I. Artaşes’in halefleri olan I. Artavazd (M.Ö. 160-115) ve I. Tiran-Tigran’ın (M.Ö. 115-95) yönetim yılları nispeten sakin geçmiş, olaylar ve savaşlar az olmuştur. Belki de tam bu yüzden bu kralların yönetim yıllarıyla ilgili veriler son derece kıttır.
Romalı tarihçi Hustinos’a göre, güçlenen Part devletine karşı yürütülen savaşta Ermenistan’ın yenilmesi sonucunda, I. Tigran’ın oğlu veliaht Tigran rehin olarak Part kralı II. Mihırdat Arşakuni’nin sarayına yollanır.
Babasının M.Ö. 95 yılında vefatıyla II. Tigran, Büyük Hayk’ın güneydoğusundaki bazı toprakları Part devleti lehine feragat ederek (“70 vadiler”), esaretten kurtulup, ata tahtına oturur.
Yetenekli diplomat, devlet adamı ve asker II. Büyük Tigran’ın 40 yıllık yönetim dönemi (M.Ö. 95-55) Ermenistan’ın askeri-siyasi, ekonomik ve kültürel açıdan görülmemiş yükselişinin ve Ermeni devletinin rolü ve itibarının yükseldiği yıllardır.
Büyük Tigran, M.Ö. 94 yılında Dsopk’u birleştirir ve Büyük Hayk tamamlanır. Büyük Tigran, güçlü Roma ve Part devletlerinin ilerlemelerine karşı koyabilmek ve Ermenistan’a yönelik tehditlerini etkisiz kılmak amacıyla M.Ö. 94 yılında Pontos ve Küçük Hayk kralı VI. Mihrdat Yevpator’la askeri-siyasi bir ittifak kurar. Tigran, bu ittifakı perçinlemek amacıyla Mihrdat’ın kızı Kleopatra’yı kendisine eş alır.
Ermeni-Pontos orduları M.Ö. 93 yılında Kapadokya’yı ele geçirir. Roma’nın müdahalelerine karşı sürekli mücadele sonucunda bölge VI. Mihrdat’ın egemenliğinde kalır.
Büyük Tigran, akabinde İberia ve Ağvank’ı (Albania) ele geçirip, kuzeyde sırtını sağlama alarak Part devletine karşı savaşa hazırlanır.
M.Ö. 89-84 yıllarında birinci Mihrdat savaşlarının içine çekilmiş olan, doğu ülkelerinin genel düşmanı Roma, Ermenistan’ın yayılmasını engelleyemezdi.
Büyük Tigran, M.Ö. 87-85 yıllarında Part devletine karşı yürüttüğü savaşta Ermeni Mezopotamyası’nı, Korduk “ülkelerini” ve “70 vadileri” kurtarır, ardından Partları Atırpatakan’dan (günümüzde güney Azerbaycan olarak adlandırılan bölge) ve kuzey Mezopotamya’dan, Migdonia’dan, Osroyene’den (Yedesia, Urfa), Adiabene’den çıkarır ve bu ülkeler Büyük Hayk’a tabi ve müttefik krallıklar olarak tanınır. Part Arşakuniler ise Ermeni kralının üstünlüğünü kabul ederek, “krallar kralı” unvanını kendisine terk etmeye mecbur olur.
Büyük Tigran, başlıca rakibi olan Part devletini yendikten ve barış antlaşması imzaladıktan sonra bu devleti belli bir süre için uluslar arası arenadan uzaklaştırır.
Tigran, ardından dikkatini güneye yöneltir.
M.Ö. 84-83 yıllarında Kommagene’yi, Kilikia’yı, Asorik’i (Suriye), Pünikia’yı (Finike, Lübnan), Filistin’i ve Nabatea’yı fetheder.
Tigran, Asorik’in ele geçirmekle bir zamanların güçlü Selevkos devletini ortadan kaldırır. Büyük Tigran M.Ö. 83 yılında Selevkos’ların başkenti Antiok’ta (Antakya) Selevkos tahtına oturur. Böylelikle güçlü ve büyük bir Ermenistan imparatorluğu kurulur.
Tigran’ın ülkesinde 15’in üzerinden dil konuşulmaktaydı.
Tigran, yeni kurulan Ermeni devletini kolaylıkla yönetebilmek için bir dizi beylikler ve eyaletler kurarak, başlarına yakın akrabalarını ve sadık asilzadeleri getirir.
Büyük Tigran, özellikle şehircilik ve yol yapımı konusunda büyük çaplı inşaat çalışmaları gerçekleştirir.
Yeni devletinin yeni başkenti olan Tigranakert’i, Ağdznik bölgesinde kurar ve mamur eder. Ermenistan’ın iki başkentlerini birleştiren Artaşat-Tigranakert “kral yolunu” yaptırır, Ermenistan’ın farklı bölgelerinde Tigranakert ve Tigranavan adında başka şehirler de kurar. Helenistik kültürü ve ekonomisini, özellikle zanaatları ve ticareti geliştirir, kendi resmi ile, Yunanca yazılı paralar basar.
Yeni kurduğu şehirlerin nüfusunu hızlı bir şekilde arttırmak için fethettiği ülkelerden çok sayıda zanaatkâr ve ticaret erbabını getirip buralara yerleştirir.
Büyük Tigran’ın barışçıl inşa çalışmaları, M.Ö. 74 yılında Roma ve Pontos arasında patlak veren üçüncü Mihrdat savaşlarıyla kesintiye uğrar.
Roma, Ermenistan’ı doğudaki en tehlikeli ve güçlü düşmanı olarak ilan edip bir dizi güçlü ayaklanma tertip ederek, Büyük Tigran’ın VI. Mihrdat’a yarım etmesini engeller.
Ermenistan kralının iki oğlu sırayla kendisine karşı ayaklanır, fakat yenilerek öldürülürler.
Roma’nın doğudaki ordularının komutanı Lukios Lukullus, M.Ö. 71 yılında Mihrdat’ı ağır bir yenilgiye uğratır. Mihrdat, ailesi ve çok sayıda asilzade ile birlikte Ermenistan’a sığınır.
Lukullus, onların teslim edilmesini talep eder, fakat Tigran bunu kesinlikle reddeder.
Büyük Tigran M.Ö. 69 yılında, Navatea ve Huda krallıklarının ayaklanmalarını bastırmakla meşgulken, bu durumdan faydalanan Lukullus, ordusunu Ermenistan’ın üzerine sürer ve başkent Tigranakert’i kuşatır.
Büyük Tigran, Romalıların Ermenistan’a saldırdığı haberini Ptğomayis şehrinde alır. General Merujan yönetiminde 3000 kişilik bir süvari birliğini Romalıların üzerine yollar, fakat bu küçük birlik Lukullus’un ordusunu durdurmak için yeterli değildi. Merujan, yaklaşık on misli üstün düşmanla savaşa girer ve kahramanca şehit olur. Büyük Tigran, 70 000 kişilik ordusuyla düşman tarafından kuşatılmış olan Tigranakert’e varır ve burada da savaşmaya karar verir. M.Ö. 6 Ekim 69 tarihinde yapılan Tigranakert savaşında Lukullus, Tigran’ı mağlup etmeyi başarır ve başkenti zapt eder, fakat Ermenistan’ı nihai olarak yenmeyi başaramaz.
M.Ö. 68 yılının sonbaharında gerçekleştirilen Aradsani meydan savaşında Büyük Tigran, Lukullus’u yenerek, Ermenistan’dan kovar.
M.Ö. 67 yılındaki Zela meydan muharebesinde Lukullus, Ermeni orduları tarafından nihai olarak yenilgiye uğrar ve Pontus’ta da kovulur.
Böylelikle Büyük Tigran, sadece ülkesinin gücünü ve bütünlüğünü yeniden tesis etmekle kalmayıp, Pontos tahtını da yeniden Mihrdat’a teslim eder.
Roma senatosu tarafından, Lukullus’un yerine doğu generali tayin edilen Gneos Pompeos, Mihrdat Yevpator’u nihai olarak yenilgiye uğratır.
Part kralı III. Hrahat ile Roma bu esnada, Ermenistan’ın veliahdı ve Dsopk’un yöneticisi Küçük Tigran’ın liderliğinde, Büyük Tigran’ın arkasında yeni bir ayaklanma tertip ederler. Küçük Tigran M.Ö. 67 yılında yenilerek Part ülkesine kaçar ve III. Hrahat’ın damadı olur.
Küçük Tigran, M.Ö. 66 yılında, başkent Artaşat’ı ele geçirerek kral olmak niyetiyle Part ordusunun başında Ermenistan’a girer. Lakin tekrar ağır bir yenilgi alır ve bu sefer Pomopeos’a sığınır. Pompeos, M.Ö. 66 yılında VI. Mihrdat’ı yenerek Kapadokya, Pontos ve Küçük Hayk’ı ele geçirir ve Küçük Tigran’ın eşliğinde Büyük Hayk’a saldırır.
İki güçlü devlet olan Roma ve Part devletinin saldırı tehdidi altında olduğunu hesaplayan Büyük Tigran, Pompeos’la M.Ö. 66 yılında Artaşat’ta barış imzalar ve ele geçirmiş olduğu ülkelerin büyük bir kısmından feragat etmesine ve büyük çapta savaş vergisi vermesine rağmen Büyük Hayk’ın bütünlüğünü ve bağımsızlığını korur.
Büyük Tigran “krallar kralı” unvanını da elinde tutar. Artaşat antlaşmasıyla Ermenistan’ı “müttefik ve dost” ülke olarak ilan eden Roma’nın, doğudaki temel amacı Part devletini ele geçirmek olur.
Roma’nın doğu siyasetini dengelemek ve Büyük Hayk’ın bağımsızlığını korumak amacıyla Büyük Tigran ve halefleri, komşu Part devletiyle yakınlaşma ve askeri-siyasi işbirliği siyaseti güderler. Bu siyasete M.Ö. 64 yılında imzalanan Ermeni-Part antlaşmasıyla başlanır.
Büyük Tigran’ın yönetiminin son on yılı barış içinde geçer.
Türkçeye çeviren: Diran Lokmagözyan
http://hayenq.do.am/index/tigran_mec/0-14
(Ayrıntılar için buraya tıklayınız: http://akunq.net/tr/?p=350 ).
Leave a Reply