ինքնության ստուգումը` վերջիններիս թլփատված լինել-չլինելը ստուգելով, բայց այդ մեթոդն անօգուտ էր աղջիկ երեխաների կամ տարիքով շատ փոքր մանուկների դեպքում:
Այս մանուկների համար, ովքեր փոքրիկ հասկում, ով իմանա, ինչ տառապանքներ էին կրել, պարզ էր, որ թուրք/մուսուլման, հայ/քրիստոնյա դաստիարակվելուց շատ ավելի նախընտրելի էր կանոնավոր, ապահով և ջերմ ընտանիքում մեծանալը, սակայն ոչ ոք չհարցրեց նրանց, թե ինչ են ուզում, չափազանց մակերեսային մեթոդներով կատարված դասակարգման արդյունքում ճակատագրերը, որոնք ցանկանում էին ուղղել, ավելի խճճեցին:
Bitarâfhane-ի (Չեզոք տան) ստեղծումը
Կողմերն սկսեցին միմյանց մեղադրել իրենց համայնքին պատկանող որբուկներին «գողանալու», «փախցնելու» և «ձուլելու» մեջ: 1919 թ. ապրիլ ամսին Դաշնակից պետությունները, տարբեր կողմերում ցրված անտեր երեխաներին իրենց գտնված վայրերից վերցնելով, որոշեցին նրանց հավաքել չեզոք մի տեղ, որը ստեղծվելու էր Ստամբուլում անգլիացի զավթիչ ուժերի հսկողությամբ: Էդիրնեում, Բուրսայում, Քոնիայում և Քըրքլարելիում թողնվեցին մեկական որբանոցներ, իսկ մնացածում ապաստանած երեխաներին սկսեցին տեղափոխել Ստամբուլ: Այս կենտրոնում հավաքված թուրք երեխաները հանձնվելու էին Օսմանյան անվտանգության տնօրինությանը, իսկ հայ մանուկները` Պոլսո հայոց պատրիարքարանին: Այդ նպատակով մի տուն վարձակալվեց Ստամբուլի Նիշանթաշ թաղամասում, որը ղեկավարելու նպատակով հիմնվեց երեք հոգանոց մի հանձնաժողով` բաղկացած ամերիկացի, թուրք ու հայ անդամներից: Ժողովրդի մեջ որպես Bitarâfhane (Չեզոք տուն) հայտնի այդ տանը նաև աշխատում էին երկու խոհարարներ, որոնցից մեկը հայ էր, մյուսը` մահմեդական, ինչպես նաև` մի հայ ծառա ու մուսուլման դռնապան:
Երբ հասավ մայիս ամիսը, Դաշնակից ուժերի ոստիկանական կազմակերպությունն արդեն իսկ հավաքել էր վերոհիշյալ երեխաներին և նույնիսկ սկսել բերել նրանց Ստամբուլ: Սակայն բողոքներն ու երեխաների կողմերի միջև խնդիրները վերջ չունեին:
1920 թ. ապրիլից մինչև 1921 թ. հոկտեմբերը, երբ բողոքները մի փոքր նվազել էին, Սամբուլում տեղանքի ուսումնասիրություններ կատարող «Pathfinder» ընկերության զեկույցի համաձայն՝ այդ ժամանակվա Ստամբուլի որբանոցներում եղել է 3 827 հայ, 2798 թուրք, 1548 հույն, 279 հրեա և 280 ռուս որբ: Բացի այդ` կաթոլիկ եկեղեցու որբանոցում 171 որբ կար, որոնց մեծ մասը հայ էր: Թե երկրի մյուս կենտրոններոմ որքան որբ է եղել, ամբողջական տեղեկություններ չկան:
1920 թ. սկսած` օտար հումանիտար կազմակերպություններն սկսեցին հայ որբերին երկրից տանել: Նախ և առաջ 3000 որբ Կիպրոս տարան, որոնց, սակայն, 1921 թ. կրկին Ստամբուլ բերեցին: 1921-1922 թթ. Մարաշից, Ուրֆայից, Այնթապից, Մալաթիայից և Խարբերդից մոտ 12 հազար երեխա տեղափոխեցին Սիրիա: 1922 թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին 15600 երեխա Հունաստան տարան: Այս երեխաներին հետագայում այլ երկրներ են տեղափոխել:
Քանի որ Թուրքիայում արխիվային նյութերի մեծ մասը գաղտնի է պահվում, ուստի հայտնի չէ, թե քանի հայ որբ է եղել: 1921 թ. Հայոց պատրիարքարանի կողմից պատրաստված մի ցուցակի համաձայն՝ երկրի տարբեր ծայրերում «դեռևս չփրկված» 63 հազար հայ որբ է եղել: Եթե այս թվից հանենք օտար կազմակերպությունների` երկրից տարած երեխաների թիվը, ապա կարող ենք ենթադրել, որ Թուրքիայում մնացել է 30 000 հայ որբ: Եթե ուզում եք իմանալ, թե այդ երեխաները հանրապետության ողջ պատմության ընացքում ինչեր են քաշել, կարող եք կարդալ Ֆեթհիյե Չեթինի «Մեծ մայրս» («Մեթիս» հրատարակչություն, 2008 թ.) և Իրֆան Փալալըի «Տարագրության զավակները. պարզվում է` տատս հայ է եղել» («Սու» հրատարակչություն, 2008 թ.) վեպերը, եթե, իհարկե, սիրտներդ դիմանա:
Քազըմ Կարաբեքիրի Գյուրբյուզլեր բանակը (Առույգ պատանիների բանակը)
Այսպես, օրինակ, ազգային պայքարի ժամանակ Արևելյան ռազմաճակատի հրամանատար Քազըմ Կարաբեքիրը զեկույցում գրել է, որ իր պաշտոնավարման շրջանում կա մոտ 50 000 երեխա, ովքեր հոգածության կարիք ունեն: Փաշան Էրզրումի (Կարին) շրջակայքում փողոցներից կամ էլ նրանց խնամել անկարող ազգականների մոտից հավաքել էր տվել որբ մնացած 2000 աղջիկ, 4000-ի չափ էլ տղա երեխաների և տղաների կեսի միջոցով ստեղծել Gürbüzler Ordusu-ն (Առույգ պատանիների բանակը կամ էլ Էրզրումի երեխաների բանակը): Այս մանուկներն ստացել են ռազմական կրթություն, անգամ դահուկորդության դասընթացներ անցել, նրանց մի մասն արհեստներ է սովորել Էրզրումի Յակուտիե զորանոցի Արդյունաբերական դպրոցում, որը հագուստ և կոշիկ էր մատակարարում բանակին: Սակայն այն հանգամանքը, որով փաշան այդքան հպարտանում էր, այն էր, որ այդ երեխաները ձեռք էին բերում թյուրքական գիտակցություն: Կարաբեքիրի խնամակալության տակ վերցված տղա երեխաների շարքում կային նաև հայ որբեր: Այս մանուկների մեջ ընդունակները Կարաբեքիրի կողմից ուղարկվել էին Բուրսայի նորաբաց Ըշըքլար ռազմական լիցեյ` այնպես ներկայացնելով, թե իբր նրանք թուրք ընտանիքների որբեր էին, իսկ մնացածները մասնագիտություն էին ստացել և կյանք մտել:
Գրականության ցանկ
- Yavuz Selim Karakışla, “Savaş Yetimleri ve Kimsesiz Çocuklar: Ermeni mi, Türk mü?”, Toplumsal Tarih, S. 69, Eylül 1999, s.46-49.
- İbrahim Ethem Atnur, Türkiye’de Ermeni Kadınları ve Çocukları Meselesi (1915-1923), Babil Yayıncılık, 2005.
- Kazım Karabekir, Çocuk Davamız, 2 Cilt, Emre Yayınları, 1995.
Հ.Գ. Անցած շաբաթվա հոդվածիս մեջ մոռացել եմ նշել, որ օգտվել եմ Մեթին Չընարի «Անատոլիականությունն ու աջակողմյան թևը միակ կուսակցություն Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունում (Metin Çınar, Anadoluculuk ve Tek Parti CHP’de Sağ Kanat, İletişim, 2013) գրքից: Ներողություն եմ խնդրում հեղինակից և ձեզանից:
http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalYazar&ArticleID=1117692&CategoryID=97
Թուրքերենից թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net
Leave a Reply