«Մինչև հոգիների աճուրդը»

Մեր ժամանակներում կարծեք թե գիրք կարդալը դարձել է բացառիկ և մրցանակի արժանի երևույթ, սակայն կան գրքեր, որոնք մեր օրերում էլ հատկություն ունեն ձեռքից ձեռք անցնելու` տարածվելով տարբեր մարզերում ու նաև` Հայաստանի սահմաններից դուրս: Ասում են, որ մարդու անունը հաճախ բնութագրում և կանխորոշում է նրա ճակատագիրը: Այդպես եղավ նաև Սոսի Գևոնյանի հրատարակած «Մինչև հոգիների աճուրդը» հուշագրության հետ:

Գրքի և հերոսի ճակատագրերը ուղիղ կապով կապված են երկու իմաստով. նախ` «Մինչև հոգիների աճուրդը» հուշագրությունը եղավ պատկերապատումի ժանրով հայերենով նրա ստեղծած առաջին գիրքը, իսկ 1918թ. Նյու Յորքում անգլերենով լույս տեսավ Հայոց ցեղասպանության ականատեսի առաջին փաստավավերագրական հուշագրություններից մեկը` «Հոշոտված Հայաստան» վերնագրով: Գրքի գլխավոր հերոսը` չմշկածագցի Արշալույս (Ավրորա) Մարտիկանյանը, պատմում է աքսորի սարսափների մասին: Նրա քույրերը, եղբայրներն ու մայրը գազանաբար սպանվել են իր աչքի առաջ: 14-ամյա Արշալույսն այդ երկար ու դժվար տարագրության ճանապարհին խոշտանգվել ու պատվազրկվել է թուրք և քուրդ պաշտոնյաների ու ցեղապետերի հարեմներում: Կրելով բազմաթիվ զրկանքներ` նա, այնուամենայնիվ, հավատափոխ չի եղել և փախել է` հասնելով Նյու Յորք, որտեղ էլ մշտական բնակություն է հաստատել. «Երբ ծանոթացա 14-ամյա աղջկա այս պատմությանը, զուգահեռներ էի անցկացնում հորաքրոջս պատմած մի քանի դրվագների և Արշալույսի ապրածի միջև: Հորաքույրս կարողացել է տեղական իշխանությունների հետ կապերի միջոցով փախչել Օսմանյան Թուրքիայից: Արշալույսը շատ ավելի դաժան կյանք է ունեցել, ստրուկների շուկայում ծախվել է, ստիպված է եղել մնալ փաշաների ու ցեղապետերի հարեմներում, բանտարկվել է, երկու տարի անապատների ու լեռների մեջ ապրել է` ծառի արմատներ ուտելով: Երբ ռուսների կողմից Վանը գրավվել է, նա հանձնվել է»,-ասում է գրքի հրատարակիչ Սոսի Գևոնյանը:

Անդրադարձ կատարելով գրքի անգլերեն տարբերակին` Սոսի Գևոնյանը փաստում է, որ գիրքը սփյուռքի տարբեր համայնքներում իր հասցեատիրոջը գտել է` հաճախ դառնալով այս կամ այն հայկական դպրոցի համար ուսումնաօժանդակ ձեռնարկ. «Օրինակ` Ամերիկայում հայկական դպորցների բարձր դասարանները ազգային պատմություն առարկա են անցնում, և սա նաև որպես օժանադակ գիրք է հանդես գալիս: Երբ այս գիրքը հրատարակեցի, նպատակս էր, որ այն ավելի մատչելի լինի: Դրա համար նախընտրեցի գիրքը ընթերցողներին ներկայացնել պատկերապատումի տեսքով: Այս պատմությունը պետք է մոռացումից փրկվի, որովհետև այս աղջիկը ամբողջ Ամերիկայի զարմանքն է հարուցել: Ազգերն ու ժողովուրդները հայոց ցեղասպանությանը առաջինը ծանոթացել են հենց այս աղջկա պատմության միջոցով: Սա մեր ժողովրդի պատմությունն է»:

1918թ. Կալիֆորնիայում ամերիկյան Մետրո Գոլդվին Մեյե կինոընկերությունում ռեժիսոր Օսկար Ափֆելը նկարահանել է «Հոգիների աճուրդ» համր ֆիլմը: Սոսի Գևոնյանի հավաստմամբ` այս ֆիլմը միջազգային հանրության վրա թողեց անջնջելի հետք, հետք, որը, սակայն, մինչև այսօր ոչինչ էլ չի փոխել: Նորից աշխարհում մարդիկ մեկ բռունցք չդարձան կեղծիքի դեմ պայքարում. «Մարդիկ, որ անգամ հայերի մասին չէին լսել, գրադարաններում, թագարաններում ուսումնասիրություններ կատարելուց հետո որոշեցին ֆիլմ նկարել, որպեսզի գումար հավաքեն հայ ժողովրդին օգնելու համար: Հայ-սիրիական բարենպաստ կազմկոմիտեն որոշեց 30 միլիոն հավաքել: Այդ աշխատանքները փորձեցին իրականացնել թռուցիկներ բաժանելով և այլն: Սակայն հասկանալով, որ այդպես զգալի գումար չեն հավաքի, որոշեցին ֆիլմ նկարել: Ֆիլմի դիտումների արդյունքում 117 միլիոն դոլար գումար է հավաքվել»:

Սոսի Գևոնյանը նշում է, որ այս գրքի պայքարն աշխարհի և մարդկանց հետ շարունակվում է, իսկ որպես «ռազմավարություն»` տեղեկացնելն է ոչ միայն միջազգային հանրությանը, այլ նաև մեզ, այն երիտասարդին, որ Ծիծեռնակաբերդի ճանապարհով բարձրանում է առանց խոր գիտակցության. «Ես համաձայն եմ, որ մենք պետք է մեր պահանջները չդադարեցնենք, բայց դրա հետ մեկտեղ պետք է նշեմ, որ գրքի նպատակը եղել է հանրությանը հասկացնելը, որ սա ֆանտաստիկ ժանրից չէ, սա իրականություն է: Եւ այս ճակատագրի կրողը շատ հեռու Ամերիկայում է թաղված, բայց ամեն անգամ ապրիլի 24- ին Ծիծեռնակաբերդ գնալիս այնտեղ պետք է տեսնել նաև այդպիսի ճակատագրեր ունեցածներին ու ծաղիկ դնել նաև նրանց հոգու հանգստության համար: Ամեն տարի, երբ ես տեսնում եմ Ծիծեռնակաբերդ այցելող երիտասարդների, նկատում եմ, որ նրանց դեմքին չկա երեևույթի խոր գիտակցում: Որոշ դեպքերում տպավորություն է ստեղծվում, որ դա ժամադրության ու ժամանցի ձև է»:

Գիրքը համարվում է պատկերապատումի ժանրով գրված առաջին գիրքը, որ նախատեսված է ինչպես մեծերի, այնպես էլ փոքրերի համար:

Արդյոք որոշ տեսարաններ, որոնք ներկայացված են ճիշտ այնպես, ինչպես իրականում են եղել, շատ դաժան չե՞ն (իսկ իրականությունը, ինչպես հայտնի է, աչքի է ընկնում ծայրաստիճան դաժանությամբ):

Արդյոք սա հոգաբանորեն սխալ ազդեցություն չի՞ ունենա երեխաների վրա. «Կարծում եմ` մեր օրերում երիտասարդները հեռուստատեսությամբ շատ ավելի զարհուրելի ոճրագործությունների պատկերների են ականատես լինում: Սա մեր պատմության իրական արտապատկերումն է, որը եթե նույնիսկ դաժան է, ապա ճշմարտություն է: Այն ճշմարտությունը, որով անցել ենք մենք»,- կարծում է մասնագիտությամբ հոգեբան Սոսի Գևոնյանը:

Սոսի Գևոնյանը նաև կարևորում է գրքերի տարածման քաղաքականությունը: Թեև ինքը «Մինչև հոգիների աճուրդը» հուշագրության համար որևէ հստակ ծրագիր չունի, բայց մարզերի դպրոցներից ու մշակույթի տներից դիմում լինելու դեպքում պատրաստ է տրամադրել գիրքը. «Գիրքը տպագրվում և մնում է միայն Երևանում, սակայն մարզերն ավելի շատ ունեն այդ գրքերի կարիքը: Մարզերից դիմումների և ցանկության դեպքում մեծ հաճույքով կտրամադրեմ գիրքը»,- ասում է Սոսի Գևոնյանը:

Սակայն պետք է նշել նաև, որ «Մինչև հոգիների աճուրդը» գրքի թե անգլերեն, թե հայերեն տարբերակների առանձնահատկությունը եղավ այն, որ ներկայացվեց մարզերում ու գյուղերում` Լոռու մարզի Օձուն գյուղում, Տավուշի մարզի Բերդավան գյուղում, Արմավիրի մարզում և այլուր: Ի դեպ` գիրքը նաև ներկայացվել է 2011թ Ժնևում տեղի ունեցած գրքի ամենամյա փառատոնին: Սոսի Գևոնյանի ցանկությունն է այնպիսի հերոսուհու, հայուհու կերպարը, ինչպիսին էր Արշալույս Մարտիկանյանը, ծանոթացնել շատերին` հավատալով, որ այս կերպարից պետք է սովորել: Մոռացության փոշին սրբելու Սոսի Գևոնյանի մշակած ծրագիրը գրքի միջոցով «ծանոթություններն» են այն կնոջ հետ, ով, ենթարկվելով բազմաթիվ կտտանքների ու զրկանքների, այնուամենայնիվ շարունակեց հավատալ Աստծուն, խաչակնքել, ավելին` զարմանալ այն անհավատների վրա, ովքեր, իրենց աստծո անունը տալով, մարդ էին սպանոմ. «Այդ առտու, երբ աւազակները կ’աղոթէին իրենց Ալլահին եւ անոր բարեհաճութիւնը եւ օժանդակութիւնը կը հայցէին, ես կըմտածէի, թէ ինչպէս իմ Քրիստոսս պիտի զգար, եթէ իր հաւատացեալները արեւածագին գային իրեն գիշերային զարհուրելի այդպիսի արարքէ մը ետք (նկատի ունի Էրզրումից գաղթող հայերի մեծ խմբերի վրա հարձակումներն ու մասսայական կոտորածները):

Աւելի քան երբեւէ Յիսուս Քրիստոսը սիրեցի եւ հաւատացի անոր, երբ մահմետական մարդասպանները կ’աղօթէին մեկու մը, զոր Ալլահ կ’անուանէին»:

Սոսի Գևոնյանը ծրագրում է գրքի ֆրանսերեն թարգմանությունը: Նա նշեց նաև, որ կցանկանար այս պատմությունը տեսնել որպես թատերգություն:

Արփինե Ալավերդյան