Օրդուի հայկական թաղամասի Քուրթուլուշ փողոց

Գյուվեն Բայար

1939-ի Երզնկայի երկրաշարժի գիշերը Օրդուի հայկական թաղամասում հղի հայուհին ու թրքուհին, որոնց տները իրար կողքի էին, երկրաշարժի առաջացրած սթրեսի պատճառով միաժամանակ ծննդաբերում են։ Մանկաբարձուհին շտապում է մի տնից մյուսը, և ծնվում են երկու գեղեցիկ աղջիկներ։ Այդ գիշեր երկնքի աստղերն այնքան պայծառ էին, որ երկու աղջիկներին էլ անվանում են Յըլդըզ (Աստղ)։ Նրանց ասում են, թե իրենց անունների պես՝ ճակատագրերն էլ են նույնը լինելու, և որ նրանք կմեծանան ինչպես քույրեր, և այդպես էլ լինում է։

Օսմանյան ժամանակաշրջանում հունարեն «Թաթավլա» անվամբ և մեծամասամբ հույն բնակչությամբ շրջանը վաղ հանրապետական ​​ժամանակաշրջանից խիտ բնակեցված է եղել նաև հայկական համայնքով: 1929 թ․ ստացված «Քուրթուլուշ» անվան պատմությունը չի առանձնանում Անատոլիայի պատմությունից։ Փաստ է, որ Թուրքիայում շրջանների, թաղամասերի, բնակարանների ու մարդկանց անվանակոչումը մեծ քաղաքական ենթատեքստ ունի։ Պետությունը փորձել է ռեւանշիստական ​​անվանափոխության միջոցով հիշողությունից ջնջել Զաֆեր-ի Միլլի թաղամասի խորը արմատավորված պատմությունը, որն սկսվում է Օրդուի Թյուրք փողոցից, միանում Զաֆեր փողոցին և շարունակվում Քուրթուլուշ փողոցով կամ հայկական հարևանությամբ: Նույն պետական ​​միտքը 1970-ականների վերջին ցանկանում էր կրկին փոխել անունը, քանի որ «Քուրթուլուշ» անվանումը հիշեցնում էր ձախակողմյան կազմակերպության մասին:

Անհնար է հասկանալ, թե ինչ հաղթանակ է սա մահվան ճամփորդության ընթացքում ապրած տառապանքից հետո, երբ հազարավոր մարդիկ լռելյայն թողեցին իրենց ողջ անցյալը, խնայողությունները, տները և գերեզմանները՝ մտածելով, թե 1915 թ․ հայաթափության ժամանակ ապրած հոգեկան խռովքը որոշ ժամանակ անց կավարտվի, և նրանք կվերադառնան իրենց տները։ Նահանգապետ Մուստաֆա Մալայի օրոք (1996-1997 թթ.) տեղի պատմաբանը Քուրթուլուշ փողոցի անունը փոխեց «Սըթքը Չեբի փողոցի»։ Երբ նայում ենք 1930-ականների Հայկական թաղամասին, այն շենքը, որը մենք տեսնում ենք ձախ կողմում, միհարկանի է թվում, սակայն իրականում երկհարկանի է, որի վրա ավելի ուշ ավելացվել է մեկ այլ հարկ: Այդ վայրը երկար տարիներ ծառայել է որպես քեռի Սըթքըի գրադարան ու աշխատասենյակ։ Ես ունեմ նաև նրա արխիվի մեծ մասը։ Թեև հորեղբայր Սըթքիի հայրական տունը նույնպես հայկական թաղամասում էր, սակայն անհնար է, որ Օրդուի պատմությամբ այդքան հետաքրքրված և գիտակ մարդն անտեսեր նրա պատմությունը, հարևաններին և այն հարյուրավոր բաները, որոնց ականատեսն էր: Այս լռությունը գիտակցված ընտրություն է։ Հայկական (1915-ից հետո հայկական թաղամասն արդեն դատարկվել էր) և հունական թաղամասերի սոցիալական կառուցվածքը, որտեղ բնակեցված էին Տրապիզոնի ռուսական օկուպացիայից հետո Օրդուի (1916թ. ապրիլի 18) ընտանիքների մեծ մասը, օրինակ՝ Չեբի ընտանիքը, և ժամանակաշրջանի պայմաններով ձևավորված մտածելակերպն ու ազգայնական դիրքավորումը դեռ ուսումնասիրված չէ։

Այս լուսանկարը եկել է արտերկրից, և հետևի մասում գրված տեղեկատվական գրառումը շատ արժեքավոր է։ Բանավոր պատմության հարցազրույցների և հազարավոր լուսանկարների միջոցով որոշում եմ, թե Օրդուի հայկական թաղամասի 100-ից ավելի շենքերը որ հայ ընտանիքներին են պատկանում, և գտնում եմ դրանք Google Maps-ում: Մնացել էր երկու-երեք շենք, որ չկարողացա պարզել, թե որ հայ ընտանիքին են պատկանում, մեկը Սըթքը Չեբիի տունն էր, մյուսը՝ Նիհաթ Աքթենի տունը, որը մինչ օրս չեմ կարողանում պարզել։

Լուսանկարի ձախ կողմում գտնվող միահարկ շենքի սեփականատերը Սարգիս Թագվորյանն է։ 1915-ի տեղահանությունից հետո շենքը փոխանցվել է Շյուքրյու Բոդուրին՝ պատգամավոր Աթա Բոդուրի հորեղբորը, Օրդուի Մեսուդիե թաղամասից։ Քեռի Սըթքին, որպես վարձակալ, ամուսնությունից հետո՝ 1955 թ․, տեղավորվել է տան առաջին հարկում։ Առջևի աջ կողմում երևացող տունը, որի դուռը բաց է, և պատուհանից մի կին է դուրս նայում, Քյուփչյու հայ Հասանի հայրական տունն է։ Հասան Ավջըն մահացել է Օրդուում։ Նրա գերեզմանը գտնվում է քաղաքային գերեզմանատանը։ Գերեզմանատուն եկողները չեն հասկանում, որ նա հայ է, քանի որ նրա տապանաքարի վրա «Ֆաթիհա» է գրված (մուսուլմանների գերեզմանաքարին գրվող տեքստ, որը վերցված է Ղուրանից և վերջինիս առաջին սուրան է-Ակունքի խմբ․)։ Օրդու Չաքալչըքմազ գերեզմանատանը նման 30-ից ավելի գերեզման կա, սակայն դա առանձին թեմա է։ Հնուց են հայտնի հայ Հասանի զավակները, իսպանացի Մուրադը և Թալին (Յըլդըզ) Աբլան։ Թալին Աբլան (Թուրշուջույան) ողջ է և ապրում է Ստամբուլի Քուրթուլուշ թաղամասում, ինչպես որ ապրում էր Օրդուի Քուրթուլուշում:

Ես մի գեղեցիկ պատմություն եմ լսել Թալինի մասին, մականվանյալ Յըլդըզ աբլա. 1939-ի Երզնկայի երկրաշարժի գիշերը Օրդուի հայկական թաղամասում հղի հայուհին ու թրքուհին, որոնց տները իրար կողքի էին, երկրաշարժից առաջացած սթրեսի պատճառով միաժամանակ սկսում են ծննդաբել։ Մանկաբարձուհին շտապում է մի տնից մյուսը, և ծնվում են երկու գեղեցիկ աղջիկներ։ Այդ գիշեր երկնքի աստղերն այնքան պայծառ են, որ երկու աղջիկներին էլ անվանում են Աստղ՝ Յըլդըզ։ Նրանց ասում են, որ իրենց ճակատագրերն ու անունները նույնն են լինելու, և որ նրանք կմեծանան ինչպես քույրեր, և այդպես էլ լինում է։ Մեկը հայ Հասանի դուստրն է, մյուսը՝ ֆաթսացի Ֆարուք Գյուրի մայրը։ 1942 թ․ Ունեցվածքի հարկի ընդունումից հետո նրանց ճանապարհները շեղվում են։ 30 տարի անց Ֆարուք աբին իր մորը՝ Յըլդըզ մորաքրոջը, տանում է Յըլդըզի (Թալին աբլա) մոտ, ում հետ ընդհանուր ճակատագիր ունի՝ Ստամբուլ, և նրանք հանդիպում են։

Երկհարկանի շենքը, որը երևում է լուսանկարի կնոջ հետևում, միահարկ տնից անմիջապես այն կողմ, հենց այդ հայի տուն է։ Այն վայրը, որտեղ տարիներ շարունակ ապրել է Ռըֆաթ Ֆուրթունը։ Այդ տան անմիջապես դիմաց կանգնած է Հանդան Ճգնավորյանի (դեմոկրատ Հանդան) հայրական տունը։ Նրա հետևում կանգնած է պղնձագործ Սարգիս Դևեջիյանի միահարկ տունը։ Դևեջիյան տան դիմաց կանգնած է սրճավաճառ Մելիք Քայա Արզանի տունը, որը հետագայում փոխանցվել է դերձակ Կարապետ Դերթլիյանի երեխաներին։ Հին լուսանկարում այսօր երկու շենք կա Սարգիս Թագվորյանի տան և Ռըֆաթ Ֆուրթունի տան միջև ընկած հատվածում։ Վարդագույն շենքը բազմիցս ձեռքից ձեռք է անցել և այսօր բուտիկ հյուրանոց է։ Այս շենքերը մասամբ նոր են՝ թվագրված 1954 թ.։ Այն կառուցվել է Ռիֆաթ Ֆուրթունի որդու՝ Շյուքրյու Ֆուրթունի համար։ Հեռավոր հետևում երևացող տունը՝ Ֆուրթուն առանձնատունը, որը գտնվում է Հաջըլար բլրի մեջտեղում (այսօր Ֆուրթուն փողոց), նաև սահմանակից է Օրդուի նախկին քաղաքապետերից (1894-1896)-(1898-1902) Սուլեյման Ֆելեքի առանձնատան պարտեզի հետ:

Նշում. Էլեկտրաէներգիան Օրդու է հասել 1930 թ․ ապրիլի 1-ին, նահանգապետ Ալի Քեմալի Աքսութի օրոք: Լուսանկարում տեսնում ենք էլեկտրասյուները, բայց մալուխները դեռ չկան։ Այսպիսով, մենք նայում ենք Օրդուի հայկական թաղամասին մինչև 1930 թ․ կամ այդ ​​ժամանակ:

https://t24.com.tr/yazarlar/guven-bayar/ordu-ermeni-mahallesi-kurtulus-sokak,48729

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net