Արդարության զգացումը և մշակույթը

Օհաննես Քըլըչդաղը

Արդարություն հասկացության հայտնի սկզբունքն է՝ արդարությունը կա՛մ կա բոլորի համար, կա՛մ չկա առհասարակ: Այն ըմբռնումը, որ որոշ խմբեր ինքնաբերաբար և կտրականապես արժանի են որոշակի վայրագությունների, այնքան արմատավորվել և նորմալ է ընդունվել հասարակության մեջ, որ Թուրքիան դարձել է անօրինականության և բռնության հասարակություն, որտեղ հզորները ղեկավարում են նավը: Արդարության փոխարեն ինստիտուցիոնալացվել է անարդարությունը։

Վերջին երկու հոդվածներում մենք անդրադարձել ենք Թուրքիայում առաջին իսկ օրվանից ոչ թուրքերի և ոչ մուսուլմանների նկատմամբ համակարգված խտրականության և նմանօրինակ դեպքերի մասին: Այսպիսով, կա՞ արդյոք կապ այս համակարգված խտրականության, անգամ ճնշումների և Թուրքիայում իրավակարգի ու արդարադատություն հաստատելու և արմատավորելու ձախողման միջև: Իմ կարծիքով՝ հաստատ կա։ Անշուշտ, այս խմբերի նկատմամբ ինստիտուցիոնալացված, արմատացած խտրականությունը Թուրքիայում անարդարության և օրենքի գերակայության բացակայության միակ պատճառը չէ, բայց սա գլխավոր, որոշիչ պատճառներից ու գործոններից մեկն է: Եկեք պարզաբանենք։

Արդարադատության հայեցակարգը և արդարադատության իրականացումն ունի բազմաթիվ տարբեր ասպեկտներ կամ բաղադրիչներ: Առաջին բանը, որ գալիս է մտքիդ, իհարկե, օրենքներն ու դատարաններն են, որը ճիշտ է՝ օրենքներն ու դատարաններն այն վայրերն են, որտեղ դրսևորվում և ակնկալվում է արդարությունը: Սակայն արդարադատությունը նաև զգացմունքային և մշակութային հարթություն ունի. արդարությունը կա և պետք է դրսևորվի ոչ միայն դատական ​​նիստերի դահլիճներում, այլ նաև՝ գլխում և մտքում։ Բայց արդարության այս կողմը հաճախ անտեսվում է վերլուծության մեջ և առանձնապես չի ընդգծվում։ Թեև իրավունքը և դատարանները հիմնականում դրսևորվում են պետական ​​ոլորտում, արդարադատության մշակութային և էմոցիոնալ չափումները սոցիալական են և, հետևաբար, ավելի լայն տարածում ունեն հանրային մակարդակում:

Եթե ​​մի իրադարձություն, իրավիճակ, պրակտիկա ոմանց համար շատ արդար է թվում, իսկ մյուսներին՝ անարդար, այդ մարդկանց համար շատ դժվար է միավորվել (որը թեև մեր թեման չէ, բայց կասկածում եմ նաև «միասնության» նպատակին), եւ նրանց համար շատ դժվար է խաղաղ շարունակել ընդհանուր սոցիալական կյանքը։ Մի խոսքով, որպեսզի մարդիկ միասին ապրեն խաղաղության մեջ, նրանք պետք է կիսեն արդարության զգացումը, որը պահանջում է, որ արդարության մշակույթը լայնորեն տարածվի և հաստատվի հասարակ մարդկանց շրջանում, այլ կերպ ասած՝ արժեքների շուրջ լինեն ընդհանուր համաձայնություն և նորմեր, որոնք կիրառում են, երբ որոշում են, թե ինչն է արդար և ինչն է անարդար։ Ինչպես մշակույթի յուրաքանչյուր ասպեկտ, սովորում են նաև արդարության մշակույթը և այն արժեքներն ու նորմերը, որոնց վրա այն հիմնված է. այն փոխանցվում է սերնդեսերունդ սոցիալականացման, դիտարկման և, իհարկե, ֆորմալ և ոչ ֆորմալ կրթության միջոցով:

Այսպիսով, Թուրքիայում սերունդների ընթացքում ի՞նչ են մարդիկ սովորել և դիտել արդարության մասին: Երբ անդրադառնում ես, թե ինչ է արվել ոչ թուրքերի և ոչ մուսուլմանների նկատմամբ, տեսնում ես, որ արդարության չափանիշները կարող են փոխվել՝ կախված թե ում են հասցեագրված և նրա հանդեպ քո տեսակետից, որ արդարությունը կարող է փոխվել ու փոխվել՝ գաղափարական և քաղաքական չափանիշներին և նպատակներին համապատասխան, որ անհրաժեշտության դեպքում պատիժը կարող է լինել ոչ թե անհատական, այլ կոլեկտիվ, որպեսզի նույնիսկ հանցանք չգործած անձը պատժվի՝ կախված իր ինքնությունից, որ օրենքով գրվածը կարող է ոչ միշտ իրականացվել, և որ բոլորը չեն կարող հավասար լինել օրենքի առաջ, որ այս բոլորը հնարավոր է դիտարկել համակարգված, շարունակական, այսինքն՝ կառուցվածքային և ինստիտուցիոնալ ձևով նշված խմբերի դիտարկման մեջ։

Կարո՞ղ ենք արդյոք ակնկալել, որ սերունդները, ովքեր մեծացել են՝ այս ամենը երբեմն բացահայտ տեսնելով, երբեմն էլ լսելով, զարգացնեն և հետևեն արդարության մշակույթին և հետևաբար զգացմանը: Երբ ընդունեք, որ արդարության սանդղակը կարող է փոխվել՝ կախված նրանից, թե ում է հասցեագրված, և որ Թեմիսի աչքերը, անհրաժեշտության դեպքում, կարող են լայն բացվել՝ քննելու ծագումնաբանությունը, անցյալը և պատկանելությունը նրանց, ովքեր նրանից արդարություն են պահանջում, նրանց, ում երեկ որպես հակառակորդներ էիք տեսնում՝ կլինեն հայ, հույն թե հրեա, և անարդարություն էիք անում նրանց նկատմամբ, և եթե ​​այսօր նրանք չկան, կան ուրիշներ, որոնց տեսնում եք որպես հակառակորդ կամ թշնամի՝ նրանց նկատմամբ ևս անարդարություն և անօրինություն եք անում, քանի որ մեկ անգամ ընդունել եք, որ դա հնարավոր է և նորմալ:

Արդարություն հասկացության հայտնի սկզբունքն է՝ արդարությունը կա՛մ կա բոլորի համար, կա՛մ չկա առհասարակ: Այն ըմբռնումը, որ որոշ խմբեր ինքնաբերաբար և կտրականապես արժանի են որոշակի վայրագությունների, այնքան արմատավորվել և նորմալ է ընդունվել հասարակության մեջ, որ Թուրքիան դարձել է անօրինականության և բռնության հասարակություն, որտեղ հզորները ղեկավարում են նավը: Արդարության փոխարեն ինստիտուցիոնալացվել է անարդարությունը։

Իրավիճակն ավելի լավ հասկանալու համար օգտակար կլիներ գրել մի քանի նախադասություն ևս այն հարցի շուրջ, որ օրենքը կարող է փոխվել ու փոխվել գաղափարական և քաղաքական նպատակներին համահունչ։ Կարճ ասած՝ արդարությունը Թուրքիայում միշտ եկել է թուրքիզմից և էտատիզմից հետո։ Փոփոխելու հայտնի ասացվածքը՝ երբ խոսքը թուրքիզմի և էտատիզմի մասին է, արդարությունը միշտ մանրուք է եղել։ Հնարավոր չէ արդարություն հաստատել մի երկրում, որտեղ գերակշռում են դատախազներն ու դատավորները, ովքեր կարծում են, որ իրենց առաջնային պարտականությունը «պետության գոյատևման» պաշտպանությունն է։ Արդարությունը, իդեալական, վերպետական ​​հասկացություն և նպատակ է, իրականում դա տրանսցենդենտալ, ունիվերսալ հասկացություն է։ Արդարությունն այնպիսի էություն ունի, որ այդպիսին է թե Թուրքիայում, թե, ասենք, Նամիբիայում։ Այս գիտակցությամբ պետք է գործեն նաև իրավաբանները։

Թուրքիայում ոչ միայն օրենսդիրները, ընտրված քաղաքական գործիչները, նշանակված պաշտոնյաները, այլև դատավորներն ու դատախազները ոչ թուրքերի և ոչ մուսուլմանների վերաբերյալ որոշումներ կայացնելիս միշտ գործել են՝ հիմնվելով որոշ քաղաքական նկատառումների և կեղծ, ոչ ճշգրիտ, թերի և ոչ ճիշտ պատմական վերլուծությունների վրա և որոշ չփակված հաշիվներ դուրս բերելով այդ վերլուծություններից: Ինչպես, օրինակ, պնդումն է, թե «փոքրամասնությունները» շահագործել են Օսմանյան կայսրությունը և Թուրքիան, և հետևաբար արժանի են որոշակի պատիժների, նույնիսկ եթե դրանք դեմ են օրենքի համընդհանուր սկզբունքներին…

Որքան սովորություն ես դարձնում քաղաքականությունն ու պատմությունը օրենքի հետ խառնելը, այնքան հեռանում ես արդարությունից:

https://www.agos.com.tr/tr/yazi/29799/adalet-duygusu-ve-kulturu

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net