ԴԻԱՐԲԵՔԻՐԻ ՆԱՀԱՆԳ, Դիրաբեքիրի վիլայեթ, Տիգրանակերտի նահանգ. Օսմանյան Կայսրության վարչատարածքային միավոր Արևմտյան Հայաստանում` Դիարբեքիր կենտրոնով: Ընդգրկում էր Աղձնիքի զգալի մասը, Ծոփքի հարավ-արևելքը, Հայոց Միջագետքը, Ծավդեքը, Արվաստանը: Հյուսիսից սահմանակից էր Էրզրումի, հյուսիս-արևելքից` Բիթլիսի, հարավ-արևելքից` Վանի, հարավից` Մոսուլի, Դեյր Էզ Զորի և Հալեպի, հարավ-արևմուտքից` Ուրֆայի, արևմուտքից` Խարբերդի նահանգներին: Ստեղծվել է 1515-20թթ.:
Մինչև XIXդ. 40-ական թթ. զբաղեցրել է գրեթե ամբողջ Ծոփքը և Աղձնիքը, Հյուսիսից` Միջագետքի որոշ շրջաններ: Դիարբեքիրի նահանգում պահպանվել էին հայկական փոքր իշխանապետություններ (Իսայան, Սավուր և այլն), ստեղծվել քրդական ժառանգական տիրույթներ (յուդլուկ, օջակլըկ) և կիսաանկախ իշխանապետություններ (հյուքյումեթություններ): Նահանգի Բերդակ, Մեծկերտ, Սաղման և Բերի գավառները XVIIIդ. վերջին և XIXդ. սկզբին հայտնի էին հավաքական Չարսանջակ անունով, իսկ Արղնին, Խարբերդը և Ջերմուկը միավորված էին «Հանքերի կառավարչի սահման» կոչվող ընդարձակ վարչամիավորման մեջ:
1840-ական թթ. կեսերին, վերացնելով քրդական կիսաանկախ իշխանապետությունները, թուրքական կառավարությունը 1847թ. Դիարբեքիրի նահանգի տարածքը բաժանել է նորաստեղծ Խարբերդի և Քրդստանի նահանգների միջև: 1867թ. Դիարբեքիրի նահանգն վերստեղծվել է` հիմնականում նախկին սահմաններով: 1877թ. Դիարբեքիրի նահանգի հյուսիսային և հյուսիսարևելյան որոշ մասեր, իսկ 1880-ական թթ. կեսին` նաև Մալաթիան անցել են Խարբերդի նահանգին: Նորաստեղծ Բիթլիսի նահանգին են միացվել Սղերդը (1879-80թթ.) Գենջը, Խուլփը և Ճապաղջուրը (1880-ական թթ.), որից հետո Դիարբեքիրի նահանգի սահմանները մինչև առաջին համաշխարհային պատերազմը էական փոփոխություններ չեն կրել:
XXդ. սկզբին ուներ երեք գավառ` Դիարբեքիրի (Բշերիկ, Դերիկ, Դիարբեքիր, Լըջե, Սևերեկ, Սիլվան գավառակներ), Արղնի կամ Արղանա-Մադեն (Բալու, Մադեն, Ջերմուկ գավառակներ) և Մարդին (Մարդին, Միդիաթ, Նիսիբին, Ջեզիրե, Սավուր գավառակներ): Տարածքը՝ 47220կմ2: Դիարբեքիրի նահանգի մեծ մասը գտնվում է Տիգրիսի վերին ավազանում:
Նահագնի տարածքով հոսում են Արևմտյան Տիգրիսը և Արածանին: Մակերևույթը հիմնականում տափարակ է, հարավ-արևմուտքում կան կիսաանապատներ: Հյուսիսում ձգվում են Արղնիի և Բալուի լեռները: Արևմտյան Տիգրիսից հարավ գտնվող Կարաջադաղի և Մարդինի (Մասիոն, Տուրբ-Աբդին) լեռնաշղթաների շարունակությունն են Ջուդի լեռները (Տիգրիսի աջափնյակում): Նշանավոր լեռնագագաթներ են Շարյեքշանը (2651մ), Կարա-Օմարը (2477մ), Շըխաբադը (2089մ), Կարաջալին (Աշիմուն, 1919մ), Խաչերդումը (1560մ), Բեմադան (Իզալա, 1520մ): Հարուստ է պղնձի (Արղանա-Մադեն, Բալու), արճիճի (Արղանա-Մադեն), երկաթի (Սևան-Մադեն, Չնքուշ), ոսկու և արծաթի (Արղնի), քարածխի (Բալու, Էգիլ, Կարաջադաղ, Ջեզիրե, Ջերմուկ), սիլիկատների (Սավուր), նավթի (Ջեզիրե), աղի (Լըջե) հանքերով, ծծմբային ջերմուկներով (Ջերմուկ): Բարբարոսական անտառահատման հետևանքով միայն որոշ վայրերում (Բալու, Լըջե, Կարաջադաղ) էին պահպանվել երբեմնի թավ անտառների խղճուկ մնացորդները: Ընտիր հացահատիկի առատ բերքով հռչակված էին Արևմտյան Տիգրիսի հովտում գտնվող Արղնիի, Բշերիկի, Դիարբեքիրի և Սիլվանի բերդի դաշտերը: Այգեգործության և գինեգործության կարևոր կենտրոններ էին Արղնին, Բալուի հովիտը, Էգիլը, Հազրոն, Հիսնիքեյֆը, Մարդինը, Սևերեկը, բանջարաբոստանային կուլտուրանների` Դիարբեքիրը, Սևերեկը, Միդիաթի (Տուր Աբդինի սարահարթը):
XXդ. սկզբին ուներ մոտ 470 հազար բնակչություն (հայեր, ասորիներ, քրդեր, թուրքեր, արաբներ, հույներ, հրեաներ և այլն): XIXդ. 80-ական թթ. սկզբին Դիարբեքիրի նահանգում ապրել է մոտ 150 հազար հայ, սակայն նրանց թիվը խիստ կրճատվել է հետագա տասնամյակների կոտորածների և գաղթի հետևանքով: Ըստ Կ.Պոլսի հայոց պատրիարաքարանի տվյալների՝ 1912թ. Դիարբեքիր նահանգի հյուսիսային մասում (Բշերիկ, Սիլվան, Լըջե, Դիարբեքիր, Բալու, Մադեն, Ջերմուկ) ապրում էր 105 հազար հայ (բնակչության ամենաստվար էթնիկական խումբը, 35,4%): Հարավում հայերը բնակվում էին Սևերեկ, Դերիկ, գավառակներում (մեծ մասամաբ` քաղաքներում): Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին Դիարբեքիրի նահանգի ավելի քան 130 հազար հայերն զբաղվում էին երկրագործությամբ, արհեստներով (մանածագործություն, գորգագործություն, ասեղնագործությյուն, պղնձագործություն, զինագործություն, դարբնություն, ոսկերչություն, կոշկակարություն և այլն), առևտրով, մասամբ` անասնապահությամբ: 1915թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ Դիարբեքիրի նահանգի հայ և ասորի բնակիչները բնաջնջվել են: Փրկվածներն ապաստանել են տարբեր երկրներում:
Դիարբեքիր նահանգի հայաբնակ բնակավայրերը (XXդ. սկիզբ)
1. Դիարբեքիրի գավառ
1. Դիրաբեքիրի գավառակ. Ալիբունար (Ալիբուղար), Անշագյուղ, Ասլանբեկ, Արզօղլի, Բախչաջիկ, Գյոզլու, Գոնդեվադի, Դավալու, Դարագոլ, Զաքո, Զորավա, Թավութքոլու, Թըլխաս, Իրընջիլ, Խըրթըբիլ (Խըրթորբըլ), Խմերի, Խըրթա (Ղըրթա, Գայաառտը), Կաբասաքալ, Կարաբաղ, Կարաքիլիսա, Հայ Եղիկ (Զիմմի Եղիկ), Ճռնիկ, Մար Իլյա, Մզրե, Շարաբի, Չարոխի (Չարուխչի), Ջըղսոր, Սադուգյուղ, Սելըմի, Քադխան Վերին, Քադխան Ստորին, Քյաբի (Քյաբիկ):
2. Սեվերեկ գավառակ. Ադրո (Հադրո), Ազրո, Բուչակ, Գյունգյորմեզ, Երկուշ, Խըրբեք, Խորզոն, Խուրի, Կարաբուրջ (Կարաբրջիկ), Հոշին, Մզրե, Նիսիբին (Նըզիպ, Մծբին), Չաթախ, Սևերեկ քաղաք, Սըմախ, Վերանշեհիր գյուղաքաղաք:
3 . Դերիկ գավառակ. Բեյրոկ, Դերիկ ավան:
4. Բշերիկ գավառակ (Ռաշկան). Ազիկ Վերին, Ազիկ Ստորին, Ալադին (Էլմեդին), Ամսո, Աշըք, Բազբութ, Բալաբալա, Բախըմս, Բահազրիկ, Բասորիկ, Բասորիկ Մյուս, Բարըսիլ (Բարըսըլ), Բլեկան, Բլեյդար, Գյադուկ, Գոնդեջանո, Գոնդիկ, Գրեսիան, Դաուդի (Դավուդի Վերին, Դավուդի Ստորին), Դերըկո-Ամո, Դուշան (Դուշա), Զերջիլ, Զևիկ (Զեուկ), Էլուհ (Իլուհ), Էրմի (Իրմի), Թըլզոք, Թըլմերջ, Թըլմիզ, Լճիկ (Լիչըկ), Խաչոյի գյուղ, Հալգամի, Ղոջան, Մերենան, Մզրառաշ, Միրզաբեկ (Միրզաբաքան), Շանադերիկ, Շեմս (Շըմըզ), Շեյխ-Չոբան, Շքյասթիկ, Ջանդար, Ջիգարլու, Ջնազկար, Ռաջաբան, Սինան, Քաֆեռզո Վերին, Քաֆեռզո Ստորին, Քերիկ, Քոռիկ, Քրեդի:
5. Սիլվան գավառակ. Ազդին (Ազդի), Ալիբենգի, Ալոդինան (Ալոդինա), Ասլո, Ավանիկ, Ատըշա, Բաբուդին, Բադկանեքեշե, Բախուս, Բամեյդան, Բաշբոյուք, Բաշըմըթ (Բաշըմթե), Բաշխա, Բաշքյոյ, Բըլբըլ, Բոշաթ, Գըմհոք, Գըրհաբաշ, Գյոզալդարա, Գոնդելավե, Գոռիթ (Քոռիթ), Գորմազ (Գորմըզ), Գուբզի (Քոփուզ), Դասընան, (Դասընա), Դարվիշի (Դարվիշ-փահլևան), Դերիկ (Դերքեվանք), Դերուն, Դիդան (Դիդա), Զեբրե, Զընզըն, Զորե, Թախիկ, Թըլմին, Թըրբեպսի, Թըրքե, Խոշավա (Խոշավան), Խուրթե (Ղուրթի), Կանիկոլ, Կավշան (Խավշան), Կարասլի (Խարալիա), Կզըլհիսար, Հալդա, Հաչիչերքեզ, Հաջիջան (Հաջիջա), Հասանդալո, Հելեն, Հուսեյնան (Հուսեյնա), Մալամըլքո, Միյաֆարկին (Ֆարկին) գյուղաքաղաք, Միալիան (Միրալիա), Մխուր, Շարաֆիկան, Շևքաթ, Չաթալ, Չըռըկ, Ռաշո (Գոնդեռաշո), Սալըկան (Սալըկա), Սորըկան, Վեյսըկանի Ստորին, Փերուշան, Փիրախալան, Քալամո (Քարամո), Քլիսա Վերին, Քլիսա Ստորին, Քնիաթ, Քուրեշան (Քուրեշա), Օմարան (Օմարա, Մարան), Ֆարհադ, Ֆերան (Ֆերա), Ֆիշաթ:
Հազրո (Ջըռկան) գյուղախումբ. Ագրակ, Այնդառ, Այնըբըրըղ (Գոմանե Այնըբըզ), Բայիկ (Բայըկ), Բաշնեղ, Գըրեսալաթ (Գըր), Գուլամիրան, Դադաշ, Դերսիլ (Դերսըլ), Թարջիլ (Թըրջըլ), Խսնիկ (Խասընկ), Խնջիկան (Խճիքան), Հազրո գյուղաքաղաք, Հայդարիկան, Հաշտեր (Հաշթար), Հոդնով (Օդնոֆ), Միհրանի, Շեյխան (Շեխան), Շերհալ, Ջրնոխի, Ռասուլայն, Սլեման (Շլեմանի), Փիրաման, Քաուխ (Քարուխան), Քաքան, Քուֆերջին:
6. Լըջե գավառակ. Աթթախ (Աթակ), Աղկան, Անթաղ, Արըս (Արոսք), Բամըթին (Բամըթնե), Բարսում, Գըր (Թեփե), Գումա (Ջում), Դարագոլ, Դերիկ, Թուզլաս, Լըջե գյուղաքաղաք, Խալխալ (Հալհալ), Հարբախնի, Հեզան, Հեզմազ (Հազմազ), Հերաք, Մալախթան (Մըլա), Նունյաս, Շամշամ, Շատխիկ (Շաթըհ), Շըկական, Ջըմար, Սառնես, Սարդա (Սերդե), Քարվաս, Օփում (Ֆում):
Հայնի գյուղախումբ. Բալինջնե, Բարբըշ, Զառա, Խըռջիկ, Կարաս (Քարազ), Հայնի (Հանի) ավան, Հավրե, Ջումայիկ:
2. Արղն (Արղանա-Մադեն) գավառ
1. Մադեն գավառակ. Արղնի (Արկնի) գյուղաքաղաք, Արղանա-Մադեն (Փաքըր-Մադեն) գյուղաքաղաք, Փայամլի:
Էգիլ գյուղախումբ. Դըբնե (Տըբնե), Էգիլ (Ակիլ) ավան, Թիլբաղդադ (Թըլբաղդադ), Հոբակ (Հոփիկ), Հրեդան, Փիրան:
2. Ջերմուկ գավառակ. Ադիլ, Ալոզ, Այդի, Ջերմուկ (Չերմիք) քաղաք, Չնքուշ (Շնքուշ) գյուղաքաղաք:
3. Բալու գավառակ. Ապրանք, Ավլավու, Արմջան (Յարըմջա), Արմջանի մզրե, Արդղան (Արթխան), Բալու գյուղաքաղաք, Բաշարաթ, Բլուր (Թեփե), Գմբեթ (Գյուբաթ), Դավթիք (Դավիթամզրե), Դեմիրչի, Դևեջի, Դիլիմիլի, Թերման (Թեմրան), Թըրխե (Թըլխե), Թիլ (Թիլք), Իսաբեկ, Խաճառ (Կաճառ), Խաճառի մզրե, Խարաբովք (Խարաբորք), Խոշմաթ, Կամըշլի (Խամիշլի), Կարագելիկ (Խարակերիկ), Կարակայա (Խարակայա), Կընառ (Քինառ), Կիսնիս (Իսնիս), Կյուլիշկեր (Կյուլուշկերկ), Կրբոցիք (Կրպո մզրե), Կուշչի, Հալալգոմ (Հազարագոմ), Հաջիմեքե (Հաջիմեքան), Հավավ (Հաբաբ), Ձեթ (Գափուաչմազ), Ղամբարշեյխ, Մրջման մեզրե (Քարընջա), Նաջարան, Նըբշի, Նըրխի, Նորգյուղ (Ենիքյոյ), Նորգյուղի մեզրե, Նորշինակ (Նորշնակ), Շնազ (Չինազ), Չայիրի մեզրե, Պաղին (Աշմուշատի,) Պաղին (Օխուի), Ջանիկ (Ճանիկ), Սագրաթ, Սըղամ, Սրին, Ուզունովա (Ուզուն Օբա), Ուզունովայի մեզրե, Քարնձոր, Քենկեռլի, Քուդիկան, Օխու (Եղ), Ֆարխո:
3. Մարդինի գավառ
1. Մարդինի գավառակ. Դեմիրլի, Դարա, Թիլ-Արմեն (Թըլարմեն), Մարդին քաղաք, Մոտկան, Ջիզրե (Ջեզրե):
Ծանոթություն. Սևերեկ, Դերիկ, Մարդին և Դիարբեքիր գավառակների գյուղացանկերը համապատասխան տվյալների բացակայության պատճառով թերի են:
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՌՈՏ ՀԱՆՐԱԳԻՏԱՐԱՆ
Երևան, 1995, հատոր 2
