Հայերի կոտորածներին ու Ցեղասպանությանն ընդդիմացած իտալացիները

Սերդար Քորուջու

Իտալիայում կառավարության կողմից Հայոց ցեղասպանությունը պաշտոնապես ճանաչելու պահանջով խորհրդարանին ներկայացված առաջարկի ընդունումն Անկարայում քննարկումների տեղիք է տվել։ Մինչդեռ այն Իտալիայի պատմության մեջ օրակարգում է եղել երկար տարիներ։

Օսմանյան կայսրության տարածքում Հայոց ցեղասպանությունից առաջ՝ 1894 թ. ու 1895-1897թթ., հայերի թիրախավորած ջարդերը քննարկվել են ինչպես  ողջ Եվրոպայում, այնպես էլ  Իտալիայում։

«Հայագիտակ» հրատարակչության կողմից լույս ընծայված, Ալբերտ Իսոյանի կողմից պատրաստված և դոկ. Հակոբ Չաքրյանի կողմից թուրքերեն թարգմանված «Սև գիրք. նշանավոր օտարերկրացիները թուրքական ոճիրների և Հայոց ցեղասպանության մասին» գրքում կոտորածների նյութը օրակարգ բերած առաջին անունների շարքում է իտալացի անարխիստ Ամիլկարե Չիպրիանին։

Օսմանյան կայսրության ամբողջ տարածքով մեկ հոսած հայերի անմեղ արյունը…

Չիպրիանին 1899 թ. իր ելույթներում հայերի կոտորածները հետևյալ կերպ է նկարագրել. «1894-96թթ. ողջ աշխարհին խորապես վիրավորած, աննախադեպ կերպով սարսափելի, դավաճանաբար կազմակերպված, բացահայտ ծրագրված բնաջնջման պլան», «սուլթանի արյունռուշտ ավազակները, առանց տարիքի ու սեռի խտրականության, գազանաբար սպանեցին 300 հազար կեղեքվածների»,-ասում էր նա։

Իտալացի անարխիստի քննադատությունների թիրախում էին նաև, իր խոսքով, «Եվրոպան կառավարող կոպիտ, անխիղճ քաղաքական գործիչները». Օսմանյան կայսրության ամբողջ տարածքով մեկ հոսած հայերի անմեղ արյունը քաղաքակիրթ համարվող պետությունների վրա էլ էր թափվել, բայց սրանք իրենց շահի համար սուլթանին խրախուսեցին ու մի ողջ ժողովրդի կոտորածի վրա աչք փակեցին»։

Նա որպես հայերի համար լուծում` միայն մի բան էր խորհուրդ տալիս. չենթարկվել ու ապստամբել։ Այդ պայքարի համար կոտորածների ընթացքում հայերի տված զոհերն էր մատնանշում. «Եթե դուք գազանաբար սպանված ձեր այս 300 հազար եղբայրներին հեղափոխության համար զոհաբերած չլինեիք, ձեր անկախությանը վաղուց հասած կլինեիք»։

Հայերին ապստամբելու խորհուրդ տվածների մեջ էր նաև Իտալիայի ազգային հերոս Ջուզեպպե Գարիբալդիի կրտսեր տղան՝ Ռիչիոտի Գարիբալդին, որը 1899 թ. մարտի 27-ի իր կոչում ասում էր, որ Խաղաղության կոնֆերանսը լուծում չի բերելու. «Թուրքական լծի տակ տանջվող մյուս ազգերի նման` հայերն էլ, եթե ցանկանում են ազատ լինել, արդար ու մարդկային համարվող այդ իրավունքը պետք է կիրառեն՝ դիմեն զենքին»։ Նա նաև ասել է. « Եթե դա արվի, ես ու իմ ընկերները պատրաստ ենք ծառայել մեր սրտի մեջ մտած  դժբախտ հայ ազգին» ու հայերին օգնելու խոստում  տվել։

Հռոմեական կայսրության համալսարանի դասախոսներից իտալացի գրող ու լեզվաբան Անգելո Գուբերնատիսը 1903 թ. «Հանուն Հայաստանի» վերնագրով իր ելույթում ուշադրություն է հրավիրում իտալացիների ու հայերի միջև հարյուրավոր տարիներ եղած հարաբերություններին, որից հետո խոսել է կոտորածների մասին։ Թիրախում էին նաև Ստամբուլի իշխանություններն ու համիդիյե ջոկատները. «Պարթևները եղել են հռոմեացիների անողոք թշնամիները։ Ահա այսօր այդ պարթևների ցեղակից քրդերը, հայերի բարբարոս ու անզուսպ թշնամի այդ վայրենի բաշիբոզուկ ավազակախմբերը Բարձր դռան կողմից քաջալերվում են հայերին կոտորելու հարցում»։

 «Իրենց ունեցած հարստությունը ոչնչացնելիս…»

Իտալացի հրեա հոգեբույժ ու մարդաբան Ջեզարե Լոմբորսոն էլ 1907 թ. իր ելույթի ժամանակ ասում է. «Քրդերի կողմից Հայաստանում վաղուց մտածված, որոշակի ընդմիջումներով ու թուրքական կառավարության բացահայտ համաձայնությամբ արված վայրագությունները Եվրոպայում գտնվող ու սրտերը մարդկության համար բաբախող ամեն մարդու վրա  խորը ազդեցություն են ունենում»։

Այդ ջարդերի ժամանակ «Միակ վիլայեթը, որտեղ արդյունաբերությունը զարգացած է, առևտուրն էլ առաջատար դիրքերում է, իր իսկ ձեռքերով ավերակների է վերածում» ասում էր Լոմբրոսոն ու քննադատում Ստամբուլի իշխանությունների վարած բնաջնջման քաղաքականությունը. «Թուրքական կառավարությունն իր հարստությունները իր կամքով ոչնչացնելու ժամանակ հրդեհ դիտելու համար իր տունը այրող խելագարի վարմունքը չի ընդօրինակում արդյո՞ք»։

1890-ական թթ. հայերի կոտորածներից ու 1909 թ. Ադանայի ջարդերից հետո 1915 թ. սկսված Հաոց ցեղասպանությունը շարունակում էր մնալ Իտալիայի օրակարգում։ Մի շրջան վարչապետի պաշտոնը զբաղեցրած իտալացի քաղաքական գործիչ Լուիջի Լուցատին 1919 թ. Իտալիայի պառլամենտում ձայն է բարձրացնում ու ասում. «Զոհ դարձած ազգերի թիվն ու հերթականությունը մանրամանսորեն չի ներկայացվելու», սակայն մի կետ ընդգծում է. «Հրեաներից հետո առաջին շարքում պետք է լինեն հայերը։ Հայերը կարող են համարվել անարդարության հավերժական զոհեր»։

«Այդ ահասարսուռ պատերազմը, որի պատասխանատվությունը հայտնի է, թե ումն է, պատմության մեջ հավասարը չունեցող հայերի կոտորածներով սկսվեց ու հայերի այլ կոտորածներով էլ վերջացավ»,-Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակաշրջանը այսպես բնութագրած Լուցատին Ցեղասպանության հետ կապված ասում է. «Թուրքերը Գերմանիայի աչքի առջև, գուցե և վերջինիս խորհրդով, իրենց սպանությունների գործիք հանդիսացած քրդերին դրդեցին կոտորել  հայերին»։

Ըստ Լուիջի Լուցատիի` «Այս ժողովրդի խաղաղության, 1915 թ. վերքերի ապաքինման ու տիրակալների` զոհ ազգերի դեմ պլանավորած ծուղակի հետքերը ջնջելու» միայն մի ճանապարհ կար, դա էլ «երեքի բռնակալությունից», այսինքն՝ թուրք-ռուս-իրանական տիրապետությունից ազատվելն ու ազատ Հայաստանի ստեղծումն էր լինելու։  Հայաստանը իր այդ ելույթից հետո պետք է ստեղծվեր, սակայն պատմությունը Լուցատիի կանխատեսածի նման չէր ընթանալու։

«Հյուպատոսությունը միջամտեց»…

Նշված անունների կողքին մի իտալացի ևս կար՝ Տրապիզոնում գտնվող Իտալիայի հյուպատոս Ջակոմո Գորինին, որը 1915 թ. ականատեսն է եղել ու նրա հուշերը, նաև Ցեղասպանության մասին հուշերը, պատմագրության մեջ հաճախակի են վկայակոչվում։

Գորինիի խոսքով` Տրապիզոնում իր հյուպատոսական լիազորությունները  տարածվում էին միայն ռուս-թուրքական սահմանից մինչև Ստամբուլ ու հարևան ավանների վրա, իրականում՝ Սև ծովի ամբողջ առափնյա շրջանն ու Փոքր Ասիայի ներքին հատվածներն ընդգրկող հինգ վիլայեթներում, որտեղ հիմնականում թուրքեր, հայեր ու քրդեր էին ապրում, կար նաև պարսիկ, ռուս, հույն ու արաբ բնակչություն։

Նա 1915 թ. օգոստոսի 25-ին Հռոմի «Իլ մեսաջերո» թերթում հրատարակված հարցազրույցը առկա է նաև  Ջեյմս Բրայսի ու Առնոլդ Թոյնբիի կողմից գրված, Այշե Գյունայսուի կողմից թուրքերեն թարգմանված ու Արա Սարաֆյանի կողմից հրատարակության  պատրաստված «Հայերի վիճակն Օսմանյան կայսրությունում 1915-16 թթ.» գրքում։

Հյուպատոս Գորինին Իտալիա վերադառնալուց հետո տված իր հարցազրույցում պատմում է, որ Ցեղասպանության ժամանակ Իտալիայի հյուպատոսությունը հատկապես կանանց ու երեխաների համար միջամտել է. «Հուպատոսությունը միջամտեց, գոնե կանանց ու երեխաներին փորձեց փրկել։ Իրականում առաջին հայացքից բազմաթիվ մարդու կարողացանք ազատել տեղահանությունից, սակայն Միություն ու առաջադիմություն կոմիտեի թաղային կազմակերպության միջամտության ու Ստամբուլից եկած նոր հրամանների պատճառով տրված խոստումները չպահվեցին։ Սա իսկական բնաջնջման քայլ էր, անմեղ մարդկանց կոտորած»։

Գորինին նշում է, որ Օսմանյան կայսրության տարածքից հեռանալուց առաջ Տրապիզոնի հայ բնակչությունը գրեթե հիմնովին ոչնչացված էր. «Տրապիզոնում 14 հազարի չափ առաքելական, կաթոլիկ ու բողոքական հայ կար, ու նրանք երբեք հասարակական կարգը խախտող քայլեր կամ էլ ոստիկանության կողմից կոլեկտիվ միջոցառումներ ձեռնարկելու պատճառ հանդիսացող բան չէին արել։ Երբ ես հեռանում էի Տրապիզոնից, նրանցից հարյուր մարդ իսկ չէր մնացել»։

Նա հուլիսի 23-ին հեռացավ Տրապիզոնից, որի մասին վերջին հուշերը  հետևյալ կերպ է ներկայացնում. «Քաղաք… հառաչանք, արցունքներ, բաժանում, անեծքներ, բազմաթիվ ինքնասպանություններ, վախի հետևանքով մահեր, հանկարծակի խելագարություներ, այրվածներ, քաղաքի կենտրոնում զոհերի հավաքական սպանություններ, գյուղերում ու քաղաքում անխղճորեն կատարված տան խուզարկություններ, ամեն օր աքսորի ճանապարհին հանդիպող հարյուրավոր դիեր, բռնի իսլամացված կամ էլ մյուսների հետ միասին աքսորված երիտասարդ կանայք, ընտանիքներից կամ էլ քրիստոնեական դպրոցներից անջատված ու բռնի կերպով մուսուլման ընտանիքների մեջ բաժանված երեխաներ կամ էլ հարյուրավոր երեխաներ, որոնց վրա վերնաշապիկներից բացի որևէ այլ բան չկար, որոնց նավեր էին լցնում, նետում Սև ծով, Դեյիրմենդերե գետ ու խեղդում։ Ահա սրանք են ինձ մոտ Տրապիզոնից մնացած վերջին հուշերը, որոնք, չնայած մեկ ամիս անց էլ, հոգիս ցավերի մեջ են թողնում ու հասցնում ինձ խելագարության աստիճանի»։

Այսօր անգամ եթե Իտալիայում Հայոց ցեղասպանության պաշտոնապես ընդունել-չընդունելու հարցն  է քննարկվում,  2008 թ. Իտալիայի Փադովա քաղաքում բացված Ճշմարտության պարտեզում Հայոց ցեղասպանության հետ կապված երեք մարդու համար կախված  ցուցատախտակներից մեկն էլ Այշե Նուր Զարաքոլուի ու Արնիմ Թեոֆիլ Վեգների հետ միասին Ցեղասպանությանը ականատես եղած իտալացի հյուպատոս Ջակոմո Գորինիինն է։

Kaynak:   Bianet.org

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net