Նեսիմ Օվադյա Իզրաիլ. Հայամետ հրեան Թուրքիայից

Արծվի Բախչինյան

 Նեսիմ Օվադյա Իզրաիլը Թուրքիայում ապրող հրեա պատմաբան, գրող եւ թատերագետ է: Ծնվել է 1952 ին, Երուսաղեմում, մեկ տարեկանում ընտանիքի հետ վերադարձել է Ստամբուլ: 1973 թվականին ավարտել է Ստամբուլի Տեխնիկական համալսարանը՝ ստանալով քաղաքաշինության դիպլոմ, ապա հետբուհական ուսումնառություն է անցել նույն հաստատությունում: Քաղաքաշինության ոլորտում աշխատել է մինչեւ 2008 թվականը, իսկ թոշակի անցնելուց հետո ամբողջությամբ նվիրվել է օսմանյան եւ արդի թուրքական պատմության ուսումնասիրությանը: Իզրաիլը հեղինակ է թուրքերեն արժեքավոր գրքերի Օսմանյան կայսրությունում հայերի փորձառության եւ հատկապես թատրոնի պատմության վերաբերյալ:

–Հարգելի՛ Նեսիմ, որպես Թուրքիայի հրեական համայնքի ներկայացուցիչ, կարո՞ղ եք պատմել, թե ինչպիսին է այսօր այդ համայնքի վիճակը եւ ինչպես է նա պահպանում իր ազգային ինքնությունը:

-Այսօր Թուրքիայում ապրող հրեաները շառավիղներն են սեֆարդյան հրեաների այն համայնքի, որը երբեմնի մուսուլմանական իշխանության օրոք բնակվել է Պիրենեյան թերակղզում՝ Իսպանիայում եւ Պորտուգալիայում, նաեւ հարավային կաթոլիկ Ֆրանսիայում, արտոնյալ պայմաններում: Երբ տեղական կաթոլիկներն ի վերջո ուժեղացել են, մուսուլման իշխանները հարկադրված են եղել հեռանալ տարածաշրջանից: Նրանց հետ համագործակցող հրեաները դարձել են նոր կաթոլիկ վարչակազմի թիրախ. շատերը սպանվել են կամ խստորեն պատժվել, ուրիշների թույլատրել են լքել երկիրը:

Այդ ժամանակ Եվրոպայի ամենագործունյա եւ ամենահզոր պետության ղեկավարը՝ օսմանյան սուլթանը, ընդունել է վտարված հրեաներին: Մոտավորապես 1492-ին նրանց բերել են որպես արհեստավոր եւ մասնագիտական մի ուժ, որն անհրաժեշտ էր Օսմանյան կայսրությանը: Հրեաները բնակություն են հաստատել հիմնականում Կոստանդնուպոլսում՝ կայսերական մայրաքաղաքում, ինչպես նաեւ Սելանիկում, Իզմիրում, Բուրսայում, Էդիրնեում եւ այլ քաղաքներում: 530 տարի է, ինչ նրանք պահպանում են իրենց գոյությունն այս աշխարհագրական միջավայրում, որն ընդգծված կերպով ձեւավորվել է իսլամական կրոնականությամբ: Խոսելով լադինոյով՝ հին հայրենիքից բերված իսպաներենի եւ նոր վայրում ձեւավորված թուրքական, եվրոպական ու արաբական ազդեցությունների խառնուրդով, նրանք իրենց լեզուն հասցրել են մինչեւ մեր օրերը:

–Այո՛, երբ մի անգամ Ստամբուլում ծանոթացա Սառա անունով մի աղջկա հետ, հարցրի, թե նա հրեա՞ է եւ գիտի՞ արդյոք եբրայերեն: Զարմացա, երբ պատասխանեց, որ ինքը չի խոսում, սակայն մեծ ծնողները խոսել են իսպաներեն…

-Այո՛, լադինոն շատերն իսպաներեն են անվանում… Օսմանյան կայսրությունը գոյատեւել է որպես բազմալեզու ու բազմամշակույթ կառույց, որը չի միջամտել հրեաների եւ մյուս ոչ մուսուլման համայնքների կրոնական կյանքին (թեեւ որոշակի դեպքերում միջամտություններ, իհարկե, եղել են): Օսմանյան հրեաները պահպանել են իրենց ներկայությունը նաեւ իրենց հանդարտ եւ հանդուրժող հանրային վարքի շնորհիվ:

Թուրքական հանրապետության վաղ տարիներին՝ 20-րդ դարում ձեւավորված ազգ-պետության շրջանում, Թուրքիայի հրեաները բախվեցին ձուլման ճնշումների, որոնցից էր նաեւ իրենց մայրենի լադինոյով խոսելու արգելքը: Նրանք կարողացան գոյատեւել «Կայադես» (լադինոյով՝ լռություն) անվանվող քաղաքականությամբ, որը փոխզիջման գլխավոր նշանն էր: Թեեւ կան անհատական տարբերություններ, կարծում եմ՝ այսօր էլ նրանք մեծապես պահպանում են այդ դիրքորոշումը: Մանավանդ երբ Իսրայելի եւ Թուրքիայի հարաբերություններում սկսում են «ցուրտ քամիներ» փչել, հրեական համայնքում լռությանը հակվածությունը նկատելիորեն ուժեղանում է:

Այսօր ի հայտ է եկել նաեւ հակառակ միտում՝ «Ավլարեմոս» («Եկեք խոսենք»):

–Դուք խոսում եք մի քանի լեզվով, որոշ չափով՝ նաեւ հայերեն: Ինչպե՞ս առաջացավ ձեր հետաքրքրությունը հայոց լեզվի եւ մշակույթի նկատմամբ:

-Թեեւ ես աշխարհայացքով ձախակողմյան եմ, սոցիալիստ ու թեեւ կրթությամբ ու մասնագիտությամբ ճարտարագետ եմ, իմ իրական հետաքրքրությունը միշտ եղել է Օսմանյան կայսրության վերջին դարի եւ Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրման տարիների պատմությունը: Երիտասարդությունս անցել է այդ թեմաների ընթերցանությամբ եւ ուսումնասիրությամբ:

Այդ տարիներին, ինչպես շատերը, ես էլ գրեթե ոչինչ չգիտեի 1915 թվականին հայերի տեղահանումների մասին: Անկեղծ ասած՝ լիովին չէի հասկանում 1970-ականներից մինչեւ 1990-ականները թուրք դիվանագետների դեմ իրականացված հարձակումների դրդապատճառները, որոնք հանգեցրել են մահերի:

Վերջապես, 1995 թվականին, երբ կարդացի Վահագն Տատրյանի «Ցեղասպանություն. 1915 թվականի հայկական հարցը եւ դրա իրավական հետեւանքները» գիրքը, չափազանց տպավորվեցի: Սկսեցի ավելի շատ գրքեր ընթերցել այդ թեմայով: Ստամբուլի «Ակօս» թերթն էլ կարեւոր դեր ունեցավ իմ լուսավորման մեջ:

2007 թվականին Ստամբուլի մարդաշատ փողոցում Հրանդ Դինքի սպանությունն, ինչպես բոլորին, ինձ եւս հասկացրեց, որ այս հարցը հեռու է լուծված լինելուց եւ շարունակում է ակտիվորեն քննարկվել: Եվ սկսեցի ինքս էլ ուսումնասիրել, սովորել ու գրել: Եվ դեռ շարունակում եմ:

–Քաջ հայտնի է, որ հայերն են եղել թուրքական թատրոնի հիմնադիրը, այս թեմայով կան թե՛ հայերեն, թե՛ թուրքերեն գրքեր: Իմ հոր՝ Հենրիկ Բախչինյանի եւ ինձ համար հաճելի անակնկալ էր իմանալ, որ մեր աշխատասիրած խմբագիր եւ դերասան Երվանդ Թոլայանի «Կավռոշ-նամե» ինքնակենսագրություն-հուշերը, թարգմանաբար լույս է տեսել թուրքերեն՝ ձեր խմբագրությամբ: Ինչպե՞ս կգնահատեք այդ գրքի նշանակությունը:

-Արդեն 15 տարի է, ինչ ուսումնասիրում եմ հայերի՝ որպես Օսմանյան կայսրության թատրոնի հիմնադիրների պատմությունը: Երբ հասկացա, թե որքա՜ն կարեւոր է մայր աղբյուրներին հասնելու համար հայերեն իմանալը, սկսեցի սովորել լեզուն: Չնայած խոսելու մեծ փորձ չունեմ, զգալի առաջընթաց եմ արձանագրել կարդալու եւ թարգմանության մեջ:

Երբ «Արաս» հրատարակչությունը 2019-ին հրատարակեց Թոլայանի հուշերը՝ հայերեն, դրանք մեծապես օգտակար եղան իմ այն ժամանակ գրվող ուսումնասիրության՝ «Մարտիրոս Մնակյանը Թանզիմաթի, Աբդուլ Համիդի (Իսթիբդաթ) եւ Սահմանադրական (Մեշրութիեթ) շրջանի թատրոնում» գրքի համար: Թոլայանի գրքի գրեթե կեսը թարգմանելուց հետո հասկացա, թե ի՜նչ կարեւոր գործ է դա: Եվ երբ «Արասի» հրատարակիչ, երջանկահիշատակ Եդուարդ Թովմասյանը հետագայում առաջարկեց ինձ լինել թուրքերեն հրատարակության խմբագիրը, մեծ հաճույքով համաձայնեցի:

«Կավռոշ-նամեն» սովորական հուշագրություն չէ: Թեև նրա որոշ հատվածներ կարելի է գտնել այլ աղբյուրներում, Թոլայանը հայ թատրոնի պատմությունը ներկայացրել է մի այնպիսի տեսանկյունից, որը մինչ այդ հազվադեպ էր հանդիպում: Այդպիսով, ստեղծվել է մի պատում, որն ամբողջովին դուրս է ուշ օսմանյան տարիների հայ քաղաքական կուսակցությունների դիտանկյունից: Հայ թատրոնի պատմությունն այդ տեսանկյունից ընթերցելը տալիս էր մի նոր, թարմ հեռանկար: Հայ թատրոնի վերաբերյալ սկզբնաղբյուրներն ունեն շատ սահմանափակ քաղաքական վերլուծություն: Սակայն Թոլայանը, պատմելով հայ թատրոնի պատմությունը, բացեիբաց ներկայացնում է իր քաղաքական դիրքորոշումը: Հավանաբար մեծ դեր է խաղացել այն հանգամանքը, որ նա իր հուշերը գրել է Թուրքիայի սահմաններից դուրս, նախ՝ Փարիզում, ապա՝ Երեւանում:

Այս աշխատության շնորհիվ ես ավելի լավ հասկացա, թե ինչու Մարտիրոս Մնակյանը, Հակոբ Վարդովյանը եւ հայ թատրոնի շատ այլ գործիչներ չեն ցանկացել հրապարակայնորեն հանդես գալ քաղաքական դիրքորոշումներով՝ նախընտրելով փոխզիջման գնալ Օսմանյան պետության եւ թուրքերի հետ՝ շարունակելու համար իրենց բեմական գործունեությունը:

–Դուք նաեւ հրապարակել եք հետազոտություններ թատերական գործիչներ Աշոտ Մադաթյանի եւ Շահինյան ընտանիքի մասին: Ի՞նչն է այս դեմքերին առանձնահատուկ դարձնում թուրքական թատրոնի պատմության մեջ:

-Օսմանյան թատրոնի հիմնադրումից հետո առաջին 60 տարիներին այն ամբողջությամբ եղել է հայկական, այն ամբողջովին ղեկավարել են հայ արվեստագետները: Թուրք դերասաններն այդ դիրքերին կարողացան հասնել միայն ավելի ուշ: Եվ երբ հիմնվեց Թուրքիայի Հանրապետությունը, թատրոնն արդեն կայացած էր հենց հայ արվեստագետների շնորհիվ:

Սակայն ինչպես Ջումհուրիեթը գրեթե չընդունեց օսմանյան ժառանգությունը, այնպես էլ համարյա ջնջեց հայ թատերական գործիչների ժառանգությունը: Բացի մի քանի թուրքալեզու թատերագետներից, հանրապետական շրջանի մեծ մասն արհամարհեց հայերի ներդրումը: Բայց գոյություն ունի հանրապետական շրջանին նախորդող հսկայական թատերական պատմություն: Այսօր էլ քչաթիվ թատերական պատմաբանները փորձում են այս ճշմարտությունը փոխանցել նոր սերունդներին:

Առաջընթաց կա՞: Այո՛, կա՛: Ես, որպես այդ պատմաբաններից մեկը, փորձում եմ վերականգնել Թուրքիայի թատերական պատմության բաց թողած օղակները: Իմ գրքերը՝ նվիրված Մարտիրոս Մնակյանին, Աշոտ Մադաթյանին եւ Շահինյան ընտանիքին, պարզապես կենսագրականներ չեն. դրանք այնպիսի աշխատություններ են, որոնք ներկայացնում են ինչպես Օսմանյան կայսրության, այնպես էլ Թուրքիայի հանրապետության թատրոնի պատմությունը:

–Բացի թատերական ուսումնասիրություններից, դուք անդրադարձել եք նաեւ եղեռնամահ հայ գրողներին՝ ձեր «1915 ապրիլի 24. Ստամբուլ, Չանղըրը, Այաշ, Անկարա» եւ Գրիգոր Զոհրապին նվիրված հատորներում: Ի՞նչ ընդունելություն են ունեցել այդ գրքերը թուրք գիտնականների եւ ընթերցողների շրջանում: Որեւէ սպառնալիքի հանդիպե՞լ եք:

-«1915. Մահվան ուղի. Գրիգոր Զոհրապ» գիրքն իմ առաջին հրատարակված աշխատանքն է: Այդ հատորի շնորհիվ Գրիգոր Զոհրապը լայնորեն ճանաչվեց ու սիրվեց Թուրքիայում: Ինչպես հայտնի է, նա չի եղել 1915-ին Ստամբուլում ձերբակալված 250 հայ մտավորականների մեջ, բայց շատերը սխալմամբ կարծում են, թե եղել է:

Զոհրապն այն անձնավորությունն է, որի մասին գրածս գիրքն ամենաթանկն է ինձ համար, որով ամենաշատն եմ հպարտանում: Նա մի անձնավորություն էր, որի բնավորությունը խորապես գնահատում եմ եւ որին կցանկանայի նմանվել:

Իմ «1915 ապրիլի 24. Ստամբուլ, Չանղըրը, Այաշ, Անկարա» գիրքը նույնպես շատ կարեւոր է. այն ներկայացնում է Օսմանյան կայսրության հայկական տեղահանումները փաստաթղթերով՝ մատչելի ձեւաչափով: 2013-ին, երբ այն հրատարակվեց, Թուրքիայում մթնոլորտն ավելի հանդուրժող էր: Մոտենալով 1915-ի հարյուրամյակին՝ թե՛ հասարակության մեջ, թե՛ իշխանական շրջանակներում ավելի բաց վերաբերմունք կար: Գիրքը, երկու անգամ տպագրվելով, այսօր սպառված է:

Թուրք գիտնականներից եւ ընթերցողներից դրական արձագանքներ եմ ստացել երկու գրքերի վերաբերյալ: Հնարավոր է՝ եղել են մի քանի բացասական մեկնաբանություններ, բայց ընդհանուր առմամբ առ այսօր որեւէ խնդիր չեմ ունեցել: Իհարկե, ամեն ինչ կարող է փոխվել վաղը: Այդ տարբերակը միշտ պետք է հիշել:

–Ինչպե՞ս եք տեսնում Թուրքիայի հայ եւ հրեա փոքրամասնությունների ապագան:

-Իմ ազգանունն Իզրաիլ է, որը ժառանգել եմ հորիցս: Երբեք չեմ մտածել այն փոխելու մասին: Ես հարազատներ ունեմ Իսրայելում: Վերջին երկու տարիներին Իսրայելի քաղաքականության շատ կողմերի հետ համաձայն չեմ եղել եւ արտահայտել եմ իմ ընդդիմությունը սոցիալական ցանցերում: Բայց, ինչպես նշեցի, իրավիճակը կարող է փոխվել, եւ ես գիտակցում եմ, որ միգուցե ինձ դժվար օրեր սպասվեն:

Այս ամենից ելնելով՝ կարող եմ ասել, որ Թուրքիայում ինչպես հայ, այնպես էլ հրեա փոքրամասնությունները հաճախ անցնում են անհանգստության բարձր փուլերով: Դա նման է փշալարի վրա նստած լինելուն: Երկու համայնքներն էլ շարունակաբար եւ համակարգված կերպով փոքրանում են:

Այսօր Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունները ընթանում են ավելի հանգիստ հունով: Իսրայել-Թուրքիա հարաբերությունները գուցե այս պահին լավագույն վիճակում չեն, բայց ԱՄՆ-ի ներգրավմամբ հնարավոր է՝ դուրս գան դեպի ավելի հարթ ճանապարհ:

Եթե իմ կանխատեսումները ճիշտ են, ապա Թուրքիայի հայ եւ հրեա փոքրամասնությունները կշարունակեն պահպանել իրենց գոյությունը…

–Նեսի՛մ, մաղթենք, որ այլեւս դժվար օրեր չապրենք… եւ որ տեւական ու արժանապատիվ խաղաղություն հաստատվի մեր տարածաշրջանում ու ողջ աշխարհում…

https://azg.am