Սոցիալական հիշողության մեղեդիներում ապրող քաղաքը․ Արդվին

ՄԱՀՄՈՒԹ ՇԵՆՈԼ

Անգլիացի գրող Լուի դը Բեռնիերեսի «Կապիտան Կորելիի մանդոլինը» վեպը, որը սիրո պատմություն է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներից, այն հազվագյուտ գործերից է, որը միշտ հիշում եմ:

Վեպի հերոսն ինձ մի բան է հիշեցնում.

Գործիքը, որն առանձնահատուկ տեղ ունի իմ կյանքում՝ մանդոլինը։

Առաջին անգամ իմ իտալական մանդոլինը վերցրի, երբ ինը-տասը տարեկան էի․ այն կրում էի մեջքիս գրեթե այնպես, ինչպես կապիտան Անտոնիո Կորելլին:

Այդ ժամանակից ի վեր, չնայած հազվադեպ ընդմիջումներին, այն երբեք չի լքել ինձ։

Իմդատ Հալվաշին՝ հորս մտերիմ ընկերը և այն ժամանակ Էդիրնեի ուսուցիչների վերապատրաստման դպրոցի երաժշտության ուսուցիչը, ինձ նոտաներ սովորեցնելիս ստիպեց, որ մանդոլին նվագելը սիրեմ:

Թուրքական լուսավորության և վերածննդի շրջան համարվող Հանրապետության տարիների երաժիշտներից Սաիփ Էգյուզի և Աքիֆ Սայդամի կողմից ստորագրված 3 հատոր մանդոլինի մեթոդն Իմդաթ բեյի ձեռքի տակ ուսումնասիրելիս ինձ նվագել էր տալիս Արդվինի շրջանի բազմաթիվ մեղեդիներ, հատկապես՝ Աթաբարը, որն իր ինքնահոսով գրել էր իմ տետրում, այդ ընթացքում ձեռքը ծնկի դրած տեմպ էր պահում, երբեմն հաճույքից դնդնալով։

Բաճկոնի գրպանից հանում էր գրիչը, զգուշորեն դնում նոտաները՝ իր մարգարտաշար ձեռագրով և տողերով, նախ սկզբում սոլի բանալին ընդգծելով, նոթատետրումս գծելով սպասում էր, որ նվագեմ. ավելի ուշ սկսեցի հիշողությամբ նվագել:

Իմդաթ հոջան, ով այժմ իննսունն անց է, Բորչկայի Արդվին քաղաքից էր. օրհնյալ լինի նա…

Նրանից սովորած Արդվինի հայտնի Աթաբարը, Դելի Հորոն, Սարըքըզ հորոնը և հատկապես Ջիլվելո Նանայ մեղեդիները, ինչպես տեսա վերջին տարիներին, կարծում եմ, ողջ երկիրը գիտեր՝ նվագում էր, երգում և անգամ ոտքի կանգնում պարելու:

Դրա պատճառը երբեք չեմ հարցրել․ Արդվինի երաժշտության ժրությո՞ւնն էր, որ ստիպում էր մարդկանց վեր-վեր թռչկոտել, նրանց պարզությու՞նն էր, որ անգամ կարելի էր սուլել, արդյո՞ք այս մեղեդիներին Կովկասի հետ կապված Արևելասևծովյան տարածաշրջանի մշակութային հարստության ավելացումն էր, թե՞ այս բոլորը միասին էին:

Ի՞նչը կարող է պատճառ լինել, որ Արդվինի նոտաները լայնորեն հնչում են ամբողջ երկրում։

Ստանալով այս քաղաքի բնակիչների բանավոր պատմությունների հետ միացված սոցիալական հիշողության վայրերի սոցիոլոգիական ժողովածուն՝ «Սարերից մինչև ծով, Արդվին» վերնագրով գիրքը, այժմ կարող եմ վստահորեն ասել.

Տարիներ առաջ Արդվինի երիտասարդությունը, որտեղ բնակչության 98 տոկոսը գրագետ է, իսկ համալսարանական կրթություն ունեցողները երկրի բնակչության ամենաբարձր տոկոսն էր կազմում, 1940-ականներին ուսանողներ ուղարկելով գյուղական ինստիտուտներ, այնուհետև գյուղի ուսուցիչների վերապատրաստման դպրոցներ և վերջապես որպես ուսուցիչ ավագ դպրոցներ, նրանց Անատոլիայի բոլոր անկյունները, ուղարկելով ասես վառ փարոսներ, կարծում եմ, դա պետք է նոր էջ բացեր երկրի երաժշտության գեղագիտության մեջ։

Ինքս եմ ականատես եղել, որ այդ ուսուցիչներից ամեն մեկի ձեռքում մանդոլին կար։

Ամբողջ երկրում Արդվինի երաժշտության և ժողովրդական պարերի տարածմամբ «Սարերից ծով, Արդվին» գիրքը մեծ դեր ունեցավ Արդվինի ուսուցիչների և մտավորականների միջև օրգանական կապ հաստատելու գործում:

Գիրքը մաքուր և սահուն լեզվով, ակնհայտորեն խնամքով պատրաստված ավարտուն ժողովածու է գրող-գիտնական, սոցիոլոգիայի դոկտոր, դասախոս Ռահշան Ինալի կողմից, որի որոշ հատվածների հեղինակն անձամբ նա է, և նախատեսված է նրանց համար, ովքեր ցանկանում են վայելել գրականության հետաքրքրաշարժ համը ակադեմիական ուսումնասիրության մեջ, ու իր խնամքով գրված տեքստերով և հեղինակների ոգևորությամբ, ձեռք է մեկնում նրանց, ովքեր սիրում են Արդվինը ընդհանուր ստեղծագործական գործընթացում, և որոնց սերն Արդվինի հանդեպ երևում է յուրաքանչյուր նախադասությունից։

Արդվինում ծնված դոկտոր Ռահշան Ինալի այս աշխատությունը, որը տպագրվել է “İletişim” հրատարակչության “Memleket Kitapları” շարքում, Ռահշան հոջայի նախաբանով իր տեղը գրավեց գրականության մեջ որպես սոցիալական հիշողության և սոցիոլոգիական տեքստի օրինակ՝ 3 գլուխներով և 14 տարբեր հոդվածներով:

Որոշ գրողների ազգանուններից հեշտությամբ կարող ենք տեսնել, որ նրանք արդվինցի են, և նրանց կենսագրությունից հասկացվում է, որ այնպիսի անուններ, ինչպիսիք են Ֆաթիհ Արթվինլին, Թաներ Արթվինլին, ինչպես նաև ուրիշներ, այս կանաչապատ տարածքների զավակներ են։

Գրքի վերջում զետեղված կենսագրությունների բաժնից տեղեկանում ենք, որ Ռահշան Ինալը ծնվել է Արդվինում։

1-ին գլխում, որն անդրադառնում է Արդվինի պատմությանը, նրա բարդ էթնիկ կազմին և քաղաքականությանն ու միգրացիային առնչվող սոցիոլոգիական կառուցվածքին այնքանով, որքանով այն պետք է լինի ժողովածուներում, կան հինգ առանձին հոդվածներ և «Մշակույթ», ¨Առօրյա կյանք¨ վերնագրերի ներքո գրված բոլոր մյուս հոդվածներում, ակադեմիական լեզվից հեռու տեքստերի առկայությունը, որոնք իրենց կոշտ ու դիդակտիկ ձևաչափով անդյուրամարս են, նույնպես ցույց են տալիս, որ այս գիրքը մոտենում է գրական տեքստին։

Կարելի է անգամ ասել, որ բոլոր տեքստերում նմանություններ կան լրագրության լեզվին, ամսագրերին և հարցազրույցներին՝ սկսած Խոփայի փարոսի պատմությունից մինչև բոշա ժողովուրդը՝ տարածաշրջանի քոչվոր ժողովուրդը, մինչև տեխնիկական թլփատողի՝ Հուսեյին բեյի կյանքի պատմությունը, որն արտացոլում է նորագույն շրջանի պատմությունը:

Բացի սոցիոլոգ Ռահշան Ինալի ներածությունից, նրա «Ավանդույթից մինչև արդիականություն. ցլամարտեր» վերնագրով տեքստը նույնպես արժեք է հաղորդում գրքին՝ որպես Արդվինի մշակույթի ներկայացում։

Գիրքը ձեռքն առնող բախտավոր ընթերցողը կիմանա կազմակերպչական գործընթացների մասին, որոնք տարածվում են Արդվինի թաղային կոմիտեների վրա, որտեղ Դև-Յոլ հեղափոխական շարժումը ակտիվորեն ներգրավված էր մինչև 1980-ի խունտան, ապա հանդիպում ենք կոլեկտիվ հիշողության մի տեսակ հավաքագրման, որն անդրադառնում է «Նատաշաների մարմնավաճառության իրականությանը», որոնք հոսել էին Արդվին խորհրդային համակարգի փլուզման ժամանակ, և հանկարծ ընթերցողը սկսում է շունչը պահած կարդալ փրփող և խելահեղ ալիքներով հոսող Ճորոխ գետի հայտնի նավակների, և առևտրի, առաքման ու փոխադրման մասին որը կատարվում էր նավակներով։

Այս գունեղ պատմվածքը գրականության առումով գրքին հարուստ երանգ է հաղորդում: Թվում է, թե տեքստերը շատ զգույշ են դրված մեկը մյուսի հետևից, ոչ թե ցրված են իրար հետ կապ չունեցող հերթականությամբ: Բայց յուրաքանչյուր տեքստ իրեն հատուկ կանոնն ունի՝ ցանկության դեպքում կարելի է ընթերցել առանձին. ամբողջ գիրքը կարդալիս գրքի շապիկը փակում ես արդվինյան վեպ կարդացած լինելու զգացումով, այն տարօրինակ հրաժեշտով, որ լսում ես գրքից երջանիկ բաժանվելիս:

Իր «Արդվին» գրքում դոկտ. Իդրիս Էրսան Քյուչուքի հեղինակած ժողովրդական պարերի և երաժշտության բաժինն ինձ այնքան հետաքրքրեց բոլոր տեքստերից, որ շեղեց միտքս և ստիպեց ինձ մտածել, անգամ երբ բաժանվել էի տեքստից: Կցանկանայի, որ արդվինցի ինտելեկտուալ ուսուցիչների մասին իմ գեղարվեստական ​​թեզը, որոնք տեղական մեղեդիներ են տարածում երկրով մեկ՝ հիմնականում մանդոլին, և հնարավորության դեպքում ակորդեոն նվագելով, ընդունվի նույն չափով, որքան վերոնշյալը: Այն փաստը, որ միշտ ականատես եմ եղել, թե ինչպես Աթաբարի հորոնը, որն առաջին անգամ ինձ սովորեցրել է իմ ուսուցիչ Իմդաթ Հալվաշին, ումով ես միշտ հպարտացել եմ որպես ուսանող, անփոխարինելի տեղ ունի Թուրքիայի հիմնական կրթական հաստատություններում, դա համարել որպես այս պնդման փոքրիկ ապացույց:

Ըստ որոշ աղբյուրների՝ 1935 թ․ Ստամբուլում անցկացված Բալկանյան պարերի փառատոնին մասնակցած արդվինյան ֆոլկլորային խմբի՝ Աթաթուրքի առջև կատարված «Արդվինի հայկական պար»-ն (բնագրում պարը գրված է բար ձևով-Ակունքի ծնթ․) այն կատարումն էր, որն այդ օրը ամենաշատ ուշադրությունն էր գրավել։ Երբ Աթաթուրքը այնքան էր հավանել այդ պարը, որ մի քանի անգամ ցանկացել էր, որ այն կրկնվեր, և ինքն էլ մասնակցել էր պարին, պարի անունը փոխվել-դարձել էր Աթաբար։

Թուրք հայտնի երաժիշտ և հետազոտող Մուզաֆեր Սարըսյոզենի կազմած՝ «Այգի ու պարտեզ ունի, սերկևիլ ու նուռ ունի, մեր Աթայից հիշատակ, Աթաբարի պար ունի» բառերով այս պարը, որ երգվում ու կատարվում էր նշված ոտանավորներով, այնքան պարզ էր, որ դրան հեշտությամբ կարող էին մասնակցել գրեթե բոլորը, ու կարծում եմ, որ դրա համար էլ արագ տարածվեց և տեղ գրավեց ամբողջ երկրի տեղական պարերի մեջ։

Աթաբարին, որը սկսվում է ռե մի ֆա սոլ սոլ լա ֆա սոլ 6/8 տեմպերով, հիշողությանս մեջ է արդեն կես դար, և երբ երգելու համար երաժշտություն եմ փնտրում ու ձանձրանում եմ, այն միշտ ուղեկցում է ինձ իր մեղեդիով, և հեշտությամբ միտքս գալիս։

Աթաբարն իր տեղն ունի ոչ միայն Արդվինի հավաքական հիշողության և այնտեղից էլ ողջ երկիրի հիշողության մեջ, այլև՝ իմ ընտանիքի հավաքական հիշողության։

Հայրս՝ Նազըմ բեյը, Արդվինից էր, գաղթական Բաթումից․ նա ամեն տարվա մարտի 7-ին գնում էր Արդվինի ազատագրման տոնակատարությանը, սիրում է նաև հյուրասենյակում Աթաբար պարել, և որքան հիշում եմ, դա իրեն շատ էր սազում՝ բաճկոնի վերին գրպանից հանած սպիտակ թաշկինակը թափահարելով..․

Հենց այդ ժամանակներից էր նա, որպես իր հայրենակից, ծանոթացել Իմդաթ հոջայի հետ։

https://acikgazete.com/toplumsal-hafizanin-melodilerinde-yasayan-sehir-artvin

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net