175-ամյա ամրոց՝ նվիրված ապաքինմանն ու կյանքին

Կարին Քարաքաշլը

Հիվանդանոցները դժվար վայրեր են, որոնք կյանքի ու մահվան սահմանին են գտնվում, և որից երբ կարողանում են դուրս գալ, ուրախանում են: Սույն հոդվածի նյութ են հանդիսանում հայ համայնքի երկու խոշոր հիվանդանոցները՝ 181-ամյա Սուրբ Փրկիչն ու 175-ամյա Սուրբ Հակոբը, որոնց գոյությունն ունի նաև այլ իմաստ:

Կյանքիս մեջ առաջին անգամ Սուրբ Հակոբ հիվանդանոց ոտք դրեցի 1996 թ. օգոստոսին: Առաջին ամիսներն էին, որ «Ակօսում» էի աշխատում, Հրանտ Դինքի հետ էի, գնում էինք գրող-հետազոտող Գևորգ Փամուկչյանին այցելության: Շոգ ամառային օր էր, հիվանդանոցի հոյակերտ աստիճաններից ներքև սահելիս կյանքը անուշ բուրում էր: Նախ դռնից Հրանտ Դինքը ներս մտավ, որովհետև Գևորգ Փամուքչյանն այնպիսի պարոն էր, ով իմանալով, որ երիտասարդ կին է իրեն այցելության եկել, կցանկանար նախ գիշերազգեստն ուղղել, մազերը սանրել: Ձեռքս սեղմեց և պատմեց ուսումնասիրությունների մասին, որոնք ցանկանում էր երկար հավաքել: Մինչդեռ այդ մռայլ սենյակում մահ կար, որն ինձ համար հեռու էր:     

Այս օրերին, երբ տեղի են ունենում հայ կաթոլիկ Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցի 175-ամյակին նվիրված տոնակատարությունները, հիվանդանոցի անցյալն իմի բերելիս միտքս եկավ այդ օրը, որը համընկնում է նաևիմ ոչ երկար պատմության հետ: Ես մի պահ վերապրեցի այն շոգ ամառային օրը, մինչդեռ Ստամբուլում ձյունամրրիկ է:

Հիվանդանոցները դժվար վայրեր են, որոնք կյանքի ու մահվան սահմանին են գտնվում, և որից երբ կարողանում են դուրս գալ, ուրախանում են: Սույն հոդվածի նյութ են հանդիսանում հայհամայնքի երկու խոշոր հիվանդանոցները՝ 181-ամյա Սուրբ Փրկիչն ու 175-ամյա ՍուրբՀակոբը, որոնց գոյությունն ունի նաև այլ իմաստ: Պատրիարքարանի, եկեղեցիների, դպրոցների, հիմնարկների, միությունների և թերթերի նման այս երկու հաստատությունը ևս հայ համայնքի պատմության վկաներն են: Այդ իսկ պատճառով էլ դրանք ունեն նաև կորդինատի նշանակություն, որոնք հիշեցնում են ինքներս մեզ և թե ումից ենք սերում: Եկեք էքսկուրս կատարաենք այդ կորդինատներից Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցի պատմությամբ:

Հայ կաթոլիկների հոգևոր առաջնորդ արքեպիսկոպոս Հովհաննես Չոլաքյանն իր 2004 թ. լույս տեսած «Մեր պատմական Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցի անցյալն ու ներկան» աշխատության մեջ ասում է. «Գրավոր փաստաթղթերը, ավանդույթներն ու վկայությունները պատմության հիմնական աղբյուրներն են»: Նա իր աշխատության մեջ, հիմք ընդունելով Հայր Սահակ Սրապյանի գրի առած և 1915 թ. Վիենայի Մխիթարյան միաբանությունում հրատարակած ստեղծագործությունը, կիսվում է ներկայով, որի հիմքում ընկած է գլխավորապես իր օրագիրը, անձնական արխիվն ու ժամանակի մամուլը: Վերնշյալն իրոք պատմության հետ ամբողջականացումն է. «Հռոմում բարձրագույն կրթությունս ավարտելուց և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո՝ 1946 թ., երբ վերադարձա հայրենիք, տեսա փայտաշեն Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցը՝ հին, մաշված: Ականատես եղա նրա փլուզմանը: Ներկա էի նաև նոր հիվանդանոցի հիմքերը գցելու արարողությանը: Դարձա շինարարության վկան: 60 տարի շարունակ մոտիկից ականատես եղա համայնքի աննման այս մեր հաստատության զարգացմանն ու գործունեությանը: Կարճ ասած` դարձա ասածներիս կենդանի վկան»:

Կյանքին նվիրված այս հաստատության հիմքը գցվել է 1831 թ. փետրվարի 8-ին. Գրիգոր Քըլըչյանի Գալաթայում գտնվող տանը կայացած ժողովի ժամանակ համատեղ որոշում է կայացվում հայ կաթոլիկ համայնքի համար, եկեղեցի կառուցելուց բացի, կառուցել նաև հիվանդանոց/անկելանոց: Սուլթանի ֆերմանով, որը արձակվել էր` հիմք ընդունելով Սուլթանական զինանոցի պետ Մուշիրի Հալիլ փաշայի և Գալաթայի քադիի գրավոր թույլտվությունը, 1831 թ. դեկտեմբերի 25-ին սկսվեց եկեղեցու, անկելանոցի և հիվանդանոցի շինարարությունը:

Այդ ժամանակ Ստամբուլում վխտում էր խոլերայի և ժանտախտի համաճարակը: Աղքատների վարչության հանձնաժողովի ատենակալներից Արթին Սաքայանի օգնությամբ 1836 թ. համայնքի աղքատնրի ձեռքով գնվեց հողակտորը, որի վրա տեղակայված են այսօրվա հիվանդանոցն ու մերձակա շենքերը: Նախ կառուցեցին վրանային հիվանդանոց, որպեսզի խոլերայով և ժանտախտով հիվանդներին բուժեն և կանխեն համաճարակը: Այնուհետև, ղեկավար խորհրդի՝ հիվանդանոցի վարչական շենք ունենալու պնդմամբ Արթին էֆենդին,Ղազարոսօղլու Անտոնը և Սքըզլըօղլու Հակոբը գործի անցան և ժողովրդից հավաքած գումարներով սկսեցին շինարարությունը:

Կամավոր օգնություն, ինքնամոռաց կառավարում

Հիվանդանոցի հիմքը բառիս բուն իմաստով կամավոր օգնությամբ է գցվել: 1836-1837 թթ. Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցի շինարարությունն իրականացրել են անվճար և կամավորական սկզբունքով աշխատող բանվորները, թացան պատրաստողներն ու փողերանոցի բանվորները: Հաշվապահ Արթին հոջայի շնորհիվ ամեն շաբաթ շինարարությանը հետևում էր ղեկավար խորհրդի մեկ անդամ, արդյունքում շինարարությունը էժան նստեց: Ստեղծման տարիներին հիվանդանոցի եկամուտն ապահովվում էր 4 տնից, 4 խանութից և բանջարանոցից:

Հիմնական հաստատությունները, բնականաբար, միանգամից մի քանի առաջնորդի  որակ ունեցող ղեկավարի, ինքնամոռաց աշխատող խմբի, բարերարների ստեղծագործությունն են: Այս իմաստով պետք է հիշել հիվանդանոցի առաջին հոգևոր պաշտոնատար հայր Աթանաս Դողրամաջյանին: Երբ դեռ Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցը վրանային կարգավիճակ ուներ, միաժամանակ որպես բժիշկ ողջ պատասխանատվությունն ընկած էր նրա ուսերին: Սուլթան Մահմուդի երկրորդ որդուն վարակված հիվանդությունից փրկելով՝ սուլթանի ֆերմանով ամեն տեսակ հարկից ազատված և ցանկացած ժամանակ պալատ ելք ու մուտք անելու թույլտվություն ստացած բժիշկ Դողրամաջյանը շինարարությունն ավարտին հասած հիանդանոցն այս տողերով էր ավետելու. «Ժանտախտի համաճարակի դեմ մեր ժողովրդի հիվանդանոցը վերակառուցվեց: Հիվանդանոցն ունի շատ գեղեցիկ 90 սենյակ: Մյուս համայնքները նման հիվանդանոց չունեն: Կառուցվել է Հովսեփ Սվաջըօղլուի հողակտորում՝ գերեզմանոցին մոտ: Ես ցանկացա, որ այնտեղ կառուցվի»:

Հիվանդանոցը, որի մուտքի մարմարե արձանագրության մեջ գրված է, որ նվիրվում է Մծբինի արքեպիսկոպոս Սուրբ Հակոբին, ժանտախտից հետո բախվելու էր մի շարք դժվարությունների: Հատկապես աղքատ հիվանդների բուժումը շարունակել կարողանալու համար անհրաժեշտ էին հավելյալ աղբյուրներ: 1854 թ. պալատական   բրդե կերպասեղենի գործարանի աշխատանքից գոհ սուլթան Աբդուլմեջիդը Հովհաննես Դադյանին գովեստի արժանացնելուց և որպես պարգև Սուրբ Փրկիչ հայկական հիվանդանոցին հացի և մսի օգնություն ցուցաբերելուց հետո այս օգնությունից սկսեցին օգտվել նաև հունական, հայկական և հրեական մյուս հիվանդանոցները:

Անշարժ գույք ու ջնջված հետքեր

Անհրաժեշտ է հիշել Արքեպիսկոպոս Հովհաննես Չոլաքյանի՝ հայ համայնքին պատկանող հաստատությունները կանգուն պահող դինամիկայի վերաբերյալ խոսքերը. «Պետական օգնությունից զուրկ համայնքային հիվանդանոցները, իրենց գոյությունը պահպանել կարողանալու, օգտակար գործունեությունը շարունակել կարողանալու համար մշտական եկամուտների աղբյուրների կարիք ունեն: Հակառակ դեպքում հատկապես մեր օրերում կհայտնվեն այնպիսի վիճակում, որ չեն կարող հոգալ գնալով աճող ծախսերը և վերջապես ստիպված կլինեն դադարեցնել իրենց գոյությունը: Մեր նախնիներն այս կարևոր հանգամանքի մասին կանխամտածել են և հիանդանոցին նվիրել անշարժ գույք, որը մշտական եկամուտ էր ապահովելու: Թաքսիմից Էլմադաղ ուղևորվելիս մեր ուշադրությունը կգրավեն Էլմադաղում կղզյակ կազմած բազմաթիվ տները, որոնք շրջապատում են մեր հիվանդանոցի ընդարձակ հողակտորը: Այս ամենը տեսնելուն պես մեր սրտերը լցվում են երախտագիտության, ուրախության զգացումով, և թեկուզ մի փոքր փոփոխությամբ ուզում ենք կրկնել մեր եկեղեցիների սրբազան պատերի վրա դրոշմված նախադասությունները. «Նրանք եկեղեցին (հիվանդանոցը) վերակառուցելու համար չվարանեցին  նվիրաբերել իրենց աշխարհիկ հարստությունները»»:

Հիվանդանոցը շարունակել է իր գործունեությունը՝ ձեռք բերած հնարավորությունները մշտապես լավ ծառայության վերածելու սկզբունքով: 1854 թ. Ստամբուլին ամենամոտ գավառում՝ Բուրսայում տեղի ունեցած երկրաշարժից հետո աղետից տուժածներին բուժելու նպատակով տեղափոխել են Սուրբ Հակոբ հիվանդանոց: Փոփոխությունները շարունակել են մեկը մյուսին: Փայտաշեն Սուրբ Հակոբ Ոսկեբերան անկելանոցը 1860 թ. քանդել և վերածել են գիշերօթիկ դպրոցի: Հիվանդանոցի ղեկավար խորհուրդը իր հնարավորություններով հիվանդանոցի համար կառուցել է բաղնիք, դիարան և դիահերձարան: 1884-1888 թթ. Էլմադաղ փողոցում հիմնարկին պատկանող հողակտորի վրա կառուցվել է նախ 3 երկաթբետոնե տուն և 4 հյուղակ: Իսկ 1896-1898 թթ. հիվանդանոցի եկամուտները շատացնելու համար կառուցվել է 3 տուն և Քոսթեբեկ փողոցում 3 հարկանի մեկ դպրոց: Երբ բժշիկ Միհրան Զարդարյանը կամավոր և անվճար ստանձնում է հիվանդանոցի պաշտոնավարությունը, հիվանդանոցը մինչ այդ լաբորատորիա չի ունենում: Բժիշկ Արիստիդի Բասանի հսկողության տակ առաջին անգամ հիվանդանոցի համար լաբորատորիա են կառուցում: 1907-1908 թթ. բարեգործ Աննիկ Չամիչի առաջարկությամբ և նյութական աջակցությամբ խնամակալների տան մոտ 3 վիրահատարան է կառուցվում:

Տեսնենք, թե ժամանակի վկա արքեպիսկոպոս Չոլաքյանն ինչ է գրում. «1905 թ. ի վեր Էլմադաղ պողոտայի վրա կառուցվել է նմանատիպ ևս 25 շենք: Այդ ժամանակ բոլոր այս շենքերի ճակատներին կախված ցուցատախտակների վրա հայերեն գրված էր բոլոր բարեգործների անունները: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո, երբ Հռոմում ավարտեցի ուսումնասիրել փիլիսոփայություն ու աստվածաբանություն, որպես քահանա վերադարձա Ստամբուլ, և նշանակվեցի Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցի մատուռի հոգևորական, այդ ցուցատախտակներն այնտեղ տեսա: Հետո թե ինչու, երբ և ինչպես անհետացան, չեմ կարողանում իմանալ…»:

Հիվանդանոց, որից պատմության և նորարարության բույր է գալիս

Մոտ երկդարյա տեսական պատմությունը, բնականաբար, բազմաթիվ դեպքերի համար ևս սկզբնաղբյուրի նշանակություն ունի: Հիվանդանոցի պատմության մեջ Միություն և առաջադիմության կուսակցության դեմ 1909 թ. մարտի 31-ի ըմբոստությունը առանձին տեղ է զբաղեցնում: Ապստամբությունը դադարեցնելու համար ուղարկված Գործողության բանակի (Մեհմեդ Շևքեթ փաշայի հրամանատարությանմբ-Ակունքի խմբ.), որի շտաբի պետն էր Մուստաֆա Քեմալը, բազմաթիվ զինվորներ բժիշկ Ֆինջանջյանի և բժիշկ Զարդարյանի հսկողության տակ բուժվել են Սուրբ Հակոբ Հիվանդանոցում: Այս ընթացքում տեղի ունեցած բախումների ժամանակ հիվանդանոցը ռմբակոծվել է: Էնվեր փաշան անձամբ եկել և ուսումնասիրել է հիվանդանոցը:

Սակայն անհնար է վերոհիշյալ հիվանդանոցը լոկ որպես հիվանդանոց համարելով բավարարվել: Ապաքինելու հիմքում թաքնված է շարունակ իրեն նորացնելու բանաձևը: Երբ սկզբում կառուցված փայտե շենքը այլևս չէր բավարարում, 1968 թ. ճարտարապետ Արամ Տեր Հակոբյանի նախագծով նույն տեղում կառուցվում և շահագործվում է ներկայիս երկաթբետոնե շենքը: Դրանից հետո էլ հիվանդանոցը, մշտապես վերափոխվելով և նորոգվելով, համապատասխանեցվել է ժամանակից չափորոշիչներին: Դեռևս գոյություն ունեցող 2 վիրահատարանում թե՛ վիրաբուժության, թե՛ անեստեզիայի միջոցների և նյութերի տեսանկյունից չափազանց վստահելի և ժամանակակից համակարգ է գործում: Մեր հիվանդանոցում արդեն վստահորեն կատարվում են ուրոլոգիական, վիրաբուժական, կանացի և ծննդաբերության, քիթ-կոկորդի էնդոսկոպիկ բազմաթիվ վիրահատություններ:

Հիվանդանոցում գործում է նաև ռենտգենային հետազոտություն, ուլտրաձայնային հետազոտություն, դոպլեր ուլտրաձայնային հետազոտություն, մագնիսառեզոնանսային հետազոտություն, համակարգչային տոմոգրաֆիա, կրծքագեղձի ռենտգենան հետազոտություն, սցինտիգրաֆիա, անգիոգրաֆիա, ոսկրի հյուսվածքի խտության որոշում, ծնոտի ռենտգեն, ինչպես նաև` ժամանակակից տեխնիկայուվ հագեցած շտապ օգնության անվճար ծառայություն: Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցն այս իմաստով մի հաստատություն է, որը համատեղում է ժամանակակից հնարավորություններն անցյալի ծառայողական ավանդույթի հետ և առանց խտրականության բոլորին շարունակում է ծառայություն մատուցել:

Վերադառնամ պատմությանը. Գևորգ Փամուքչյանը Սուրբ Հակոբ հիվանդանոց մեր այցելությունից կարճ ժամանակ անց հրաժեշտ տվեց կյանքին: Մահվանից առաջ խելքն ու միտքը ավարտին հասցնելու աշխատանքների մեջ էր: Օրինակ՝ 1996 թ. օգոստոսի 17-ին մահվան մահճում բարեկամին՝ Մ. Սաբրի Քոզային գրել է տալիս իր վերջին հոդվածներից մեկը՝ «Թագաժառանգ Յուսուֆ Իզզեդը ինքնասպա՞ն եղավ, թե՞ սպանեցին»: Վարպետիս՝ Հրանտ Դինքին, ում հետ այդ օրն այցելեցի Փամուկչյանին, 11 տարի անց մեր թերթի խմբագրատան առջև սպանեցին: Նույն օրը լույս տեսած «Հոգեվիճակս վախվորած աղավնու է նման» գրությունը «մեխի նման» մնաց որպես հավերժական ժառանգություն:

Հիշում եմ. այդ օրը երիտասարդ աղջնակին մահը շատ հեռու էր թվում, սակայն այսօր մահվան գույնը, համն ու հոտը շատ մոտիկից գիտեմ: Բայց երբ երեսս դարձնում եմ Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցին, նորից ամենաշատ կյանքն այնտեղ եմ տեսնում, որը դպրոցի, եկեղեցու, հիմնարկի և պատրիարքարանի պես խորհրդանշական կառույցների հետ կանգնած է` հիշեցնելու և, նույնիսկ, ստիպելու, որ չմոռանանք որոշ բաներ: Քանի դեռ այնտեղ է, կյանքը մեզ համար շարունակվում է: Դեռևս և համառորեն:

Պրոֆեսոր Պողոս Զեքիյան. «Իմանանք պատմությունն ու նայենք ապագային»

Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցի հիմնադրման 175-ամյակի պատվին հունվարի 4-ին Ֆեյզիե դպրոցների հիմնադրամի Ըշըք (Կանթեղ) լիցեյի սրահում հատուկ միջոցառում կազմակերպվեց: Պրոֆեսոր Պողոս Լևոն Զեքիյանը ներկաներին ներկայացրեց հիվանդանոցի պատմական կարևորությունը և հայ մշակույթի մեջ ունեցած ավանդը, այնուհետևԼևոն Էրոյանը հանդես եկավ դաշնամուրային կատարմամբ: Ստորև ներկայացնում ենք Զեքիյանի ելույթից մի հատված:

Այսօր նշում ենք Թուրքիայի հայ կաթոլիկ համայնքի և ընդհանրապես հայ կաթոլիկ համայնքների և հայերի կարևոր հաստատություններից մեկի՝ Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցի հիմնադրման 175-ամյակը: Առանց հիշողության հասարակությունը գրեթե չեղածի հաշիվ է, սակայն որպեսզի անցյալը մեզ համար ոգեշնչման աղբյուր լինի, անհրաժեշտ է անցյալը չֆետիշացնել: Միայն անցյալին նայելով չենք կարող ապրել, սակայն առանց անցյալը հասկանալու չենք կարող նայել ապագային և պլանավորել այն: Մենք հավաքվել ենք, որպեսզի, նայելով Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցի անցյալին, ապագայի համար ուժ և ոգեշնչում ստանանք և ապագային ավելի վստահությամբ և հույսով նայենք:

1830 թ. Մահմուդ Երկրորդի ֆերմանով ստեղծվում է հայ կաթոլիկ համայնքը, սակայն դրանից առաջ Հռոմի եկեղեցու կազմում գոյություն ուներ հայ կաթոլիկ համայնք, որը 1776-ական թթ. յուրահատուկ հիվանդանոց ուներ, որի մասին, սակայն, ավելինչգիտենք: Հետագայում հիվանդանոց է եղել Այասփաշա բարձրունքի վրա: Սրա մասին հիշատակում է ֆրանսիացի մի բժիշկ, ով այդ ժամանակ ապրել է Պոլսում: Այս հիվանդանոցը հետագայում այրվել է:

Երբ 1830 թստեղծվեց հայ կաթոլիկ համայնքը և կայսրության մայրաքաղաքում պաշտոնապես ճանաչվեց, համայնքի ազդեցիկ մարդիկ հավաքվում և որոշում են կառուցել հիվանդանոց, ծերանոց և անկելանոց: Այս հանդիպման առաջին պտուղները լինում են այսօր Թաքսիմի Ոսկեբերան եկեղեցու հողակտորի վրա կառուցված հիվանդանոցը, ծերանոցն ու անկելանոցը: Այդ ժամանակ եկեղեցի չկար: Այդ շենքն ուներ 50 սենյակ՝ նախատեսված 100 հոգու համար: Այդ ընթացքում Ստամբուլում ժանտախտի համաճարակ է սկսվում, հիվանդանոցը տեղի խնդիր ուներ: Համայնքի ազդեցիկ անդամները կրկին հավաքվում և որոշում են ավելի ընդարձակ հողակտոր գտնել: Ոսկեբերանը քաղաքի ծայրում էր. քաղաքը վերջանում էր Թաքսիմով, որից հետո սկսում էր Թալիմհանեն: Թալիմհանեից այնկողմ՝ դեպի Փանգալթը, մի ընդարձակ հողակտոր են գտնում, որը, սակայն, մեծ դժվարությամբ են գնում: Շատ մեծ գումար էր հարկավոր: Գումարը հավաքելուն պես 1836 թ. օգոստոսին սկսվում է շինարարությունը, որը տևումէ 1 տարի:

Մենք երբեմն, որպես ժամանակակից մարդիկ, կարծում ենք, թե ամեն ինչի ամենալավն են սարքում, ամենալավն են վատնում: Սակայն, պատմության մեջ խորասուզվելով, համոզվում եմ, որ ամբողջովին հակառակն է, որովհետև մեկ տարվա մեջ հիվանդանոց է կառուցվում: Եվրոպայում բազմաթիվ շինարարություններ եմ տեսել, որը տարիներ է տևել, և որոշները դեռևս չեն էլ ավարտվել:

Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցի շինարարությունը չպետք է ընկալել երկնքից իջած հրեշտակի պես: Ըստ էության` մի քանի տարի առաջ Գազազ Արթին ամիրայի ջանքերով սկսվել էր Սուրբ Փրկիչ հիվանդանոցի շինարարությունը: 1776 թ. կար նաև մեկ այլ հիվանդանոց, որի անունն ու գտնվելու վայրը հայտնի չէ: Ասել է թե` սա ավանդույթ էր: Քրիստոնեական ավանդույթում եղբայրական սերն ու վերաբերմունքը կարևոր բարոյական արժեք է, արժեքների արժեքն է: Բոլոր պատվիրանների հիմքում ընկած է «Սիրի՛ր մերձավորիդ քո անձի պես» պատվիրանը…

Հայկական ավանդույթն սկսում է զարգանալ 4-րդ դարից սկսած՝ քրիստոնեության ընդունելուց  քիչ անց: 4-րդ դարի կեսերին Սուրբ Ներսեսը բազմաթիվ որբանոցներ, դպրոցներ է հիմնում: Ասել է թե` սա խոր արմատներ գցած ավանդույթ է: Հայերը, որոնք մեծավ մասամբ ապրել են առանց պետականության, ինքնաղեկավարվելու, իրենց աղքատներին օգնելու, հոգ տանելու բնազդ են ձեռք բերել: Առաջին, ինչ մտածել են, հիմնել եկեղեցի, դպրոց և աղքատախնամ հաստատություն: Այսինքն` համայնքում չպետք է լիներ մեկը, ով փողոցում անտուն-անտեր լիներ: Ահա սա է հիմնական սկզբունքը: Սուրբ Հակոբ եկեղեցին մեր աչքի առաջ եղած ամենագեղեցիկ օրինակներից մեկն է: Ահա այս իսկ պատճառով, պատմությունն իմանալով, պետք է առաջ նայենք: Պոլիսը հայերի հոգևորհավերժական արվեստի կենտրոնն է: Հոյակերտ Պոլսից բացի` չգիտեմ մի քաղաք, որը 17-րդ դարի, հատկապես 18 և 19-րդ դարերի հայերի մշակույթը, արվեստը, գրականությունը այդչափ պահպանած լինի:  Թիֆլիսն էլ է կարևոր կենտրոն եղել, սակայն գրականության և արվեստի տեսանկյունից Պոլսի պերճաշուքությունը, հարստությունը աննման է: Այս մեծ մարդիկ մեր մեջ են, նրանց հոգիներն այսօր այստեղ են և առանձնահատուկ ուրախ են: Թող հավերժ լուսավորվեն նրանց հոգիները: Նրանց ցուցաբերած այս մեծ օրինակը թող հատկապես երիտասարդ սերունդների համար լույսի և ոգեշնչման աղբյուր լինի:

karinkarakasli@agos.com.tr

http://www.agos.com.tr/haber.php?seo=sifaya-ve-hayata-adanmis-175-yillik-bir-kale&haberid=4000

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net