Հրանդ Տինքն ու պոլսահայերը այսօր

Գոճայեան Արազ

Աւելի քան իննսուն տարիներ առաջ Պոլսոյ մէջ Թուրքիոյ խորհրդարանի երեսփոխան Գրիգոր Զօհրապ իր մատը բարձրացուցած, կը ճօճէ խորհրդարանի նախագահ Հալիմ փաշայի դէմքին` զգուշացնելով, որ հայութեան դէմ գործուած բոլոր չարիքները պիտի չմնան անպատասխան, եւ անոնց հաշուեյարդարը պիտի կատարուի շուտով: Քանի մը ամիս չանցած` Գրիգոր Զօհրապի գլուխը կը փշրեն երկու քարերու մէջ:

Վեց տարիներ առաջ Գրիգոր Զօհրապին կը միանայ նոյնինքն պոլսահայ Հրանդ Տինք` գրագէտ, լրագրող, գործիչ…

Եւ եթէ կեանքին հականիշը մահն է, սակայն մահուանը` ազատութիւն, եւ պատահական չէ ֆետայական գունդերուն ծնունդին զուգահեռ «Ազատութիւն կամ մահ» լոզունգին ծնունդը: Պատերազմներուն բնոյթը փոխուելով` ֆետայական խումբերն ալ փոխած են իրենց շապիկը` հաւատարիմ մնալով լոզունգին: Այսօր պատերազմողը մամուլն է, անշուշտ արդարամիտ մամուլը` իր զանազանութեամբ, որ կը պայքարի նոյնինքն մահուան` ազատազրկման դէմ: Եւ ազատութիւնն ալ ունի իր տեսակները, եւ ամէնէն խիստը արտայայտութեան ազատութեան եւ միտքի ճնշումն է:

Ազատութեան բագին դարձած է համայն աշխարհը, ուր անհատներ կամ փոքրամասնութիւններ կ՛իյնան ազատութեան ճամբուն վրայ: Բագիններէն մէկն է նաեւ Պոլսոյ «Ակօս» թերթը, որ դառնալով ճնշուած փոքրամասնութեան ձայնը` կը շարունակէ գործել հակառակ ամէն ինչի:

Այսօր «Ակօս» կը գործէ Ցեղասպանութեան ճանաչման եւ հայ ժողովուրդի իրաւունքներուն վերադարձման պայքարին մէջ աւելի քան երբեք, ու Տինքին արիւնով շաղախուած անոր ձայնը այսօր մենք կը լսենք շատ աւելի յստակ:

«Ակօս»-ի խմբագիրը կու գայ Պէյրութ

Անցեալ ամիսներուն «Ակօս»-ի ներկայ խմբագիր Ռոպեր Քոփթաշին կարճ ժամանակով Պէյրութ գտնուելուն ընթացքին հնարաւորութիւն ունեցայ իրեն հանդիպելու եւ «Ազդակ»-ի մէջ զրուցելու Պոլսոյ մասին: Ռոպեր Քոփթաշի առաջին այցելութիւնը չէր Պէյրութ, ան նախապէս ներկայ գտնուած էր հոս, հանդիպումներ ունեցած ու  խօսքեր արտասանած, սակայն այս անգամ բախտը ունեցայ իրեն հետ զրոյց մը ունենալու, այսպիսով հանրութեան ներկայացնելու իր մտածումները, եւ թերեւս սկիզբ մը դնելու աւելի հաստատուն յարաբերութիւններու` մեր գաղութներուն եւ հաստատութիւններուն միջեւ:

Բնութագրելով ներկայ պոլսահայ գաղութին պատկերը` Ռոպեր ըսաւ, որ մարդահամար տեղի չունենալուն պատճառով կարելի է միայն պատկերացնել, որ պոլսահայ գաղութը կը հաշուէ մօտաւորապէս 50-60 հազար մարդ: Հոն կան 43-44 եկեղեցի, որոնցմէ 33-34-ը կը պատկանին առաքելական յարանուանութեան: Պոլիս ունի 16-17 կրթական հաստատութիւններ, 2 հիւանդանոց` Ս. Փրկիչ եւ Սբ. Յակոբ հիւանդանոցները, սանուց միութիւններ եւ հայրենակցական միութիւններ, որոնք սկսած են գործել միայն 2000 թուականէն ետք, քանի որ ատկէ առաջ ճնշումները կ՛արգիլէին անոնց գործունէութիւնը:

«Հիմա ազատ են անոնք, օրինակ` Մալաթիոյ, Վագըֆի եւ Սեբաստիոյ հայութեան համար հայրենակցական միութիւններ արդէն իսկ հիմնուած են: Ունինք նաեւ մասնագիտական միութիւններ, օրինակ` հայ ճարտարապետներու եւ ճարտարագէտներու միութիւնը` «ՀայՃար» անունով: Կուսակցութիւններ գոյութիւն չունին մեր հոն, արգիլուած են: Թէեւ օսմանեան երկրորդ սահմանադրական շրջանին օրինաւոր էին բոլորն ալ, բայց հանրապետական շրջանին հրաման չտրուեցաւ», ըսաւ Ռ. Քոփթաշ:

Պոլսահայ առօրեան. հայերէնին մայրենի լեզու ըլլալէ դադրիլը

Անդրադառնալով պոլսահայ գաղութին առօրեային` ան յայտնեց. «Հայութիւնը, դժբախտաբար, ընդհանրապէս հայախօս չէ. նոյնիսկ հայկական վարժարաններու աշակերտներու եւ շրջանաւարտներու մօտ այս է պարագան: Ասոր պատճառներէն են նախ եւ առաջ հայերէնի մայրենի լեզու ըլլալէ դադրիլը. այլ խօսքով, տան մէջ հիմնական եւ թերեւս միակ խօսակցական լեզուն թրքերէնն է, որովհետեւ երեխան իր ծնողներէն այդ կը լսէ: Օրինակ մըն ալ ես եմ: Հայրս սեբաստացի էր եւ մէկ բառ իսկ հայերէն չէր գիտեր, ասիկա մեզ մղած էր տան մէջ թրքերէնով հաղորդակցելու: Ես հայերէն սկսայ սորվիլ 7 տարեկանիս հայկական դպրոց յաճախելէ ետք: Այդ ալ բաւարար չէ անշուշտ, քանի որ հայերէնի ուսուցման որակը շատ յետադիմած է: Այլ խօսքով, թէեւ հայ երիտասարդը 11 տարի հայկական դպրոց կը յաճախէ, բայց տակաւին չի կրնար տիրապետել հայերէնին: Ես ալ նոյնպէս էի եւ հայերէնիս բարելաւումը կը պարտիմ «Արաս» հրատարակչատան  եւ խմբագրական աշխատանքներուն: Բնականաբար իւրաքանչիւր պոլսահայ նոյն բախտին չ՛արժանանար. իմ դասընկերներս, որոնք նոյնպէս հայկական դպրոց աւարտած են, լաւ հայերէն չեն գիտեր:»

Լեզուն կորսուած է, բայց հայութիւնը եւ հայ հոգին կանգուն է

Ռոպեր Քոփթաշ հեգնական ժպիտով շարունակեց. «Կայ ատոր գիտակցութիւնը, քանի որ մեր գլխուն ունինք պետութիւն մը, որ ամէն օր կը յիշեցնէ մեր հայ ըլլալու իրողութիւնը: Տարբեր աչքով կը նային մեզի: Կրնամ նոյնիսկ ըսել, որ երկրորդ դասակարգի քաղաքացիներ ենք: Թուրքիոյ մէջ կան թուրքերը եւ միւսները, մենք այդ «միւսներուն» շարքին կը դասուինք, թերեւս ալ այդ «միւսներուն» ամէնէն վատ վիճակի մէջ գտնուողներն ենք»:

«Լեզուն կորսնցուցած է իր կարեւորութիւնը, բայց հայ ըլլալը` ո՛չ: Հայ ըլլալը կը գոյատեւէ հայ զգալով եւ հայ ըլլալու գիտակցութեամբ: Լեզուն կորսուած է, բայց հայութիւնը եւ հայ հոգին կանգուն են», կը շեշտէ ան:

Պատասխանելով այն հարցումին, թէ այս հիմնական դժուարութեան կողքին ինչպէ՞ս կը շարունակէ հայը գոյատեւել իր ինքնութեամբ, խմբագիրը պատասխանեց. «Կրնամ ըսել, որ իննսունականներէն սկսեալ Եւրոմիութեան անդամակցելու ջանքերուն շնորհիւ Թուրքիան համեմատաբար ազատ ժամանակաշրջան մը ապրեցաւ: Մէկ կողմէն կարգ մը թուրք մտաւորականներու շնորհիւ, իսկ միւս կողմէ` Հրանդ Տինքի եւ «Ակօս»-ի շնորհիւ ժողովուրդը, այսինքն` թուրքերը, իմացան հայերուն պատահածին մասին: Այս նիւթին շուրջ հանրային գիտակցութիւնը որոշ քաջութիւն մը տուաւ եւ կու տայ հայ երիտասարդներուն, որպէսզի չթաքցնեն իրենց ինքնութիւնը, այլ խօսին, գրեն եւ կարդան: Ազատամիտ եւ լայնախոհ թուրքերուն հետ քով քովի գալով` աշխատին: Այս ալ ուժ մը կու տայ հայութեան այսօր:: Դժուարութիւնները միշտ գոյութիւն պիտի ունենան Թուրքիոյ պէս երկրի մը մէջ, որ տակաւին ժողովրդավար չէ, բայց ժողովրդավար դառնալու համար աշխատող խաւ մը կայ այսօր: Հայութիւնն ալ ինքզինք այդ խաւին հետ կապելու ջանքին մէջն է»:

Կալուածները վերադարձնելը շատ կարեւոր է

Մատնանշելով թրքական քաղաքականութիւնը`  Ռ. Քոփթաշ ըսաւ, որ եթէ նոյնիսկ կառավարութեան նկատմամբ քննադատելիք շատ բան ունենայ, համայնքը ընդհանուր առմամբ գոհ է անոր քաղաքականութենէն, նկատի ունենալով, որ նախորդ հանրապետական գաղափարախօսութեան բաղդատմամբ, կարգ մը հարցերը լուծելու եւ կարգ մը իրաւունքներ վերադարձնելու միտումը օրակարգի վրայ է: «Օրինակ` կալուածները վերադարձնելը շատ կարեւոր է, քանի որ բարոյականէն զատ, համայնքին տնտեսական վիճակն ալ քիչ մը կը բարելաւուի: Քանի մը հաստատութիւններ, որոնք Պոլսոյ կեդրոնական թաղերուն մէջ կրցան կալուածներ ձեռք ձգել, տնտեսական աճ մը ապրեցան», ճշդեց ան:

Մեր առաջնահերթութիւնը լաւ լրագրութիւն ընելն է

Ազգի մը ապագան իր երիտասարդութեան մէջ է, սակայն երիտասարդութեան զարգացման հնոցները առաջին հերթին կրթական մարզերն են, որոնք նախորդ սերունդին հովանին կը վայելեն: Անդրադառնալով կրթական համակարգին Ռոպեր Քոփթաշ ըսաւ, որ դպրոցները կը հաշուեն մօտաւորապէս 3000 աշակերտ եւ 300 ուսուցիչ: Հայոց լեզուի դասերը շաբաթական դրութեամբ 4-6 ժամ են, եւ 1 ժամ` կրօնի դաս: Դպրոցը ազատ է հայոց լեզուի պահէն դուրս կարգ մը նիւթեր հայերէնով դասաւանդելու, ինչպէս` թուաբանութիւն, քիմիագիտութիւն, գիտութիւն, բայց հմուտ հայագէտներու բացակայութեամբ անոնք կ՛ըլլան թրքերէն: Ռոպեր Քոփթաշ ափսոսաց Թուրքիոյ համալսարաններուն մէջ հայերէնի ուսուցիչ պատրաստելու կարողութիւնը չունենալուն համար: Ան ըսաւ, որ ատիկա առիթ կրնար ստեղծել մասնագէտ հայերէնի ուսուցիչներու մատչելիութեան, վստահեցնելով, որ ատիկա ոչ միայն պիտի բարձրացնէր հայերէնի ուսուցման որակը, այլ նաեւ հայերէնին պիտի վերադարձնէր խօսակցական լեզուի իր հանգամանքը: Ռոպեր Քոփթաշ ընդգծեց, որ քաղաքական ճնշումներ կը շարունակեն տեղի ունենալ, սակայն` նուազ տարողութեամբ, օրինակ, այլեւս պէտք չունին ձեռնարկի մը հայերէն յայտագիրը ամբողջութեամբ թրքերէնի թարգմանելու եւ թուրք փոխ տնօրէնին յանձնելու` որպէս գրաքննութեան ծայրայեղութիւն:

Գաղութէն անցնելով «Ակօս» թերթին Ռոպեր Քոփթաշ ըսաւ. «Մեր առաջնահերթութիւնը լաւ լրագիր մը ըլլալ եւ լաւ լրագրութիւն ընելն է, եւ` օրինակ հանդիսանալ որպէս թերթ: Միշտ կը ջանանք բազմացնել մեր նիւթերուն ցանկը եւ որպէս շաբաթաթերթ, հասնիլ Թուրքիոյ մէջ լաւագոյն շաբաթաթերթի որակին: Մեր աշխատակազմին տեսիլքն ալ այդ է, քանի որ «Ակօս»-ը արդէն միշտ դպրոց մը եղած է: Կը հաւատանք, որ մեր աշխատանքը աւելի կը դիւրանայ եւ արդիւնաւէտ կ՛ըլլայ, եթէ Թուրքիան աւելի ժողովրդավար ըլլայ, քանի որ ոչ ժողովրդավար Թուրքիոյ մէջ հայկական հարց գոյութիւն չունի: Մենք կրնանք քննարկել հայկական հարցը, եթէ մամլոյ ազատութիւն կամ ընդհանրապէս ազատութիւն ըլլայ: Ժողովրդավարութիւնը մեզի համար օդի եւ ջուրի պէս է: Մենք ալ այս ուղղութեամբ կ՛աշխատինք եւ այս ուղղութեամբ աշխատող բոլոր թուրքերուն հետ կապեր ունինք, մանաւանդ` հայամէտ եւ ազատամիտ մտաւորականութեան հետ, որոնց հետ կ՛աշխատինք մատնանշելու անարդարութիւնները եւ խտրականութիւնները` հայերուն եւ միւս փոքրամասնութիւններուն հանդէպ: Մեր էջերը կ՛անդրադառնան նման նիւթերու, ինչ որ առիթ կ՛ընծայէ ցոյց տալու այդ նախ եւ առաջ թուրք ժողովուրդին, ատիկա մեր հիմնական նպատակն է: Հրատապ եւ յատուկ հարցերու պարագային, մեր բարեկամ մտաւորականներուն հետ կը փորձենք ատոր մասին արձագանգել ոչ միայն «Ակօս»-ի էջերուն մէջ, այլեւ` միւս մամուլներէն: Հրանդ Տինքին ուղին  այս էր, բայց հարկաւ ան շատ ընդունուած էր հանրութեան կողմէն, շատ մը թուրքեր պատրաստ էին զինք ունկնդրելու: Մենք, որպէս երիտասարդ սերունդ, կը փորձենք «Ակօս»-ը աւելի ազդեցիկ դարձնել»:

Ժողովրդավա՞ր, թէ՞ ինքնիր վրայ փակուած Թուրքիա

Ի՞նչ կը սպասէ պոլսահայը սփիւռքէն, եւ ի՞նչ ունի տալիք սփիւռքին հարցումին պատասխանելով ան նշեց, որ պոլսահայութիւնը կամուրջ մը կրնայ ըլլալ թուրքերուն եւ հայերուն միջեւ: «Թուրքը կարգ մը բաներու գիտակից չէ, իսկ հայը, իր խոր վիշտին մէջ, մօտեցման կարգ մը հարցեր ունի: Այլ խօսքով, հայերը քիչ առաջուան հարցիս պատասխանը տուած չեն, թէ արդեօք անոնք աւելի ժողովրդավա՞ր Թուրքիա մը կ՛ուզեն, թէ՞ ինքնիր վրայ փակուած Թուրքիա մը: Թրքահայերս աւելի ժողովրդավար Թուրքիա մը կ՛ուզենք եւ կ՛ուզենք, որ սփիւռքահայերը իրենց դերը խաղան Թուրքիոյ ժողովրդավարացման ճամբուն վրայ: Պոլսահայերը այդ դերը արդէն որոշ չափով կը խաղան, բայց սփիւռքահայերն ալ պէտք է, որ մտնեն խաղին մէջ: Մենք կը հաւատանք, որ ասիկա ամբողջ հայութեան օգտին կը ծառայէ ի վերջոյ: Եթէ այս ըմբռնումը ընդլայնենք, թուրքերու եւ հայերու միջեւ խաղաղութիւնը կարելի պիտի դառնայ:»

Քոփթաշ շարունակեց. «Հարկ է դուրս գալ անցեալի կաղապարներէն եւ լոզունգներէն: Անշուշտ դիւրին չէ այդպիսի բան ընելը մեր հոգեվիճակին համար, բայց եթէ չենք ուզեր դուրս մնալ Թուրքիոյ մէջ եղած անց ու դարձէն, ատիկա կարեւոր է: Անկարելի է, որ Թուրքիան օր մը Ցեղասպանութեան ճանաչումը կատարէ` առանց արտաքին քաղաքական ճնշումներու, բայց այդ օրուան սպասելն ալ անիմաստ է: Եթէ մենք որեւէ ջանք թափելու պատրաստ ենք Ցեղասպանութեան ճանաչման համար, ատիկա պէտք է ըլլայ թուրքին հետ խօսելով, թուրքին վրայ ազդելով, մեր ապրածը իրեն հաղորդելով, մեր փորձառութիւնը իրեն ցոյց տալով: Թրքահայութիւնը արդեն քսան տարի է ի վեր այս ջանքին մէջն է»:

«Մենք կրնանք Թուրքիոյ մէջ սփիւռքին եւ Հայաստանի հայութեան ներկայացուցիչը ըլլալ, իսկ սփիւռքի մէջ` Թուրքիոյ ազատամիտ տարրին ներկայացուցիչը: Մենք կրնանք այս դերը խաղալ, եթէ սփիւռքը պատրաստ ըլլայ ասոր», յայտարարեց Քոփթաշ:

Ի մտի ունենալով, որ սփիւռքահայութեան համար անկարելի է Թուրքիոյ հետ որեւէ յարաբերութիւն ունենալ նախքան անոր կողմէ Ցեղասպանութեան ճանաչումն ու հատուցումը, ան ըսաւ. «Թերեւս այդ ճիշդ ըլլայ հաստատութիւններու եւ պաշտօնական մակարդակի վրայ, բայց անհատներու պարագան այդպէս չէ»:

Անհատական գետնի վրայ սփիւռք Պոլիս յարաբերութեան մասին բացատրեց, որ շատեր կ՛երթան Թուրքիա եւ կ՛այցելեն «Ակօս» եւ պատրիարքարանը հասկանալ փորձելու համար առօրեան: Բայց կազմակերպութիւններ, կուսակցութիւններ եւ հաստատութիւններ տակաւին իրենց դիրքերը չեն փոխած: «Հաւանաբար ասիկա անցումային շրջան մըն է: Անշուշտ որ վերջնական լուծումը մեր կազմակերպութիւններէն պիտի բխի, եւ անոնք այս նոր վիճակներուն լուծումները պիտի գտնեն, եւ ես կ՛ուզեմ արագացնել այս ընթացքը»:

Նախապայման դնելը լաւ քաղաքականութիւն մը չէ

Հարցուցի սփիւռքի նախապայմաններուն մասին, որոնք թերեւս պոլսահայերը չունին: Խմբագիրը պատասխանեց. «Նախապայման դնելը լաւ քաղաքականութիւն մը չէ, մանաւանդ երբ ատիկա պատճառ կը դառնայ դուռերը փակելու եւ կը խանգարէ քեզ դիմացինիդ վրայ ազդելու ու հակաքարոզչութիւն տանելու կամ հակազդելու:  Պայմաններ միշտ կրնան ըլլալ անշուշտ, բայց երկխօսութեան դուռը միշտ պէտք է բաց պահել, որպէսզի խօսելով` կարենանք դիմացինը փոխել: Մենք` պոլսահայերս նաեւ այս հարցումի պատասխանին պէտք ունինք սփիւռքէն. կ՛ուզե՞նք երկխօսութիւն, կ՛ուզե՞նք խօսելով փոխել դիմացինը, թէ՞ մեր սկզբունքներով ու նախապայմաններով անշարժ մնալ մեր տեղերը եւ արտօնել, որ միւսն ալ իր ուզածը շարունակէ ընել: Թուրքիոյ կեցուածքը պիտի փոխուի միայն ժողովրդական խաւերու կեցուածքներու փոփոխութեամբ, եւ ասոր դուռը բանալն ու գոցելը մեր ձեռքն է: Ասոր համար աշխատիլ պէտք է»:

Ռոպեր Քոփթաշը եւ ես կը բաժնուինք իրարմէ` իւրաքանչիւրս վերադառնալու իր առօրեային: Ան պոլսահայ, իսկ ես` պէյրութահայ,  կը նկատեմ, թէ տակաւին որքան խօսելիք ու փոխանակելիք ունինք իրարու հետ, եւ որքա՛ն շատ բան ունինք սորվելիք իրարմէ` զիրար ճանչնալու ճամբուն վրայ: Պոլիսը մտքիս մէջ Գրիգոր Զօհրապէն կը հասնի Զահրատ ու Հրանդ Տինք եւ նոր ու հին պատկերին շաղախումը կը ստիպէ նոր հարցադրումներու բարձրացում. ի՞նչն է, որ կը կրկնուի մեր պատմութեան մէջ, եւ մենք ինչպէ՞ս պիտի պայքարինք թուրքերուն դէմ կամ ինչպէ՞ս բանակցելու պիտի երթանք թուրքերուն հետ, երբ տակաւին մենք մեր գաղութները ճանչնալու մէջ շատ ճամբայ ունինք կտրելիք: Զիրար ճանչնալէ ետք միայն պիտի կարենանք «ակօս- ակօս ման գալով» միացնել մեր միջեւ գոյութիւն ունեցող բացութիւնները ու հաւաքական ուժով ազատ խօսքի իրաւունքի ու հնարաւորութեան երդիքը մերթ ընդ մերթ բարձրացնել մեր գլխուն վերեւ` ազատագրելով նաեւ մեր հոգիները ու այն ատեն «Ազատութիւն» կանչել:

(Հարցազրոյցը տեղի ունեցաւ 18 օգոստոս, 2012-ին)

Araz.nk@gmail.com

http://www.aztagdaily.com/archives/103970