Anlatılara göre, Ninue’nin ele geçirilmesinde (M.Ö. 612) Ermenilerin önderi Paruyr Sıkayordi, Marlara destek verir ve Marastan kralı, kendisini Ermenistan kralı ilan eder.
Paruyr’un akrabalarından olan Yervand Sakavakyats, yeni bir Ermeni hanedanlığı kurar ve bu hanedanlık kendi adıyla Yervanduni hanedanlığı olarak anılır. Van, hâlâ ülkenin başkenti kalır ve ancak IV. yüzyılda başkent Armavir şehrine taşınır. Yervanduni Ermeni krallığı, eski Van krallığının kapladığı Ermeni Yüksek Platosu’nu kaplamakta olup, Ermeni halkının etnik sınırlarına uymaktaydı.
M.Ö. VI.-V. yüzyılların Ermenistan’ı Yunan tarihçi Herodotos tarafından homojen bir şekilde Ermenilerle kaplı ve ülke sınırlarının güneydoğuda Küçük Zav Nehri’nin kaynaklarına ve Marastan’a, güneyde Adiabene’ye (Asur), kuzeybatıda Pontos’a, batıda ise Kilikya’ya kadar uzanan geniş bir ülke olarak sunulmaktaydı.
Küçük Hayk’a muadil olan ve Yeprat’ın (Fırat) batısında kalan Paktike, Herodotos tarafından Ermenistan’ın ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilmekte, diğer bir söyleyişle, Herodotos’un bildiği Ermenistan, tüm Ermeni Yüksek Platosu’nu içermekteydi.
Yervand Sakavakyats, Marastan’ın üstünlüğünü kabul ederek, vergi ödemeye, savaş durumunda ise ordunun yarısını vermeye mecbur olur. Yunan tarihçi Ksenofon’un yazdığına göre, Ermeniler 8.000 süvari ve 40.000 piyadeye sahipti.
Ermenistan, önceki yüzyıllarda sağlam temeller üzerine konmuş olan bağımsızlığını, toprak bütünlüğünü, dini-kültürel özerkliğini ve canlılığını tam manasıyla korumaktaydı.
Yervand Sakavakyats, Marastan kralı Ajdahak’a (M.Ö. 585-550) karşı ayaklanmaya teşebbüs eder, fakat Ajdahak’ın generali Küros, Ermeni kralını kandırarak ailesiyle birlikte esir almayı başarır.
Küros’un arkadaşı olan, Ermeni veliaht Tigran’ın aracılığıyla anlaşma sağlanır.
Marastan’ın, Ön Asya’daki egemenliği uzun sürmez. Pers Akemenik soyundan olan Küros, Ajdahak’a karşı ayaklanır. Ermenistan kralı Tigran (M.Ö. 560-530) Yervandyan da ona katılır. Marastan’ın başkenti Ekbatan, Ermeni-Pers ortak ordusu tarafından kuşatılır ve Ajdahak öldürülür.
Büyük Küros, M. Ö. 550 yılında, eski dünyanın en güçlü devletlerinden biri olan, Ermenistan’ın müttefiki Akemenik İmparatorluğu’nu kurar.
Ermeni kralı Tigran, M. Ö. 538 yılında, Küros’la birlikte Yeni Babil krallığının yıkılmasına katılır.
Bazı bağımlı ülkeler, M.Ö. 522-520 yıllarında Akemenik kralı I. Dareh’e (M.Ö. 522-486) karşı ayaklanır. Bu ayaklanma ve verilen meydan savaşıyla ilgili kayıtlar, Dareh’in Behistun kayası üzerinde, üç dilde yazılı olarak bulunmaktadır.
Dareh, ayaklanan ülkeler arasında Ermenistan’ı saymamasına rağmen, orduları Ermenistan’a da girmiş ve en şiddetli mukavemete burada karşılaşmışlardır. Bu durum, Ermenistan’ın o zamana kadar bağımsızlığını koruyarak, Akemeniklere karşı ayaklanan ülkelere destek dahi sağlamış olduğunu kanıtlamaktadır. Ermeni Arakha’nın kral ilan edildiği Babil dahi bu ayaklanmaya katılmaktaydı.
Tüm bunlar, Ermenilerin güçlü askeri-siyasi rollerini göstermektedir.
Dareh, Ermenistan’ın üzerine Pers Vahumisa ve Ermeni Dadarşiş komutanlığında iki ordu gönderir.
Meydan savaşları, başlıca Kuzey Mezopotamya ve Ermenistan’ın güneyinde vuku bulur.
Ancak beş meydan savaşı verdikten sonra Ermenistan’ı yenip, durultmayı başarırlar.
Ayaklanmayı bastıran Dareh, Akemenik devletini 20 satraplığa ayırır.
Ermenistan 13. ve 18. satraplık bölgeleri dâhilinde olur.
Satraplık görevi, genel olarak, haklarının büyük bir kısmını ve iç özerkliklerini korumuş olan Yervantuni krallarına teslim edilmekte, bazı durumlarda ise asilzade bir Persli satrap tayin edilmekteydi.
Bu durum Büyük İskender’in seferlerine kadar devam eder.
Büyük İskender, M.Ö. 334 yılında Akemenik İmparatorluğu’na saldırarak doğu bölgelerini işgal eder.
İskender, M.Ö. 331 yılındaki Gavgamela meydan muharebesinde III. Dareh’in ordularını yenerek Akemenik İmparatorluğu’nu yıkar.
III. Yervand ve Mitraustes komutanlığındaki Büyük ve Küçük Hayk orduları da Gavgamela meydan savaşına katılmış ve savaş alanında gösterdikleri becerileriyle göz kamaştırmışlardır.
M. Ö. 336 yılından itibaren Büyük Hayk’ta hüküm süren III. Yervand, Akemenik İran’ın yıkılmasından sonra kendisini bağımsız kral ilan eder (M.Ö. 331-300), Mitraustes de Küçük Hayk’ta aynısını yapar.
Yervand, Makedonyalı İskender’in komutanlarından Memnonos ve Selefkios Nikator’un tacizlerine karşı darbeler indirerek Büyük Hayk krallığının bağımsızlığını başarıyla savunur.
Yervand’ın desteğiyle Küçük Hayk, Pontos ve Kapadovkia (Kapadokya) krallıkları da bağımsızlıklarını korurlar.
Makedonyalı İskender M.Ö. 323 yılında vefat eder ve imparatorluğu birkaç parçaya bölünür. Bu parçalardan en büyüğü Selevkos devletidir. Bu ülke, Büyük Hayk’ın en büyük rakibi olur ve birçok defa Ermenistan’ı işgale yeltenir, fakat Ermeni orduları, Selevkoslara gereken karşılığı verir
Dsopk ve Kommagene yöneticisi Samos (Şam) Yervanduni, M.Ö. 260 yılında Büyük Hayk kralına tabi olmayı reddederek kendisini bağımsız kral ilan eder.
Samos, Samosat (Kommagene’de) ve Samokert (Dsopk’ta) şehirlerini kurar.
Samos’u, oğlu Arşam (M.Ö. 240-220) takip eder ve Arşamaşat başkenti (Dsopk’ta) ile Arsamea adlı iki şehir (Kommagene’de) kurar.
Kommagene, Selevkosların müdahalesiyle Dsopk’tan ayrılır. Böylelikle, M.Ö. III. yüzyılda Ermenistan Büyük Hayk, Küçük Hayk, Dsopk ve Kommagene olarak, dört krallığa bölünür.
Bölünen ülke, artık yabancı istilacılara gereken darbeleri vurmak için lazım olan eski gücüne sahip olmaz.
Yervanduni’lerin Büyük Hayk’taki son temsilcisi IV. Yervand (M.Ö. 220-201) olur. IV. Yervand, Akhuryan (Arpaçay) ve Araks (Aras) nehirlerinin birleştiği yerde yeni bir başkent kurar ve Yervandaşat olarak adlandırır (Ayrıntılar için buraya tıklayınız: http://akunq.net/tr/?p=572)
. Bu şehrin kuzeyinde ise Yervandakert ve Yervandavan, Akhuryan’ın sağ kıyısında ise, önemli bir kutsal mekâna dönüşecek olan Bagaran şehirlerini kurar.
Selevkos kralı III. Büyük Antiokos’un orduları, Ermeni General Artaşes komutanlığında, M.Ö. 201 yılında Büyük Hayk’ı istila eder ve Artaşes, yönetici (strategos) olarak tayin edilir.
Dsopk’un Yervanduni kralı Kserkses (M.Ö. 220-201), önce Selevkos kralı III. Andiokos’a yarı-bağımlı olur, M.Ö. 201 yılında ise bir komplo sonucunda öldürülür.
Küçük Hayk ve Kommagene de Selevkos devletinin strategialarına dönüşürler.
III. Andiokos, Dsopk’ta Zareh’i, Küçük Hayk’ta Mihrdat’ı, Kommagene’de Ptğomeos’u (Ptolome) yönetici olarak tayin eder. Böylece, Yervanduni Ermeni krallıkları Selevkos İmparatorluğu’nun istilacı siyasetinin kurbanı olur.
Dsopk-Kommagene de dâhil olmak üzere, Yervanduni hanedanlığı temsilcileri çok sayıda şehir kurmuş, kendi adları ve resimleriyle para basmış, ülkenin ekonomik gelişmesini teşvik etmiş, Helenistik kültürü desteklemişlerdir.
Yervanduni’ler dönemi Ermenistan’ında, devletleşme sağlam temeller üzerinde inşa edilmiş olduğundan dolayı, yabancı egemenlik sadece on yıl sürer.
Yervanduni hanedanlığı kralları listesi
- I. Kanaatkâr Yervand (M.Ö. yaklaşık 570-560)
- Tigran Yervandyan (M.Ö. 560-535)
- Vahagn Yervandyan (M.Ö. 530-515)
- I. Hidarnes (M.Ö. VI. yüzyıl)
- II. Hidarnes (M.Ö. V. yüzyıl)
- III. Hidarnes (M.Ö. V. yüzyılın ortası)
- Artaşir (M.Ö. V. yüzyılın ikinci yarısı)
- II. Yervand (M.Ö. 404-360)
- III. Yervand (M.Ö. 330-300)
- IV. Sonuncu Yervand (M.Ö. III. yüzyılın son çeyreği)
Türkçeye çeviren: Diran Lokmagözyan
Leave a Reply