Մի դիվանագետ, մի ագենտ-պրովոկատոր, Ցեղասպանության մի վկա` Մաքս ֆոն Օպպենհայմ

Աթիլլա Դիրիմ

Միություն և առաջադիմություն կուսակցության երկաթե բազուկով ղեկավարված Օսմանյան կայսրությունը, Գերմանիայի հետ միաբանվելով, Առաջին աշխարհամարտի մեջ ներքաշվելու հետ մեկտեղ, սկսեց արյունալի քայլեր ձեռնարկել` ազգ-պետություն նախագիծը կյանքի կոչելու ուղղությամբ: Երբ մի կողմից Հատուկ կազմակերպության (Teşkilat-ı Mahsusa) մարդասպաններն արագ կերպով Հայոց ցեղասպանության նախապատրաստությունն էին տեսնում, մյուս կողմից Քուշչուբաշը Էշրեֆ բեյի եղբոր` Հաջի Սամի բեյի ավազակախումբը արաբական տարածքներում կազմակերպում էր հակապարտիզանական գործողություններ: Այդ ընթացքում Գերմանիան էլ ձեռնունայն չէր մնում. այդ նույն շրջաններ էր ուղարկում իր ագենտ-պրովոկատորներին: Դրանցից մեկը հանդիսացող Մաքս ֆոն Օպպենհայմը Գերմանիայի կանցլեր Թեոբալդ ֆոն Բեթմանն-Հոլլվեգին հղած նամակում տիպիկ իթթիհադականի շուրթերով էր ներկայացնում Հայոց ցեղասպանությունը:

Կայսրության ագենտը

Մի հարուստ բանկիրի որդին եղած Մաքս ֆոն Օպպենհայմը «կայսրության` իսլամական աշխարհի դիտորդի» կարգավիճակով, 1896-1910 թթ. ընդգրկող իր 14 տարին անցկացրեց Կահիրեում: Այդ ժամանակաշրջանը իր տեսանկյունից չափազանց լավ որակած Օպպենհայմը ժամանակի մեծ մասն անցկացրեց Կահիրեի չքավոր թաղամասերում, հոյակապ կերպով արաբերեն սովորեց, իր կյանքն անցկացրեց` ըստ տեղական սովորույթների և ավանդույթների: Նա մանրամասն զեկույցներ պատրաստեց Եգիպտոսի և, ընդհանրապես, Մերձավոր Արևելքի վերաբերյալ: Նա առաջարկություններով հանդես եկավ` Հիջազի երկաթգծի մայրուղու վերաբերյալ, որը նպատակ ուներ ծառայել Աբդուլ Համիդի պանիսլամիստական քաղաքականությանը, և որի կառուցումը ֆինանսավորվում էր Դյոթչե բանկի կողմից: Նրա այդ գործունեությունը որոշ ժամանակ անց գրավեց Եգիպտոսի փաստացի տերը հանդիսացող անգլիացիների ուշադրությունը, որոնք սկսեցին ճնշումների ենթարկել գերմանացի բարձրաստիճան պաշտոնյաներին, որպեսզի Օպպենհայմը հեռանա Եգիպտոսից:

1911 թ. ճնշումներին դիմանալ այլևս չկարողացած Գերմանիայի դեսպանատունը Մաքս ֆոն Օպպենհայմին ուղարկեց Սիրիա` Թելլ Հալաֆում իրականացվող պեղումները ղեկավարելու համար: Այստեղ Օպպենհայմը մի կողմից ասորական դարաշրջանից մնացած հուշարձաններ էր պեղում, մյուս կողմից էլ զբաղվում էր իր հիմնական պարտականությամբ, այսինքն` մոտեցող պատերազմի ժամանակ Գերմանիային օգտակար լինելիք ամեն տեսակի տեղեկություններ ու փաստաթղթեր իր երկիր ուղարկելով: Նրա հնագիտական գործունեությունը ֆինանսավորվում էր թե’ Գերմանիայի պետության և թե’ իր բանկիր հոր կողմից: Օպպենհայմը իր պեղած հնագիտական նմուշները կայսր Վիլհելմի աջակցությամբ ուղարկում էր Գերմանիա:

Ցեղասպանության ականատեսը

Երբ վրա հասավ 1914 թ., Օպպենհայմի աստղը միանգամից սկսեց շողշողալ: Ստամբուլ կանչված Օպպենհայմը ձեռք բերեց «Գերմանիայի կայսրության` Արևելքում գլխավոր խորհրդականի» պաշտոնը: 1914 թ. հոկտեմբերին նա Գերմանիայի արտգործնախարարությանը ներկայացրեց «Մեր թշնամիների ձեռքին գտնվող իսլամական տարածքների հեղափոխականացումը» վերանգրով մի զեկույց, որում շեշտվում էր ջիհադ (սրբազան պատերազմ-Ակունքի խմբ.) հայտարարելու կարևորությունը, թվարկում այն տեղացի առաջադեմ գործիչների անունները, որոնց հետ կարելի էր աշխատել, տեղաբնակ ժողովրդին և հաջիներին (Մեքքա ուխտի գնացած մահմեդական-Ակունքի խմբ.) ուղղված քարոզչական գործունեությունից բացի` առաջարկում էր նաև լայն հակապարտիզանական և սաբոտաժային գործողություն: Դրանց մեջ կային նաև այնպիսի առաջարկներ, ինչպիսիք են Սուեզի ջարնցքի դեմ սաբոտաժի կազմակերպումը և Բաքվում գտնվող նավթի ավազանները հօդս ցնդեցնելը:

Պատերազմն սկսելուն պես Հատուկ կազմակերպության մարդասպանների հետ համատեղ աշխատած Մաքս ֆոն Օպպենհայմը, 1915 թ. Հիջազ գնալով, աշխատեց շերիֆ Հյուսեինին օգտագործել հօգուտ Գերմանիայի (հետևաբար` նաև Օսմանյան կայսրության) շահերի: «Արևելքի համար լրատվության ծառայությունը» ղեկավարած Օպպենհայմը, նաև Հատուկ կազմակերպության անդամ Հաջի Սամի բեյի աջակցությամբ, մահափորձեր ծրագրեց, պատրաստեց քարոզչական գրություններ, ինչպես նաև` միայն տեսողական նյութից բաղկացած հաղորդագրություններ, որպեսզի դրանք հասկանա նաև ժողովրդի անգրագետ հատվածը:

Օպպենհայմը իր այդ գործունեության ժամանակ կանոնավոր կերպով զեկույցներ էր տալիս Գերմանայի կանցլեր Թեոբալդ ֆոն Բեթմանն-Հոլլվեգին: Այդ զեկույցներից մեկում Հայոց ցեղասպանությունը ներկայացվում էր երիտթուրքի հայացքով.

«Ջեմալ փաշան ինձ հետ Հայկական հարցի մասին զրուցելու համար վերստին առիթ ստեղծեց և իր սպաներին հրահանգեց 4-րդ բանակի շրջանում կատարվող զարգացումների վերաբերյալ թղթապանակներից ինձ գրավոր ու բանավոր տեղեկություններ հաղորդել: Այդ ճանապարհով ինձ հատկապես հաղորդվեցին այն հրամանները, որ տվել էր Ջեմալ փաշան` աքսորված հայերի առնչությամբ, հրամաններ, որոնց թարգմանությունը կցված էր ինձ ներկայացված փաստաթղթում: Ես Ջեմալ փաշային խորհուրդ տվեցի, որ թուրքական կողմը այստեղ ու Կոնստանդնուպոլսի կենտրոնում ամեն տեսակի նյութ հավաքի Հայկական հարցի վերաբերյալ և մի հարմար ժամանակ հայտարարություն հրապարակի` հիմնվելով թղթապանակների վրա, որպեսզի կարողանա հետագայում պատասխանել այն մեղադրանքներին, որոնց պակասն, անկասկած, չի զգացվելու: Ասիական Թուրքիա իմ ուղևորությունների ժամանակ հարկադրված եղա շատ զբաղվել հայերով: Ցավում եմ, որ հայերի վերաբերյալ կայացված որոշումը շատ վատ որոշում է (մանավանդ որ այս շրջաններում նրանց մեծ մասը գերմանացու հետ միաբանված են)…

Այն փաստը, որ մի ժամանակ հայը Եւրոպայում երիտթուրքերի հետ համագործակցել է` համիդյան ռեժիմը տապալելու համար, տպավորություն թողեց, թե նրանց հարաբերությունները կկարգավորվեն: Երիտթուրքական նոր էֆենդիները, հայերին բազմաթիվ նախարարական աթոռներ և պաշտոններ շնորհելով, թե’ Կոնստանդնուպոլսում և թե’ գավառներում ամենամեծ սիրալիրությունը ցուցաբերեցին:

Հակահեղափոխությունը հայերի համար դարձյալ կրիտիկական ժամանակաշրջան բերեց. տեղի ունեցավ Ադանայի կոտորածը: Սակայն դրանից անմիջապես հետո հարաբերությունները նորից լավացան: Ես դեռևս վերջին տարիներին Սիրիայում և Միջագետքում իրենց մուսուլման ընկերներից իսկապես եղբայրական վերաբերմունք տեսած բազմաթիվ հայ զինվորների և ժանդարմների եմ հանդիպել:

Թուրքերի արտակարգ սիրալիր կեցվածքը շարունակվեց նաև Բալկանյան պատերազմից հետո` չնայած այն ժամանակ քրիստոնյա զինվորների և, հատկապես, հայերի հետ ունեցած բացասական փորձերին: Նույնիսկ որոշ հատուկենտ հայ սպաներ Սուեզի ջրանցքում հրամանատար կարգվեցին` մուսուլման միավորումների համար, և մի մասն էլ թուրքական շտաբի սպաներից հերոսության մեդալներ ստացան: Սակայն պատերազմի հետագա փուլում հայ զինվորները զինաթափվեցին և ընդգրկվեցին բանվորական գումարտակներում…

Սկզբում հայերը դիմադրություն չցուցաբերեցին իրենց ուղարկվելու դեմ: Սակայն վերջերս զինվորական պաշտոնյաներն իրենց պարտականությունները կատարելիս զանազան դժվարությունների հանդիպեցին: Օրինակ` երբ մասնավորապես Մարաշի հայկական թաղամասը դատարկվում էր, այստեղից 5-6 հարյուր աքսորյալ, Ֆունշլիք (գտնվում է Մարաշի հարավում) փախչելով, այնտեղ ինքնապաշտպանական դիմադրության անցավ: Նրանց դեմ ուղարկված զինվորները գրեթե բոլորին սպանեցին: Բացի այդ` հայերը Անթաքիայից տարագրվելուց փրկվելու համար թաքնվեցին լեռներում. նրանց դեռ որոնում են այնտեղ: Ներկա պահին 12 հազար հայերի տեղափոխումը շարունակվում է Դամասկոսի վրայից դեպի հարավ, այսինքն` հարավային Հավրան, և Հիջազի գծի վրայից Քերաքի արևելքում գտնվող շրջաններ…» (Serdar Dinçer, Alman Belgelerinde Alman-Türk Silah Arkadaşlığı ve Ermeniler):

Նախկին իթթիհադական, նոր նացիստ…

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ օսմանյան բանակում պաշտոնավարած բազմաթիվ գերմանացի զինվորներ Գերմանիա վերադառնալուց հետո անդամագրվեցին Հիտլերի` Նացիոնալ-սոցիալիստական գերմանական բանվորական կուսակցությանը: Հայոց ցեղասպանության ժամանակ սերտած դասը սկսեցին կիրառել հրեական ցեղասպանության մեջ: Մաքս ֆոն Օպպենհայմը ևս մեկն էր նրանցից: Թեև պաշտոնական արձանագրություններում նա որպես «կիսահրեա» էր ներկայացվում, սակայն Օպպենհայմի ընտանիքը մեծ աջակցություն ստացավ նացիստներից, և ֆինանսական նեղության մեջ գտնվող նրանց բանկին մեծ կրեդիտներ ապահովվեցին:

Չնայած նրա` ջիհադին ուղղված ջանքերն ապարդյուն մնացին, չնայած օսմանյան ու գերմանական բանակները բոլոր ռազմաճակատներում ծանր պարտություններ ունեցան` Օպպենհայմը երբեք չհրաժարվեց իր նախկին ծրագրերից: 1940 թ.` Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մեկնարկից 9 ամիս անց, արդեն 80 տարեկանը բոլորած Օպպենհայմը դարձյալ ոտք դրեց Արտգործնախարարություն: Նա նացիստներին ևս խորհուրդ տվեց անել ամեն բան` ջիհադ հայտարարելու համար, և կազմակերպեց այդ ուղղությամբ տարվող գործունեությունը: Պատերազմից ողջ և առողջ դուրս եկած Օպպենհայմը 1946 թ. վախճանվեց իր ագարակում` թոքի հիվանդության արդյունքում:

Իսկ ներկա պահին, երբ գրվում են այս տողերը, գերմանացի զինվորները Patriot հրթիռներ են տեղադրում հենց այն տարածքներում, որտեղ մի ժամանակ Օպպենհայմը, որպես ագենտ-պրովոկատոր, գործունեություն էր ծավալում…

http://www.sesonline.net/php/genel_sayfa_yazar.php?KartNo=57565&Yazar=Atilla+Dirim

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net