Nakhçavan, Nakhçıvan, Nakhcavan, Nakhcıvan, Nakhicavan. Büyük Hayk’ın Vaspurakan Eyaleti’nin Nakhçavan bölgesinde bulunan şehir. Nakhçavan, ananeye göre Ermenistan’ın en eski yerleşim yeri olup, M.Ö. 3669 yılında, tufandan sonra tüm sülalesiyle burada konaklayan (“Nakhicevan” adı daha sonra, “Nakhnakan icevan”dan [Erm.= İlk konak yeri, terc. notu] halk tarafından aktarılmıştır) Nuh peygamber tarafından kurulmuştur. Eskiden Nakhçavan’da Nuh peygamberin mezar-ziyaretgâhı Ermeniler tarafından bilinmekteydi.
Nakhçavan, M.Ö. VI. yüzyılda kale olarak belirtilmektedir. M.Ö. III.-II. yüzyıllarda şehir Muratsyan sülalesinin mülküydü. Artaşesyan ve Arşakuni hanedanlığı döneminde kraliyet mülküne bağlanmıştır. Nakhçavan’ın yönetimi Arşakuniler tarafından Mardpetunilere teslim edilmişti.
Mardpet episkoposluğunun makamı IV. yüzyılda Nakhçevan’da bulunmaktaydı. Büyük ve ticari açıdan önemli bir şehir olup binlerce Ermeni ve Musevi’den oluşan bir nüfusa sahipti. Arşakuni hanedanının çöküşü sonrasında (428) Nakhçavan, Sasaniler tarafından İran ordugâhına dönüştürülüp Ermeni şahapların (belediye başkanları) görevi ortadan kaldırılmıştır. V.-VII. yüzyıllarda, yabancı işgalcilere karşı yürütülen Ermeni kurtuluş hareketinin merkezlerinden biri olmuştur. 630’lu yıllarda İran boyunduruğundan kurtulup Ermenistan’a bağlanmıştır.
Arap işgalciler tarafından 654 yılında işgal edilen Nahkçavan, 655’te Bizans ordusunun da yardımıyla kurtarılarak VII. yüzyıla kadar Ermenistan’a tabi olmuştur. Ordu komutanı Kasım, Ermenilerin direnişini kırmak amacıyla ve halifeliğin önerisiyle, Ermeni beylerini 705’te Nakhçavan’a çağırır ve hainlikle yok eder.
Ermenistan’da halifelik yönetiminin tesis edilmesinden sonra (VII. yüzyıl başı) Nakhçavan, Arap emiri yönetimindeki bir Arap ordugâhına dönüşür. Bagraduni hanedanının kurulmasından sonra, IX. yüzyıl sonunda Nakhçavan, Arap işgalinden kurtarılır. Kral I. Sımbat, 902 yılında Nakhçavan’ı Sünik metropolitine bağlı bir episkoposluk makamı olarak Sünik beyi Sımbat’a bağışlar.
Nakhçavan, X.-XI. yüzyıllarda görülmemiş bir yükseliş dönemi yaşar ve “ilk şahane ve ünlü başkent” olarak anılır. XII. yüzyıl Avrupalı gezgini Rubruk’a istinaden Nakhçavan’da 80 kilise bulunuyordu. Bu kiliselerin büyük bir kısmı XII.-XIII. yüzyılları arasında Selçuk ve Tatar-Moğol saldırıları sonucunda yıkılır.
Selçukluların işgalleri (özellikle XI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren) sonrasında Nakhçavan’a ilk defa olarak Türk unsuru yerleşir. Nakhçavan, işgalciler tarafından Yeltkuzyan emirliğine dönüştürülür. Nakhçavan, Ermeni-Gürcü ortak ordusu tarafından 1211 yılında kurtarıldıktan sonra Orbelyan beyliğine geçer, fakat akabinde yeni saldırılara maruz kalır (1225 Hürezm şah Celalettin, 1230’lu yıllarda Tatar-Moğollar, 1386’da Lenktimur’un çapulcuları) ve bölgeye yerleşen Türk kabileleri tarafından birçok kilise camiye çevrilir.
Nahcavan şehri, Safevi İran idaresi döneminde (XVI.-XVII. yüzyıl) şahın valisi tarafından yönetilmekteydi. İran şahı I. Abbas 1604-05 yıllarında Nakhçavan Ermenilerini göçe zorlayıp İran’a yerleştirir.
Davit Beg, 1720’lerde Nakhçavan’ı kurtarmaına rağmen, şehir 1730’lu yıllarda tekrar işgalcilerin eline geçerek Nakhicevan hanlığının merkezine dönüşür.
1828 yılında (Türkmençay antlaşması), hanlık boyunduruğundan kurtulan Nakhçavan, bölgeyle birlikte Batı Ermenistan topraklarına katılır (1828-40 Ermenistan Vilayeti, 1840-46 Yerevan bölgesi, 1849-1918 Yerevan Vilayeti).
Nakhçavan, 1918 yılında Türk orduları tarafından işgal edilir. Aynı yılın sonunda, Türkler işgal ettikleri bölgelerden uzaklaşmaya mecbur olduklarında, Musavatlar, Nakhçavan’ı Ermenistan Cumhuriyetinden ayırmak niyetiyle, Nakhçavan ile Şarur-Daralagyaz bölgelerinde “Aras Cumhuriyeti”ni kurar (“Şura”). Nakhçavan ve ilçelerinde Ermeni-Tatar kırımları başlar.
Nakhçavan, 1919 yılının Haziran sonlarında Ermeni kuvvetleri tarafından kurtarılır. “Aras Cumhuriyeti”nin varlığı sona erer.
1920 Temmuzunda Nakhçavan’da Sovyet rejimi yerleşir. Sovyetler Birliği ve Ankara Hükümeti arasında yapılan 1921 Moskova ve Kars antlaşmalarıyla Nakhçavan şehri, aynı isimle anılan bölge ve bazı başka bölgelerle birlikte Ermenistan’dan ayrılıp özerk bölgeler olarak Sovyet Azerbaycan’ına bağlanır.
Nakhicevan, 1924 yılından itibaren Nahcivan Özerk Bölgesi’nin başkentidir.
Küçük Ermeni Ansiklopedisi, III. cilt, Yerevan, 1993.