Արա Գյուլերից Զահրատին ուղղված սրամիտ տողեր՝ իմ սիրելի ընկեր Զահրատ․․․

Սեւան Դեյիրմենճեան

Անցած տարի վախճանված հայտնի լուսանկարիչ Արա Գյուլերից 1948 թ. հայ գրականության նշանավոր անուններից Զահրատին ուղղված նամակը ներկայացնում է այդ ժամանակաշրջանի ու այդ երկու անհատների մտերմության մասին հետաքրքիր ու մի փոքր էլ «սրամիտ» մանրամասներ։

Արա Գյուլերի (1928-2018) ու Զահրատի (1924-2007) վաղեմի մտերմության հավաստիքներից եղող այդ նամակից Զահրատի կնոջ` Անայիս Յալդըզճըյանի հետ մեր պատրաստած ու 2012 թ. հայերեն հրատարակված «Եկել եմ, կգնամ այսպես. ու՞մ ինչ գործն է» վերնագրով ստեղծագործությունն առաջին անգամ հրատարակելիս, թերևս գործի ժամանակատարության պատճառով,  միայն մի քանի տող էի կարդացել-անցել։ Զահրատի վախճանից 12 տարի, իսկ Արա Գյուլերի մահից կարճ ժամանակ անց այցելեցի տիկին Անայիսին ու երբ կարդացի այդ նամակի բովանդակությունը, այս անգամվա զգացումներս լիովին տարբեր եղան։
Շատերս Արա Գյուլերին գիտենք որպես լուսանկարիչ, այնինչ նրա վաղեմի ծանոթները նրան սկզբում որպես գրող էին ճանաչում։ Քադըքյոյի (Քաղկեդոն-Ակունքի խմբ.) Արամյան դպրոցի շրջանավարտների միության կողմից 1957 թ. հրատարակված «Հայ գրականության համայնապատկերը Հանրապետության ժամանակաշրջանում» գրքում Արա Գյուլերը ներկայացվում է որպես  երիտասարդ գրող, որի` դեռևս 29 տարեկան հասակում
թուրքերեն գրած առաջին հոդվածը հրատարակվել է «Հաբեր» թերթում, 1950 թ. «Յենի Իսթանբուլ» թերթի կազմակերպած միջազգային մրցույթին է մասնակցել (մրցույթում հաղթել են Սաիմ Քոջագյոզն ու Նեջդեթ Օքմենը)  ու «Մի տարօրինակ ամանորյա գիշեր» վերնագրով պատմվածքի շնորևհիվ համարվել է ամենալավ թուրք արձակագիրներից մեկը։

Արձակագիր Արա Գյուլերը
Որոշ ժամանակ անց Արա Գյուլերը վերադառնում է հայ գրական շրջանակներ ու «Ժամանակ» թերթի  արվեստի բաժնի խմբագիր դառնում, բացի այդ՝ նա Փանգալթը լիցեյի շրջանավարտների միության «Սան»,  Կենտրոնական միության «Հանդես մշակույթի» ու «Ճառագայթ» ամսագրերում ժամանակակից գրական ուղղությունների հետքերը կրող պատմվածքներ է հրապարակում։ Գրողին ներկայացնող տողերի համաձայն՝ Գյուլերը «Հայաթ» ամսագրում մի շրջան «ֆոտոլրագրող» է եղել և իր լուսանկարչական արվեստի գործերի շնորհիվ ճանաչված դարձել լուսանկարչության սիրահարների շրջանում։

Շրջանավարտների միության կողմից հրատարակվող և ամենակայուններից մեկը համարվող «Սան» ամսագրում տպագրվել են նաև Արա Գյուլերի ու Զահրատի գործերը. ամսագրի առաջին համարը լույս է տեսել 1948 թ. փետրվարի 1-ին։  Գրող Զահրատի ստեղծագործությունները տպագրվել են այդ  ամսագրի առաջին համարներում, իսկ Արա Գյուլերն իր «Խրտվիլակ» վերնագրով առաջին պատմությունը հրատարակել է 1949 թ. հուլիս-օգոստոս ամիսների համարում։ Դրանից հետո «Սան»-ում Արա Գյուլեր ստորագրությունը հաճախ է հայտնվում։ Տպագրվում էին ոչ միայն նրա պատմվածքները, այլև` հոդվածները, պիեսները, լուսանկարները։
Ստորև ներկայացվող նամակը  1948 թ. մարտի 26-ին Արա Գյուլերը գրել է Զահրատին, որը  այդ ժամանակ ծառայում էր Էվրեշե-Քավաքում (Գալիպոլի). նամակը Շիշլիից փոստով ուղարկվել է մարտի 27-ին։ Այնտեղ Գյուլերի հասցեն նշված է որպես «Գալաթասարայի Թոսբաղա փողոց համար 10/4»։ Այդ փողոցը ներկայում կրում է Արա Գյուլերի անունը։
Այն, որ Արա Գյուլերն իրեն հատուկ սրամտություն ուներ դեռևս երիտասարդ ու  չճանաչված գրող լինելու տարիներին, հասկացվում է նաև այս նամակից։ Ակնհայտ է նաև, որ Զահրատը ևս  երբեմն-երբեմն Գյուլերին կարճ նամակներ է ուղարկել։ Նամակում Արա Գյուլերի նշած «Գրառումներ իմ գերեզմանից» ստեղծագործության թարգմանության ճակատագիրը, ցավոք սրտի, չկարողացանք իմանալ։  Չնայած նրան, որ Արա Գյուլեր ստորագրությամբ  բազմաթիվ այլ հոդվածներ էին հրատարակվել «Սան»-ում, ակնհայտ է, որ ամսագրի խմբագիրներից գրող Վարուժան Աճեմյանը (1917, Ստամբուլ-2005, Բուենոս Այրես)  խոչընդոտել է այդ նյութի հրատարակությունը, կամ էլ Արա Գյուլերը ինքը չի ցանկացել հրապարակել։ Հնարավոր է, որ Արա Գյուլերը այդ «դեպքից» հետո իր ստեղծագործություններն սկսել է հայերեն գրել, քանի որ «Սանի» ու ժամանակաշրջանի մյուս թերթերում ու ամսագրերում հնարավոր է նրա բազմաթիվ հոդվածների հանդիպել։ Նամակից հասկանում ենք նաև, որ Զահրատը որոշ շրջան եղել է Արա Գյուլերի թարգմանիչը, բայց որ ստեղծագործություններն է թարգմանել` որևէ տեղեկություն չկա։

Չեմ ցանկանում հոդվածս ավարտել առանց այդ նյութը ներկայացնելու։  Արա Գյուլերի «Մենք կապրենք Բաբելոնից հետո» գրքի վերջին հրատարակության մեջ, որն արվեց անցած տարի օգոստոսին «Արաս» հրատարակչության կողմից, հայերեն բովանդակությանը հավելված թուրքերեն երկու պատմվածքները ես հայերեն եմ թարգմանել։ Ինձ համար հպարտանալու առիթ է այն, որ առաջին ստեղծագործությունները Զահրատի կողմից թարգմանված Արա Գյուլերի նման բազմատաղանդ անձնավորության վերջին նյութերի թարգմանիչը ես եմ եղել։

Գյուլերի նամակը Զահրատին

1948 թ. մարտի  26

Իմ սիրելի~ ընկեր Զահրատ, չգիտեմ` քեզ ինչ ձևով պետք է նամակ գրեմ։ Նախ մտածեցի քեզ ազատ ոճի նամակ գրել, մտածեցի, որ մի անգամ էլ բավականին կարճ մի բան պետք է գրեմ։ Այդ մտածմունքի պատճառն ինձ գրած քո` հեռագրի նմանվող կարճ գրություններն են։ Մտածեցի՝ գուցե  տղան չի ցանկանում, որ իրեն անհանգստացնեն։ Գուցե և այս տողերով քեզ ձանձրացնում եմ։ Ես ուրախացա, երբ իմացա, որ լավ ես  ու հանգիստ, միայն թե քո այդ կարճ նամակների իմաստը չհասկացա։ Հուսով եմ, որ դու ինձ հատուկ նամակ կգրես։
«Գրառումներ իմ գերեզմանից» գործը, որը դու թարգմանել էիր, Վարուժան Աճեմյանը չի հրատարակում, քանի որ իմացել է, որ դու ես թարգմանել, ու լսել է, որ ես թուրքերեն եմ գրում։ Երևի դա անում է, որ ինձ խրախուսի հայերեն գրել, ինչի պատճառով չի ցանկացել այն հրատարակել «Սան»-ում։ Ինչևէ, սրանք կարճ նամակներում գրվելիք կարևոր բաներ չեն։
Վստահ եմ, որ այդտեղ դու գեղեցիկ բանաստեղծություններ ես գրելու։  Ինչպես մյուսներին եմ գրել, ձեզ համար անակնկալ ենք պատրաստում, դրանում  մեզ հաջողություն մաղթեք։ Իմ հասցեն գրված է ծրարի հետևում։ Մի՛ մոռացիր, որ քեզնից միշտ նամակի եմ սպասում։ Կարճ նամակներ գրելուց էլ հրաժարվիր, քարտի վրա էլ մի՛ գրիր, հետո կրկին ստիպված կլինես քարտեր տպել, ափսոս է գումարդ, աշխարհում մի՞թե թուղթ չի մնացել։
Բոլոր ընկերներին փոխանցիր մեր բարևները (Աշոտ (անընթեռնելի անուն)) ու մի՛ մոռացիր, որ քեզ անհամբեր (անընթեռնելի բառ) անհամբեր սպասում ենք, բարևներ։

Արա Գյուլեր

narekian2000@yahoo.com

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/22333/ara-guler-den-zahrad-a-muzip-satirlar-sevgili-arkadasim-zahrad

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net