Առաջին համաշխարհային պատերազմը Արմին Թ. Վեգների հուշերում

Սայիդ Չեթինօղլու

«Հիվանդանոցի դռան մոտ նշմարվում է հայ քահանայի սև մորուսը: Կեսօրին մահացած հայ զինվորի հուղարկավորության համար է գաղտնի գալիս: Բեռնակիրները,  մեջքներին փաթաթած սավանի մեջ տարուբերվող դիակով, լռելյայն անհետանում են գիշերվա խավարի մեջ»:

Համաձայն 4-րդ բանակային կորպուսի հրամանատար Ջեմալ փաշայի հրամանի, ով Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Օսմանյան կայսրության տարածքում էր գտնվում որպես ռազմական սանիտար, «Բաղդատի երկաթուղու շինարարական կազմակերպության ինժեներները կամ մյուս պաշտոնյաները հայ գաղթականների քարավանների վերաբերյալ բոլոր լուսանկարները` իրենց նեգատիվների հետ միասին, 48 ժամվա ընթացքում հանձնելու էին Հալեպում գտնվող Բաղդատի երկաթուղու ռազմական կոմիսարությանը: Այս հրամանին որևէ կերպ չենթարկվողները ձերբակալվելու էին ռազմական դատարանի կողմից»: Արմին Վեգները, ով, չնայած հրամանին, տեղահանության անվան տակ կազմակերպված հայ քարավանների մահվան քայլերթը լուսանկարելով` ի ցույց էր դրել մարդկության պատմության ամոթի դրվագները և նկարած լուսանկարներով կարևոր դեր խաղացել Հայոց ցեղասպանության փաստագրման մեջ, ընթերցողների հետ հանդիպում է «Բելգե» հրատարակչության լույս ընծայած «Չանաքքալեի կատուները» գրքով:

«Չանաքքալեիկատուները» ստեղծագործության մեջ Վեգները ոչ միայն լուսանկարների միջոցով հաջողությամբ պատկերում է պատերազմի պատճառած ավերածությունները, այլև իր գրքում ողջ մասշտաբով ցույց է տալիս պատերազմի ավերիչ ազդեցությունը բնության և մյուս կենդանի արարածների վրա:  

Վեգները «Չանաքքալեի կատուները» ստեղծագութծության մեջ պատմում է Գալիպոլիից Բասրա տարածվող օսմանյան հողերի վրա պատերազմի սարսափների և զոհերի մասին: Գրքի մի բաժնում ընթերցողին ներկայացնում է բնակավայրերը, անապատը, անտառն ու ծովը, մեկ այլ բաժնում՝ սովից ուշագնաց եղած կատուներին և շներին, բեռի տակ կքած և պատերազմի ընթացքում սատկած ուղտերի, եզների ու գրաստների կրած տառապանքները, «ոչ մուսուլման» բանվորական գումարտակների վիճակը, ինչպես նաև մանրամասներ է հաղորդում մեր մոլորակի մի հատվածում պատերազմի ավերածությունների մասին:

Վեգները պատերազմի ավերածությունների մասին սկսում է պատմել` սեփական ծանր հոգեվիճակի մասին խոսելով. «Հաց գնելու համար փակ դռներն ի զուր թակելով` քաղաքի վերջին փողոցից ներքև քայլելիս ինձ համակում է հոգնածության ծանր զգացում: Թշվառության և վշտերի մեջ անցած այսքան ամիս հետո ինքս ինձ նորից հարց եմ տալիս, թե ո՞ր աղետը կարող է էլ ավելի մեծ հոռետեսությամբ պատել այս օտարված հոգին: Միգուցե ներսիս անհուսալի տխրությունն արդնացնողը կատուներն էին, որոնք մոխրի մեջ թաթախված խմբով, թափված մազերով կրնկակոխ հետևում էին ինձ… աղյուսե հյուղակների միջև ճիշտ այնպես, ինչպես խենթ դերվիշներն էին գիշեր-ցերեկ գոռում, այնպես էլ նրանք կերկերուն ճիչ արձակելով շրջում էին… Երբ կանգ էի առնում, կատուները հավաքվում էին շուրջս և աղերսող աչքերն ուղղում ինձ՝ կարծես ձեռքիս դատարկ հացի տոպրակը կարող էր ամոքել իրենց ներսի վերքերը»:

Պատերազմն իր ողջ թափով կլանում էր մեր մոլորակի այս հատվածը. «Գալիպոլիի լեռների այն կողմից անընդհատ զենքի սաստիկ ձայներ են գալիս: Այս ձայները խլացնում է միայն ժայռերին բախվող ալիքների աղմուկը: Հիմա էլ փողոցում սկսվել է կատուների աղիողորմ աղաղակը: Դառնությամբ բողոքող ձայները` խռպոտ տոնայնությամբ, գնալով շատանում, վեր են բարձրանում՝ վերածվելով նվագախմբի: Օդում հնչում են ձայներ, որոնք մերթ երեխայի սեղմված կոկորդից հնչող նվվոցի պես տխուր անհետանում են օդում, մերթ ցնորվածների քրքիջի պես ճախրում: Կարծես քաղաքի բնակիչները փախչելիս իրենց հոգիները թողել են այս կատուների մարմնում»:

Վեգները ցույց է տվել պատերազմի սարսափելի երեսը, պատերազմը, որպես սարսափելի մղձավաջ, համակել է բոլոր կենդանի արարածներին՝ չխնայելով և ոչ մեկին. «Տան շվաքում՝ չորացած եղրևանու ճյուղերի տակ,  երկու տարեկան երեխայի դիակ էր ըկած: Ահասարսուռ զզվանքով ուսումնասիրում եմ դեմքը, որի ձախ կողմն ամբողջովին կրծած է: Այդ ընթացքում մոլագար կատուների մի խումբ, խենթի պես սուրալով և առաջ սլանալով, կորչում է ավերակների մեջ: Վստահ եմ՝ երբ բակից հեռանամ, անմիջապես նորից անձայն հագեցնելու են քաղցը»:

Մայիսի 16-ին Բաղդատից մորն ուղղած նամակում գրում է, որ պատերազմին հակադրությունը հասել է իր գագաթնակետին. գիտենալով հանդերձ, որ իր նամակը գրաքննության է ենթարվելու, բացահայտ արտահայտում է իր մտքերը: Ընդվզում է, որ քաղաքակրթությունը, մարդկության զարգացմանը ծառայելու փոխարեն, նպաստում է մարդկության ոչնչացմանը. «Օ՜, այդ մեծ սուտը, որը երբեք չենք կարողանալու մոռանալ, մեր մանկության` պատմության առաջ շողշողացող այդ կեղծ արևը:  Հանուն ինչի՞ պատերազմեցինք: Այսքան տարի ինչի՞ համար աշխատեցինք և հույս փայփայեցինք: Ինչու՞ գնացքներ և նավեր կառուցեցինք,  դպրոցներ, գործարաններ ու հիվանդանոցներ հիմնեցինք, մեր երեխաներին սովորացրեցինք իմաստուն, հզոր և պարտականությանը կառչած լինել:  Իրոք հավատու՞մ էինք, որ մարդկանց միմյանց կմերձեցնենք, որպեսզի ժողովուրդներին, սրտերին իրար կապենք, աղքատությունը վերացնելու համար երկրի հարստությունները տեղափոխենք այն վայրերը, որտեղ աղքատություն է տիրում: Օ՜, այդ մեծ կեղծիք է: Ստեղծեցինք՝ ասելով, թե մտքի և ձեռքերի այսչափ հրաշքը թող լոկ  զինվորներին սպանելու և մարդկանց ավելի արագ իրենց գտնվելու վայր հասցնելու միջոց լինի, մինչդեռ զինված մարդասպաններին ամենահեռու ծովերից այն կողմ տանելու, սպանելու գործում վարպետ, խելացի և քաջ մարդկանց, մահվան միջոցներն ու  կտտանքների սենյակները տեղափոխելու համար ստեղծեցինք… Երեք հազար տարի շարունակ ապրեցինք երկինք բարձրանալու կարոտով  և վերջապես  երբ  սովորեցինք թռչել, մահը երկնքից երկիր սփռեցինք… Այն, ինչ փնտրում էինք, մեր եղբայրների թույլ կողմերն էին, որպեսզի լոկ մեր վերքերն ամոքող տեղերը ավելի լավ կարողանանք իմանալ… Չէ՞ինք հավատում, որ պատրաստ ենք այս դարի վշտերից կուրացած մեր սրտերի զգացմունքներին: Օ՜, այս  թշվառության վրա այնքան խորը ակոսված գծեր կան, որ անհնար է դրանք մոռանալ… Օ՜, մայրիկ,  որքան խեղճ ու անզոր դարձանք: Մեռնում ենք մեր սրտում եղած աշխարհին ընդհանրապես չնմնավող աշխարհում ապրելու ամոթից»: Նամակը գրաքննության էր ենթարկվելու և Վեգների գլխին փորձանք էր դառնալու:

Վեգները կիսում է իր անտանելի վշտերն ու անճարակությունը. «Իմ առջև նորի՞ց է մահ սփռվելու… Կարծես տանջանքներով լի հագուստ լինի, որը ցերեկը չեմ  հանում, որից, սակայն, երեկոյան դժվարությամբ կարողանում եմ ազատվել»: Վիրավոր և մահվան դռանը կանգնած քաղաքացու դեմ հանդիման իր զգացմունքների մասին խոսելիս նույնականանում է այս անբախտ անատոլիացու հետ. «Մահը դժվար գործ է, եղբա՛յր, իսկ ես ուզում եմ քեզ հեշտությամբ ցույց տալ մահը: Մայրս, երբ քեզ ծնում էր Անատոլիայի գյուղական մի տան մեջ, եգիպտացորենի դաշտերում, թզենիների արանքում, դա էլ դժվար, տառապանքներով լի գործ էր, սակայն այդ հոգին վերստին ավանդելու գործը շատ ավելի դժվար է… Կողքիդ ապրում եմ, լեզուդ չեմ հասկանում, սակայն հասկանում եմ երակների մեջ արյանս` զրուցելով գալարվող հոսքը»: 

Օսմանյան սրբազան պատերազմի ֆերմանով անհավատի դեմ անհավատի հետ միասին դաժան պատերազմելու տարօրինակությունը պատկերվում է Անատոլիայի ժողովրդի միամտությամբ. ժողովրդի գերմանացի բարեկամները խառնվել են անգլիացի թշնամիների հետ. «Թամբերի վրայից նայում էինք տների դափ-դատարկ սենյակներին, մեկի պատուհանից նկատելի էր տարեց կնոջ այլայլված դեմք  և տղամարդու ֆես. տագնապով և «անգլիացիները» ասելով` ցնցվեցին և կրկին անհետացան սենյակի մթության մեջ»:

 «Է՛յ թուրք զավակներ,

Ձեր սրտում գրեք այս թիվը.

1912 թ. արատավորվեց թուրքի պատիվը:

Է՜յ վրեժ, ա՜խ վրեժ»:

Անատոլիացին, ով գերմանական էքսպանսիային ծառայող իթթիհադականների անպատասխանատու վերաբերմունքի պատճառով ռազմաճակատից ռազմաճակատ էր վազում, պատերազմի համար տեխնիկա չուներ: Բավարար չափով առողջապահության աշխատակիցներ և բժիշկներ չուներ. «Վերջապես քնեցի, սակայն դեռ ննջելիս իմ դիմաց ծանր, կոպիտ քայլերով հաճելի թուրք հիվանդապահներ երևացին, փողոցից հավաքած արհեստավորներն ու գյուղացիներն էին: Հսկայական սնդուկի վրա նստած էր գավառացի փոքրիկ բանջարեղեն վաճառողը, ով «Բիր-իքի-ուչ» (թուրքերեն` «Մեկ-երկու-երեք»-Ակունքի խմբ.) ասելով և ծիծաղելով` փորձում էր ինձ թուրքերեն սովորեցնել… Ձկնորսական նավակները՝ լի վիրավոր զինվորներով, որոնց ալիքը նետել էր դեպի նավակող, շաչյունով մոտեցան նավասանդուղքին… երևացին ծվեն-ծվեն եղած զինվորական հագուստի մեջ փաթաթված, ցավերի մեջ գալարվող մարդկանց ուժասպառ դեմքերը… լցվում էին զինվորների անտարբեր և ճակատագրի առաջ գլուխ խոնարհած մարմիններով… Վիրավորները բարակ ծածկոցների, գառան մորթիների վրա, առանց ծածկոցի հատակին, սուր ծայրերն անխղճորեն իրենց մարմնի մեջ խրված ծառի ճյուղերով լցված բարակ ներքնակների վրա իրար մոտ ծնկել էին… Չորրորդ ռազմական հիվանդանոցում ստաժավոր բժիշկ, կապիտան Իբրահիմ Սաբրին՝ արյան մեջ թաթախված գոգնոցով, թարախով լի  ազդրը կտրելու համար մսոտ, քշտած ձեռքերով կամաց-կամաց վերցնում է շեղ մկրատը: Խոշոր դեմքի վրա կորած մեղմ նայվածք ունեցող աչքերը ստանում են անզգամ մսագործի արտահայտություն: Կրկին բարձրանում է անհասկանալի աղիողորմ բառաչով խառնված մորթվող անասունի ձայն:  Օ՜, աստված իմ, խնայեք: Բժիշկը ձեռքի ափի հակառակ կողմով մաքրում է ճակատը… նորից երբ փողոց ենք դուրս գալիս, մեզ է մոտենում վիրավորների հոսքը»:

Պատերազմը համակել էր բոլորին, վախը չէր ճանաչում զինվոր, քաղաքացի. «Սպաների աչքերը ուշադիր զննում էին մթությունը… Գիշերը թշնամու կողմից թնդանոթներով ռմբակոծված քաղաքը լուռ էր և լրիվ դատարկ: Վախից քնից վեր թռած քաղաքի բնակիչները` ցիր ու ցան եղած իրերով, և սև սավանների մեջ խոնավ հողին խառնված արյամբ ապաստան էին գտել ափի ժայռերում»:

Նա ներկայացնում է պատերազմական մթնոլորտը, դարեր շարունակ Անատոլիայի այդ հատվածի հանդիպած պատերազմական դարաշրջանները և թատերաբեմերը, այն. «Եվ միայն հիմա, երբ նայում եմ այս առանց ծառերի, ցրված մոխրի պես գորշ հողերին, հասկանում եմ դարեր շարունակ այս փոքրիկ հողակտորի անթիվ-անհամար դաժան ճակատագիրը… Հիմա էլ այս ափերում, որը Եվրոպան պոկել է Ասիայից (հին դարերից ի վեր միմյանցից հող նվաճելու համար այս երկու մայրցամաքները մշտապես նորանոր անհույս պատերազմներ են մղել), Արևելքի և Արևմուտքի ժողովուրդները դժբախտ, բնության դեմ համաձայնություններով եղբայր դարձած, միմյանց դեմ  էին պատերազմում… Սուլթանական գլխարկներով և շքանշաններով զարդարված գերմանացի ծովայիններն ու հրամանատարները, օսմանյան նախկին նենգությունը երբեք չխորացող քնից արթնացնելով, առանց երկար մտածելու, իրենց կամակոր ձեռքերով թափելով հյուսիսային եղբայրների արյունը, կարծես  հազարամյա աշխարհի պատմությունը տակն ու վրա էին անում, և սա ինձ Եւրոպայի անկման սկզիբը մոտենալու պահ թվաց»:

Սովորեցրածին հակառակ՝ Անատոլիայի բնակչությունը, պատերազմի ժամանակ պատերազմի հնարավորությունը ռազմավար համարելով, խամրեցված բոլոր գույներն ամբողջությամբ այս պատերազմին հաղորդեց. որոշ տեղերում հույն կանայք հիվանդանոցներում մաքրություն էին կատարում և որպես ծառայող աշխատում: Լուսանալուն պես ափից գալիս է լվացարարների մուրճի ձայնը: Տաբատով հույն կանայք թեքվում են դեպի ջուրը: Ծովը կարեկից է, աղի արտասուքներով բծավոր սավանների վրայից մաքրում տանում է արյան հետքերը… «Մեր հույն հավաքարարներին փնտրելու համար շրջում եմ սենյակներում՝ կանչելով Թեմիստո՜կլ, Նիկո՜:

Գերմանացի ուսուցիչներն իրենց թարգմանող հրեաներին ծաղրում և գրաստ են համարում…»:

Մեկ այլ վայրում մի հայ զինվոր էր զոհվել, լուռ ու անձայն հուղարկավորությունը համայնքի հոգևորականներն էին կատարում: «Հիվանդանոցի դռան մոտ նշմարվում է հայ քահանայի սև մորուսը: Կեսօրին մահացած հայ զինվորի հուղարկավորության համար է գաղտնի գալիս: Բեռնակիրները, մեջքներին փաթաթած սավանի մեջ տարուբերվող դիակով, լռելյայն անհետանում են գիշերվա խավարի մեջ»:

Վեգները, ինչպես իր լուսանկարներում, այնպես էլ գրություններում ներկայացնում է նույն ժողովրդին արժանի համարված մահվան քայլերթը, տեղահանության քարավանները, օսմանյան հողերում հայ հասարակության կրած տառապանքները. «Երեկոյան հասան Հալեպ: Քաղաքը եռում էր, քանի որ թույլ չտվեցին քաղաք մտնել, այգիների առաջ ճամբար սարքեցին: Երեկոյան ոմանք ներս սողալով հաց, թուզ, ձմերուկ բերեցին: Երբ հարցրեցին, թե քաղաքն ինչ վիճակում է, ասացին, որ փողոցներում դիակներ են ընկած… Մի անգամ աքսորված հայերի ճամբարների հանդիպեցին: Ճանապարհին կիսանեխած դիակներ էին ընկած: Օսմանը հարցրեց, թե «ինչ են արել», և կիսելով` քաղցից ուժասպառ եղած երեխային մեկնեց իր հացի կեսը: Ասացին, որ «սրանք անհավատ են: Աստված նրանց պատժեց»: Չնայած նրանց խոսքերին՝ Օսմանը իր մի կտոր հացը կիսեց աքսորյալների հետ»:

«Երբեք նման միամիտ զինվորներ չեմ տեսել» բառերով բնորոշելով օսմանյան զինվորների` զինվորականության անվան տակ հավաքվելը` անդրադառնում է ռազմական ճամբարներում գերմանացի և թուրք վերադասների կողմից նրանց ենթարկված տառապանքներին: Օսմանյան գյուղացին ասում էր.  «Եթե հարկահավաքները չլինեն, ոչ մեկը դարդ չէր ունենա»: «Ժանդարմները, փախուստն արգելելու համար գյուղացիների ձեռքերը երկար պարաններով կապելով» զորանոցներում ծեծի ենթարկելով, գործը գլուխ էին բերում, գյուղացին «ծեծի հետ առաջին անգամ այստեղ ծանոթացավ, այստեղ հասկացավ նաև, որ ժանդարմներին 2 ղուրուշ տալով` հարվածներն ավելի թեթև են  լինում… Գիշերները վերմակի մեջ փաթաթվելով` չոր հատակին էին քնում, սակայն առավոտ-երեկո շեփորներն ու թմբուկները հնչում էին, բոլորը, երկու   շարք կազմած, հրապարակում գոռում էին: «Կեցցե’ սուլթանը» բացականչությունը կարճ ժամանակում տարօրինակ փոփոխության էր ենթարկվում:

Անատոլիան գնացքով ծայրից ծայր անցնելով` ռազմաճակատ գնալիս նրանց ապրած տխրությունը հետևյալ խոսքերով է արտահայտում. «Հինգ օրվա ընթացքում երկիրը զավակներին լքած անխիղճ մոր պես նրանց մոտով անցավ-գնաց»: Անատոլիայի ժողովրդի ճակատագրի մասին է վկայում մոր` գնացքի կայարանում որդուն ճանապարհելիս աղաղակելով ասածը. «Հայրդ գնաց Ռուսաստան ու հետ չվերադարձավ: Եղբորդ բուլղարները սպանեցին: Դաշտերը մնացին առանց հերկելու: Որդուդ ո՞վ է մեծացնելու, Օսմա՛ն: Տարեց մորդ ո՞վ է սփոփելու»: Զինվորները, դեռ ռազմաճակատ չհասած, ճանապարհներին մահանում էին. «Երկու հազար հոգի էին… կոշիկները վատն էին, համազգեստները՝ քիչ, դեռ առաջին երեկոյան 20 հիվանդ ունեին… Ոտքերն ինքնաբերաբար գնում էին… Հիվանդներին քաղաքներում թողելով, անմարդաբնակ ճանապարհներին մնացորդները կողոպտող բեդվինների հորդաներից վախեցած, մեկը մյուսին սեղմվելով` գետի երկայնքով ցած էին իջնում: Ամեն գիշեր գողանում էին նրանց ձիերը, համաճարակը նոր զոհեր էր ընտրում… Գիշերը նոր զոհեր եղան… Նրանց ուղիղ բախման կիզակետ խցկեցին»: Ռազմաճակատ քչերը կարող են հասնել, ռազմաճակատից հրաշքով կենդանի կվերադառնան: Պատերազմը տանուլ տալու դեպքում բանակը, որը սնվում է թուրանի երազներով և վազում է գերմանական էսպանսիայի հետևից, արդեն նույնիսկ ուժ չունի, որ վիրավորներին գոնե իրենց տուն ուղարկի:

Սրբազան պատերազմի հրովարտակի (ջիհադի ֆեթվայի) ուղեկցորդնրը խրամատներից ցուցումներ են տալիս, իսկ Անատոլիայի աղքատ ժողովուրդը դառնում էր գնդակների թիրախ. «Պատերազմը հանուն ալլահի էր… Խրամատների խորքերից իմամների ձայնը հարձակման կոչ էր անում. «Առա~ջ, իսլամի՛ բանակ: Առանց պատերազմի մահացողը դատապարտված է փտելու: Ում ոտքերը հանուն ալլահի մղված պատերազմում փոշոտվեն, դատաստանի օրը կտտանքների վայրից ավելի հեռու կլինի, քան ամենաարագավազ ձիավորը կանցնի 1000 տարվա ընթացքում: Օ՜, վրեժի՛ բանակ, շտապիր՛, սուրա՛»:»: 

Զինվորների դասալքությունը կանխելու համար ձեռնարկված միջոցները ևս հնարամիտ էին. «Չորս զինվորի տվել էին մեկ թղթադրամ: Նման իրավիճակում իրենց բաժինը կորցնելու վախից զինվորները մեկը մյուսին աչքից չէին կորցում: Մինչդեռ թղթադրամն ամբողջովին արժեզրկված էր, ոչ ոք անգամ չէր կարող պատկերացնել»:

Վեգները քննում է նաև թշվառության մյուս երեսը. անդրադառնում է նաև Քութ էլ Ամարայում գերի վերցրած անգլիացիներին: Նրանց էլ էին նույն ձևով այնտեղ ուղարկել: Նրանց մեծ մասը գաղութներից բերված խեղճուկրակներ էին. «Երեկ Քութ էլ Ամարա եկան գերի անգլիացիներ: Առևտրականների ամբոխի, վաշխառուների սուլոցների ներքո, որպեսզի ստորացումներն էլ ավելի խորը զգան, երկար, փոշեկոլոլ քարավանի տեսքով շուկայի անցումներից անցկացրեցին բերանը բաց նայող արհեստավորների և փերեզակների բազմության միջով… իրենց բաճկոնները, երկարաճիտք կոշիկները մի կտոր հացի, մի բուռ արմավի դիմաց տված կիսամերկ, կիսաբոբիկ մարդիկ երերում էին… Արաբները դռների առաջ ջրով լի սափորներ էին դրել, սակայն թուրք զինվորները ջրազրկված հնդկացիներին չէին մոտեցնում դրանց… երեկոյան շրջեցի գերիների ճամբարում: Մարմինները փոշու ու հողի մեջ սևացած ոսկորների պես փռված էին գետնին: Փոքր-ինչ շեղաչք Գուրքհաներ և տարօրինակ աչքերով վշտագին ինձ նայող Սիհերի նիհար մարմիններ, աչքեր, որոնց խորքում փայլում է շատ հին հավատքի կրակը: Նրանց դեմքերին խարանված էր այս բոլոր իրադարձություններում մեղքի բաժին չունենալու արտահայտությունը: Մոր գրկից հենց նոր պոկած, դեռևս երեխայի պես շիկահեր երիտասարդներ՝ ցնցոտիավոր կմաղքեր»:

Չնայած Թալեաթ փաշայի վերոնշյալ հրամանին՝ Արմին Թ. Վեգները Հայոց ցեղասպանությունը քաջաբար լուսանկարելով փաստագրել է՝ կանխելով  ցեղասպանության մոռացության մատնելն ու գաղտնի պահելը: «Չանաքքալեի կատուները» ստեղծագործության մեջ անգնահատելի դիտարկումներով փաստագրում է Առաջին աշխարհամարտի պատճառած  և Օսմանյան կայսրությունը ծայրից ծայր ընդգրկած ավերածությունն ու սարսափը: Վեգների նոթերը նայիվ աղյուսակի տեսք ունեն, որտեղ հավասարապես առաջին պլան են մղված բոլոր կենդանի արարածները:

Ընթերցողներին բաց տեքստով ներկայացնում է Բալկանյան պատերազմի բերած անճարակությունը,  դառնությունները, որոնք  ամբողջությամբ պատերազմի տերերն են փաթաթել օսմանյան ժողովուրդների գլխին, թե ինչպես նորից պատերազմի ահ ու սարսափի մեջ ներգրավեցին, ժողովուրդներին առանց խղճալու մահվան երախը նետեցին: Աչքի առաջ է բերում անգարայի (հարկադիր աշխատանք-Ակունքի խմբ.) բեռան տակ կքած օսմանյան գյուղացուն, անգարայի ենթարկվող «փոքրամասնություններին» ու «ոչ մուսուլման» բանվոր-զինվորներին, դասալիքներին, աքսորի շղթայով` զինվորականության համար հավաքված գյուղացիներին, գյուղերից հավաքած հիվանդապահներին, քաղաքները, որտեղ պատերազմը Օսմանյան կայսրության  սահմաններում մի ծայրից մյուսը մահ էր սփռել, և որտեղից մահ էր բուրում, տեղահանության անվան տակ մահվան քայլերթը:  Վեգներն իր նոթերում, ինչպես և իր լուսանկարներում, կենտրոնացել է ոչ թե պատերազմի տերերի, այլ պատերազմից տուժածների վրա. անճարակության մեջ հայտնված յուրաքանչյուր ազգություններից մարդիկ, քաղցի երախում հայտնված կատուներ ու շներ, պատերազմի բեռը կրող կենդանիներ, կարճ ասած` պատեազմի սարսափի ցուցադրություն:

Չնայած զինվոր լինելուն՝ թշնամի ու բարեկամ չի տարբերակում, բոլորի ցավերին կարեկից է: Բացի պատերազմի տերերից` բոլորը տուժած կողմ են: Եվ հենց այդ խեղճերն են, որ կրում են պատերազմի սարսափները, որոնց պատճառը իրենք չեն: 

Իմանալով, որ իր մորն ուղղած նամակում, որտեղ հայտնում է պատերազմի ավերածությունների և սարսափների մասին, այս բացահայտ վկայությունը կարող է գլխին փորձանք բերել, քաջաբար չի թաքցնում այդ ամենը:

Այս խիզախ մարդասերին` ամենաբարի մաղթանքներով…

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net