Ավերումի և խտրականության հետքերով. դոմերի «անառարկայական» պատմությունը

Ըլգազ Գյոքըրմաքլը

Մեհմեթ Քույումջուն իր «Անառարկայական կյանքեր՝ դոմեր» վավերագրական ֆիլմում պատմում է Հաթայի մարգինալացված դոմ համայնքի կորուստների, համախմբվածության և անտեսանելի կյանքի մասին։ 1999 թ․ Հաթայում ծնված Մեհմեթ Քույումջուն մեծացել է որպես դոմ համայնքի անդամ և տարիներ շարունակ ակտիվ դեր է խաղացել դոմ, ռոմ և աբդալ համայնքների իրավունքների համար մղված պայքարում։ Մի օր նա որոշել է պատմել իրենց պատմությունը և առաջին քայլերն արել «Անառարկայական կյանքեր՝ դոմեր» վավերագրական ֆիլմի ստեղծման ուղղությամբ։

Հաթայի դոմ համայնքի կրած դժվարությունները լայն լսարանին հասցնելու նպատակով ֆիլմի վրա աշխատելու ժամանակաշրջանում տեղի ունեցավ 2023 թ․ փետրվարի 6-ի երկրաշարժը։ Թուրքիան ապրել էր պատմության մեջ ամենաավերիչ երկրաշարժերից մեկը։ Տներ և փողոցներ ավերվեցին, հազարավոր մարդիկ կորցրեցին իրենց կյանքն ու սիրելիներին, իսկ տուժած քաղաքները բառացիորեն կորցրեցին իրենց ինքնությունը։ Ավելին՝ կորել էին նաև Քույումջուի՝ ամիսներ շարունակ հավաքած կադրերը։ Նա ուներ միայն մեկ տեսանյութ, որն արխիվացրել էր երկրաշարժից կարճ ժամանակ առաջ։ Այս կորուստներից հետո վավերագրական ֆիլմը չէր կարող ավարտին հասցվել։ Այնուամենայնիվ, Քույումջուն չհապաղեց պատմել իր պատմությունը, և երկրաշարժի պատճառով խտրականությունն ավելի տեսանելի դարձավ։ Երկրաշարժից մեկ տարի անց նա գործի անցավ «Անառարկայական կյանքեր՝ դոմեր» վավերագրական ֆիլմի համար, որն ուսումնասիրում է Հաթայի դոմ համայնքի կրած կորուստները, նրանց ստեղծած համերաշխության ցանցերը և անտեսանելի կյանքը։

Ֆիլմը, որի նկարահանումներն սկսվել են Ալի Իսմայիլ Քորքմազի հիմնադրամի (ALİKEV) աջակցությամբ, իսկ երկրաշարժից առաջ և հետագայում՝ ավարտվել «Հիշողություն, ճշմարտություն» արդարության կենտրոնի աջակցությամբ, կենտրոնանում է Հաթայի դոմ, աբդալ և ռոմ համայնքների սոցիալական մեկուսացման, համերաշխության պրակտիկայի և մարդու իրավունքների համար պայքարի վրա։

Ֆիլմը շարունակում է ցուցադրվել Թուրքիայի տարբեր քաղաքներում։ Ցուցադրություններին ուղեկցում է գործընթացի տարբեր փուլերում արված լուսանկարների ցուցահանդեսը, որը ծրագրի մի մասն է։ «Անառարկայական կյանքեր՝ դոմեր» վավերագրական ֆիլմի մասին զրուցեցինք ռեժիսոր Մեհմեթ Քույումջուի հետ, ով ներկայացնում է դոմերի իրավունքների խախտումները և խտրականությունը։

Սկսենք դոմ համայնքի մասին պատմական էքրսկուրսից և Թուրքիայում նրանց դրությունից։

Դոմերը, ովքեր հիմնականում ապրում են Հաթայում, այն խմբերից մեկն էին, որոնք պատմականորեն ստիպված էին գաղթել մ.թ.ա. 400 թվականին՝ Հնդկաստանում կաստայական համակարգի կողմից պարտադրված ճնշումների պատճառով։ Պատմության ընթացքում նրանք ենթարկվել են լուրջ խտրականության և իրավունքների խախտումների։ Հնդկաստանում նրանց անվանում էին «դալիտներ», ինչը նշանակում է «անիծված»։ Նրանք միշտ մեկուսացված էին և ստիպված էին ապրել առանց որևէ տարրական իրավունքի։ Դոմերը Հնդկաստանից հեռացած առաջին խմբերն էին։ Նրանք հասան Թուրքիա՝ Մերձավոր Արևելքով անցնելով Իրանով, Իրաքով և Սիրիայով։ Նրանց ժամանումը Անատոլիա սկիզբ է առել 1900-ականների սկզբից։ Խտրականությունն ու մեկուսացումը գրեթե անընդհատ հանդիպել են այս երկար միգրացիոն ճանապարհի ընթացքում և շարունակվել են Թուրքիայում։

Ինչպե՞ս ծագեց վավերագրական ֆիլմ նկարահանելու գաղափարը։

Ես ակտիվիստ եմ եղել ավագ դպրոցից՝ սկսելով կամավոր աշխատել Անթաքիայի քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններում, հատկապես տեղական կազմակերպություններում։ Հետագայում հնարավորություն ունեցա զարգանալու տեղական նախագծերի միջոցով։ Եվ մոտ ինը տարի պետական ​​ծառայող եմ։ Վավերագրական ֆիլմ նկարահանելու առաջին քայլերը ձեռնարկվել են 2021 թ․։ Երբ քայլում էի դոմ-ռոմ-աբդալ թաղամասերով, մտածեցի. «Ինչո՞ւ չպետք է պատմենք մեր սեփական պատմությունը»։ Այս գաղափարը հղացավ Netflix-ով ցուցադրվող «Սիրտ» սերիալի շնորհիվ։ Սերիալը դոմ համայնքի մասին էր, բայց թե՛ բացման տողը, թե՛ կերպարները խորապես անհանգստացրին ինձ։ «Աստված ստեղծեց մարդուն, մարդը ձանձրացավ, և Աստված ստեղծեց դոմին» նման նախադասությունը ոչ այլ ինչ էր, քան դոմին զվարճանքի կերպարի վերածելը։ Այնուամենայնիվ, դոմի՝ առօրյա կյանքում մղած պայքարը բոլորովին այլ է և շատ ավելի դժվարին։ Տարիներ շարունակ դոմերը ներկայացվում են արտաքին շղարշով, որը զուրկ է իրականության հետ որևէ կապից։ Ուզում էի վավերագրական ֆիլմ նկարահանել՝ այս սխալ ընկալումը կոտրելու և մեր մշակույթը, լեզուն և կյանքի համար պայքարը ներքին տեսանկյունից ներկայացնելու համար։

Չորս ամիս նկարահանումներ եմ կատարել Անթաքիայի Աքսարայ, Սարայքենթ և Ալթընչայ թաղամասերում։ Հավաքեցինք մոտ չորս ժամվա կադրեր, անցանք մոնտաժի փուլին, և գնացի Ստամբուլ՝ գովազդային տեսանյութով, որից արխիվացրի ընդամենը 15 րոպե։ Վերադարձից հետո տեղի ունեցան փետրվարի 6-ի երկրաշարժերը։

Ինչպիսի՞ն էր երկրաշարժը և դրա հետևանքները դոմերի համար, ովքեր արդեն իսկ խտրականության էին ենթարկվում։

Երկրաշարժը ընդգծեց համայնքների առջև ծառացած խնդիրները բնակարանային, զբաղվածության, առողջապահության և կրթության հասանելիության հարցում։ Երկրաշարժի առաջին օրերից դոմերը խիստ խտրականության ենթարկվեցին նրանց՝ ժամանակավոր կացարաններում ընդունվելու գործընթացում։ «Դուք կեղտոտ եք, գիտեք, թե ինչպես վրան տեղադրել, դուք խանգարում եք ուրիշներին» մեկնաբանությունները դժվարացրին նույնիսկ նրանց վրանային քաղաքներում ընդունելը։ Այս մեկուսացումը շարունակվեց կոնտեյներային քաղաքներում. շատ ընտանիքներ ստիպված էին լքել իրենց թաղամասերը։ Մարդիկ ստիպված էին ապրել իրենց կողմից տեղադրված վրաններում։ Միայն զգալի ջանքերից հետո տրամադրվեցին նրանց կոնտեյներներ, ովքեր արդեն տնով էին ապահովել։ Երկրաշարժից հետո թիրախավորումը մեծացավ։ Դոմ համայնքը մեղադրվեց գողության մեջ և մնաց օգնության բաշխման վերջին փուլում։ Կային թաղամասեր, որոնք օրերով մնացին առանց տաք կերակուրի։ Համայնքի զբաղվածությունը, որն արդեն իսկ կախված էր օրավարձից, ամբողջությամբ փլուզվեց։ Կառավարության օգնություն ստանալու խոչընդոտների պատճառով շատ ընտանիքներ ստիպված էին գաղթել տարբեր մարզեր՝ սեզոնային գյուղատնտեսական աշխատանքների համար։ Այս ընտանիքները, որոնք անընդհատ տեղափոխվում են գետնանուշ, կարտոֆիլ և խնձոր հավաքելու, այդ շրջաններում պայքարում են վրաններում գոյատևելու համար՝ առանց էլեկտրաէներգիայի, ջրի կամ ջերմամեկուսացման։ Երեխաների՝ դպրոց հաճախելու հնարավորությունը գրեթե ամբողջությամբ անհետացել է։ Կոնտեյներների հեռացման հետ մեկտեղ հազարավոր դոմ և ռոմ ընտանիքներ հայտնվել են դժվարությունների մեջ. կան հսկայական բարդություններ, և որևէ կոնկրետ բացատրություն չկա։

Այնուամենայնիվ, դուք չհանձնվեցիք և շարունակեցիք նկարահանումները երկրաշարժից հետո։

Երկրաշարժի ժամանակ կորցրեցի իմ բոլոր կադրերը. ինձ մնացել էր ընդամենը 15 րոպե։ Առաջին տարին չէի կարողանում աշխատել սարքավորումների պակասի պատճառով։ Խոստացա ինքս ինձ, որ կօգտագործեմ այս կարճ ձայնագրությունը, և արեցի։ Ոչ մի պատմություն չունեմ, ոչ մի պատմական տեսողական նյութ։ Ցավոք, երբ հետազոտություններ արեցի այս թեմայով, չկարողացա գտնել։ Մտածեցի, որ այս վավերագրական ֆիլմը մեծ ժառանգություն կլինի, որը կարող եմ թողնել ապագա սերունդներին՝ փաստաթղթավորելով համայնքի պատմությունը և գոյատևման համար պայքարը։ Սկսեցի նկարահանումները երկրաշարժից մեկ տարի անց, և մենք ավարտեցինք մոնտաժի գործընթացը երեքուկես տարվա ընթացքում։ Նախագիծը մեծ ուշադրության արժանացավ ինչպես տեղական, այնպես էլ միջազգային մակարդակով։ Վավերագրական ֆիլմը արժանացավ «Լավագույն ֆիլմ» մրցանակին Միջազգային գնչուական կինոփառատոնում և ցուցադրվեց Քաթարում կայացած Երկրորդ համաշխարհային սոցիալական զարգացման գագաթնաժողովում՝ ավելի քան 400 երկրների ներկայացուցիչների առջև։ Ցուցադրություններ են նախատեսվում նաև Ստամբուլում, Անկարայում և Անթաքիայում։

Ինչպիսի՞ն էր նկարահանման գործընթացը։

Նկարահանման գործընթացը բավականին սահուն անցավ համայնքային կյանքում իմ ներգրավվածության շնորհիվ։ Քանի որ 2009 թ․ ի վեր կամավորական աշխատանքով ներգրավված եմ տարածաշրջանում տարբեր նախագծերում, մենք որևէ դժվարության չհանդիպեցինք համայնքին հասնելու հարցում. ընդհակառակը՝ աջակցություն ստացանք։ Երբ նրանք լսեցին վավերագրական ֆիլմի մասին, թե՛ համայնքի անդամները, թե՛ տեղական ղեկավարները մեծ հետաքրքրություն ցուցաբերեցին նախագծի նկատմամբ։

Կայի՞ն արդյոք դժվար պահեր ձեզ համար։

Երկրաշարժից հետո տարածաշրջանը թե՛ մտավոր առումով, թե՛ ֆիզիկապես ուժասպառ էր։ Մարդկանց առջև ծառացած դժվարությունները, այդ թվում՝ ապաստանի և օգնության հասանելիությունը, անընդհատ բախվում էին նկարահանման ողջ ընթացքում։ Յուրաքանչյուր պատմություն, յուրաքանչյուր զրույց մեզ վրա ծանր բեռ էր թողնում։ Չնայած դրան, փոքրիկ ժպիտները, երեխայի երջանկության նման պահերը դարձան հույսի աղբյուր և մեզ ուժ տվեցին։ Երկրաշարժի գոտուց վերադառնալուց հետո եղան օրեր, երբ ես չէի կարողանում վերականգնվել. այդ ապրումները իսկապես ճնշող էին։

Ինչպիսի՞ արձագանք ստացաք ձեր ֆիլմի պրեմիերայից հետո։

Դիտողները հաճախ հարցնում են. «Կա՞ արդյոք դոմ անունով համայնք», քանի որ համայնքը տարբեր շրջաններում հայտնի է տարբեր անուններով, և այդ անունները հաճախ բացասական երանգներ ունեն։ Այս անունները գերիշխող համայնքների կողմից օգտագործվել են խտրականությունն ու սոցիալական մեկուսացումը ամրապնդելու համար։ Վավերագրական ֆիլմը նպատակ ուներ կոտրել այս սխալ ընկալումները և ճշգրիտ փոխանցել դոմերի ինքնությունն ու մշակույթը։ Ընդամենը 40 րոպեում դիտողները հնարավորություն ունեցան տեսնելու և հասկանալու համայնքի պատմությունը, առօրյա կյանքը և նրանց առջև ծառացած մարտահրավերները։ Հանդիսատեսից լսեցինք հուզական և տեղեկատվական մեկնաբանություններ։

https://www.agos.com.tr/tr/yazi/36413/yikimin-ve-ayrimciligin-izinde-domlarin-iskalanmis-hikyesi

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

www.akunq.net