Դիարբեքիրի հայկական Սուր թաղամասը կամ «Գյավուրների թաղը». Մկրտիչ Մարկոսյանի ամենահայտնի գրքի մասին

Ալլա Եղոյան

“Gâvur Mahallesi” կամ «Գյավուրների թաղ». այսպես էին կոչում Դիարբեքիրի հայկական Սուր (Հանչեփեք) թաղամասը տեղի մուսուլմանները: Հենց այս թաղամասում է ծնվել ու մինչեւ պատանեկության տարիներն ապրել պոլսահայ ժամանակակից նշանավոր արձակագիր Մկրտիչ Մարկոսյանը: Նրա առաջին գիրքը հենց այդպես էլ կոչվում է՝ “Gâvur Mahallesi”, որը նախապես հայերենով լույս էր տեսել «Մեր այդ կողմերը» վերնագրով: Գիրքն ամենասկզբից էլ մեծ հաջողություն ունեցավ: Նախ Փարիզում 1988-ին շահեց հայերենով ստեղծագործող գրողներին շնորհվող «Էկիզ Քավուկչյան» գրական մրցանակը: Իսկ դրանից հետո «Բեբեկուս» հրատարակչությունը “Gâvur Mahallesi”  անունով հրատարակեց այդ պատվածքները, որ Մարկոսյանը նորից գրել էր թուրքերենով:

1993 թ. հիմնադրվեց «Արաս» հրատարակչությունը, որը պիտի դառնար դեպի հայ գրականություն եւ մշակույթ բացվելիք պատուհան: Այս հրատարակչության կողմից լույս ընծայված առաջին գիրքը հենց Մարկոսյանի “Gâvur Mahallesi”-ն էր:  «Արաս» հրատարակչությունը, այն ժամանակվանից մինչ օրս թուրքերեն է թարգմանում և հրատարակում հայ գրականության շատ ներկայացուցիչների ստեղծագործություններ: Հետագայում վերոհիշյալ գիրքը թարգմանվում է նաև քրդերեն՝  երեք լեզուներով լույս տեսնելով դարձյալ «Արաս» հրատարակչության կողմից: Այդ լեզուներով հրատարակումը նաև խորհրդանշական բնույթ ունի. հերոսները խոսում են հայերեն, թուրքերեն և քրդերեն:

Պատմվածքներն ընթերցելիս ամբողջովին ջերմությամբ ենք պարուրվում, քանի որ մարդիկ և պատումները հնարավորինս ջերմ են ներկայացված: Դա երևում է հենց առաջին էջից՝ հեղինակի խոսքում. «Գրածներիս մեջ մեր այն կողմերը պատմել եմ այնպես, ինչպես տեսել և ապրել եմ: Նրանց անունները և բնութագիրները գրեթե նույնությամբ եմ տվել` առանց փոխելու, այնպես, ինչպես կա: Նրանցից՝ այդ մորաքույրերից, այդ քեռիներից, այդ հորեղբայրներից շատերը արդեն այն աշխարհում են: Թող նրանց անուններն ու հիշողությունները մի քիչ էլ ապրեն այս տողերում, այս գրքում»:

Եվ ապրում են… Լեզվի սահունության և հաջողված նկարագրությունների շնորհիվ Մարկոսյանն անմիջապես գրավում է ընթերցողին: Գրքում 11 պատմվածք է տեղ գտել. “Gâvur Mahallesi” («Անհավատների թաղ»)  “Kure Mama” («Տատմեր»), “Güvercin” («Աղավնի»), “Şişli’de Yağmur”(«Անձրեւ Շիշլիում»), “Ne Mutlu O İnsanlara Ki Bu Dünyada Fakirdiler”(«Երանի նրանց, ովքեր աղքատ են այս աշխարհում»), “Dikran, Nazar, Haço ve Diğerleri” («Տիգրանը, Նազարը, Խաչոն եւ մյուսները»), “Tumas’ın Kızı” («Թումասի աղջիկը»), “Bizler” («Մերոնք»), “Ekmek, Ekmek, Ekmek”(«Հաց, հաց, հաց»), “Kığh Silva” («Քըխ Սիլվա»), “Haço” («Խաչո»):

Սույն գիրքը միայն մի թաղամասի պատմություն չէ. այն տարբեր մշակույթների, ճաշակների, լեզուների, կրոնների պատմությունն է, միաժամանակ` զբոսանք է պատմության հորձանուտներում:

Անդրադառնանք պատմվածքներից յուրաքանչյուրին առանձին-առանձին: Գիրքն սկսվում է “Gâvur Mahallesi”  պատմվածքով: Այն Ուսո անունով եկեղեցու ժամկոչին և նրա ապրածն ու զգացածը ներկայացնելով՝ վեր է հանում անհավատների թաղամասի առօրյան, հոգսերն ու խնդիրները: Ուսոն փոքր-ինչ ցնորված անձնավորություն է, ում համար եկեղեցու ժամկոչ լինելուց ավելի հարմար աշխատանք չի գտնվել: Լիովին ըմբռնելով իր գործի նշանակությունը՝ Ուսոն այն կատարում է լրջությամբ ու պատասխանատվության մեծ զգացումով:  Երբ հայտնի է դառնում, որ մահացել է երիտասարդ կանանցից մեկը, նա իր պարտքն է համարում այդ մասին ժամ առաջ տեղեկացնել բոլորին ու որպես սգո նշան հնչեցնել եկեղեցու զանգերը: Եվ լուրը այդպես, մեկը մյուսին հայտնելով` տարածվում է ողջ թաղամասում: Եվ այստեղ պատմվածքի ամենաուշագրավ պահերից մեկն է. զանգերը հնչեցնելու ժամանակ մոտակա մզկիթի մյուեզզինն էլ մինարեթ է բարձրանում և սկսում ձայնել.

«-Ալլահու է՛քբեր, Ալլահու է՛քբեր…

-Դի՛նգ-դո՛նգ, դի՛նգ-դո՛նգ…

-Ալլահու՛…

-Դի՛նգ…

-Էքբե՛ր

-Դո՛նգ…»

Երբ մյուեզզինն արդեն իջնում է մինարեթից, Ուսոն դեռ շարունակում է հնչեցնել զանգերը և ներքուստ անկեղծորեն ուրախանում մյուեզզինի հանձնվելու համար:

Պատմվածքի այս հատվածը ամենապատկերավոր ձևով ցուցադրում է ազգային, մշակութային ու կրոնական այն տարբերությունները, որ գոյություն ունեն այդ քաղաքում ու թաղամասում: Ամեն բան միախառնված է, սակայն յուրաքանչյուրը գտնում ու ընդունում է այն, ինչ իրենն է: Բացի այդ, ընթերցողը նկատում է, թե Ուսոն ինչ լուրջ է վերաբերվում իր աշխատանքին և ինչպիսի գաղտնի մրցակցության մեջ է մտնում մյուեզզինի հետ:

Այս կերպարը, մեր կարծիքով, ամբողջ պատմվածաշարի ամենահետաքրքիր ու բովանդակալից կերպարներից մեկն է: Նա, իր խենթության հետ մեկտեղ, օժտված է բազմաթիվ յուրօրինակ գծերով, ինչպես օրինակ` պատասխանատվություն, նվիրում, իրեն պիտանի զգալու կարողություն և այլն:

Հաջորդ ստեղծագործությունը “Kure Mama”-ն է: Քուրե մաման մի կին է, ում շնորհիվ ծնվել են թաղամասի բոլոր երեխաները: Հենց նրան են դիմում, երբ թաղամասում որևէ կին հղի է լինում, հենց նա է որոշում, թե երբ է երեխան ծնվելու: Գրողն այպես է ներկայացնում Քուրե մամայի հեղինակությունը. «Քուրե մաման ամբողջովին լեգենդ էր: Մենք այդ լեգենդի մեկական մասնիկներն էինք: Մենք կայինք, քանի որ կար նա, մենք կարողացել էինք ծնվել, քանի որ նա ապրում էր: Չէինք կարողանում իմանալ, թե արդյոք Քուրե մամային էինք ավելի պարտական, քան երկնքում զբոսնող հրեշտակներին ու Աստծուն, ում ամեն կիրակի եկեղեցում աղոթում էինք, բայց ոչ մի անգամ չէինք տեսել»:

Նա ազատ մուտք ու ելք ուներ բոլորի տներում: Ամենապատվավոր տեղը հատկացվում էր Քուրե մամային: Հարգանքը դեպի վերջինս ծնողները սերմանում էին նաև իրենց երեխաների մեջ: Յուրաքանչյուր հայի տուն կարող էր նաև նրա տունը համարվել: Նա միայնակ էր ապրում և բավական խորհրդավոր անձնավորություն է: Նրա մասին թաղամասի բնակիչները շատ բան չգիտեին: Անգամ չգիտեին, թե երբ և ինչպես էր հայտնվել Դիարբեքիրում:

“Kure Mama”-ին հաջորդում է “Güvercin” («Աղավնի») պատմվածքը: Վերոհիշյալ երկու պատմվածքները բովանդակային առումով միահյուսված են, և կարելի է արձանագրել, որ երկրորդն առաջինի շարունակությունն է: Սույն պատմվածքն աղջիկ և տղա երեխա ունենալու տարբերությունների մասին է, եւ բազմիցս նշվում է, թե կնոջ համար ինչ պատիվ էր արու զավակ ունենալը, եւ ընդհակառակը՝ ամոթ` դուստր ունենալը:  Անգամ ասացվածք կար դրա վերաբերյալ. «Աղջիկ ծնողին թող ծեծեն, տղա ծնողին թող գովեն»:

Պատվածքում գործողությունները ծավալվում են Քեժոյի և նրա կնոջ՝ Հաչհաթունի շուրջ: Քեժոն անհաջողակի համբավ է ձեռք բերել, քանի որ յոթ դուստր ունի ու չի կարողանում որդի ունենալ: Նրա անունը դարձել է ձախորդության խորհրդանիշ: Բոլորն են ցանկանում նրանց օգնել: Այս թաղամասում յուրաքանչյուր բնակիչ մեկը մյուսի ցավով ու խնդիրներով է ապրում: Թաղամասից երկու կին որոշում են, որ Հաչհաթունին կարող է օգնել միայն կիսացնորված Աղավնու աղոթքը: Եկեղեցու բակում Աղավնին «պատարագ» է կազմակերպում: Այնուամենայնիվ, այս «պատարագը» եւս չի օգնում, եւ Հաչհաթունը կրկին դուստր է լույս աշխարհ բերում, որի անունը ամուսինն Աղավնի է դնում:

“Güvercin” պատմվածքում եւս գործողություններն ու կերպարները նկարագրված են իրականությանը շատ մոտ: Ընթերցողին թվում է, թե ինքը եւս այնտեղ է ու մասնակցում է Խենթ Աղավնու կազմակերպած «պատարագին», եւ անկեղծորեն ցավում է Քեժոյի համար: Պատմվածքը համեմված է ժողովրդական խոսքերով՝ առածներով, ասացվածքներով, եւ ուղղակիորեն, առանց ավելորդությունների ներկայացնում է թաղամասի կենցաղից մի հատված:

“Şişli’de Yağmur” («Անձրեւ Շիշլիում») պատմվածքն ավելի անձնական է եւ հիմնված` գրողի` մանկության տարիներին ունեցած պատկերացումների և մտորումների վրա: Հեղինակը նախ պատմում է իր մոր մասին, ով ամեն անգամ խմոր հունցելիս վրան խաչ էր անում և ասում. «Հալիլ Իբրահիմի բերրիությունը մեջը լինի»: Դիարբեքիրում նա ամենուր էր՝ հացահատիկից ու ցորենից սկսած հեղինակի բոլոր արարքների մեջ: Հալիլ Իբրահիմին գրողը կարողանում է տեսնել մեկ էլ իր մոր թաղման ժամանակ: Նա հեղեղ էր դարձել ու մոր դագաղն էր կոտրում: Պատմվածքն այսպես էլ ավարտվում է: Գրողը վերագտնում է իր Հալիլ Իբրահիմին, սակայն նա այլեւս պետք չէր…

Հալիլ Իբրահիմը խորհրդանշում է հեղինակի կարոտը` դեպի հայրենի Դիարբեքիր: Հալիլ Իբրահիմն այն երևույթն է, որ միայն Դիարբեքիրին էր պատկանում, ու գրողը, որքան էլ ջանաց, այդպես էլ չկարողացավ նրան գտնել Ստամբուլում: Ինչ-որ տեղ այն նաեւ նրա ավարտված մանկությունն է, որը մնաց միայն հայրենի քաղաքում ու իր հուշերում…

Այս պատմվածքը եւս հագեցած է կենցաղային տեսարաններով ու ընթերցողին «Անհավատների թաղ» տեղափոխող պատկերներով:

“Ne Mutlu O İnsanlara Ki Bu Dünyada Fakirdiler” («Երանի այն մարդկանց, ովքեր այս աշխարհում աղքատ են») պատմվածքում արտացոլված են հեղինակի մանկական խոհերն ու վախերը: Նա ամեն օր աղոթում է Աստծուն, որ իրենց տանիքը փուլ չգա, քանի որ երեք լեզուներով՝ հայերեն, թուրքերեն ու քրդերեն հաշվում ու տեսնում էր, որ տանիքը ընդամենը 6 գերան ունի եւ այդ գերանները մի օր կարող են չդիմանալ ու կոտրվել: Այստեղ խոսում է նաև իր հոր, նրա մասնագիտության, այսինքն ատամնաբույժ լինելու մասին: Նա կարող էր ամիսներով բացակայել, քանի որ գնում էր գյուղեր` գումար վաստակելու: Եվ հենց այդպիսի մի առավոտ էլ տանիքը փուլ է գալիս՝ չդիմանալով ձյան ծանրությանը:

Պատմվածքի վերնագիրն էլ հենց կապված է հեղինակի՝ առ Աստված ունեցած հավատի եւ աղոթքների հետ: Նա վստահ է, որ Աստված կլսի դրանք, եւ անգամ եթե չկատարի իր խնդրանքները, դրանից իր մանկական հավատը չի պակասի:

Հաջորդ պատմվածքը “Dikran, Nazar, Haço ve Diğerleri” («Տիգրանը, Նազարը, Խաչոն եւ մյուսները»)-ն է: Այստեղ խոսվում է տեղի երեխաներին տրվող ամենատարածված անունների եւ այդ անունները կրող մարդկանցից մի քանիսի մասին: Նախ անդրադառնում է Տիգրանին, որն ամենատարածված անուններից մեկն է թաղամասում: Գրքում եւս ամենաշատը Տիգրան անունն է հանդիպում: Սա կապված է Դիարբեքիր քաղաքի Տիգրանակերտ անվան, ինչպես նաեւ Տիգրան թագավորի հետ: Ծնողները, իրենց երեխաներին Տիգրան կոչելով, նրանց որպես արքա էին տեսնում: Տիգրաններին իրարից տարբերելու համար նրանց տարատեսակ ածականներ էին տրվում: Տիգրանից հետո մյուս ամենատարածված անունը Տիրանն էր: Տիրանները եւս բազմաթիվ էին ու մականուններ ունեին: Մյուս անունը Խաչատուրն էր: Խաչատուրը նաեւ հեղինակի քեռին էր, այն մարդը, ում մոտ նա դարբնություն էր սովորել և ումից առավել ուժեղ մարդ չէր ճանաչում: Գրողը պատմում է նաեւ մնացած Խաչոների մասին առանձին-առանձին: Անդրադառնում է նրանց մասնագիտություններին, եւ ինչպես ամենուր, այստեղ եւս հայերը իրենց գործում լավագույնն են ու գերազանցում են թուրքերին ու քրդերին: Այս պատմվածքում նաեւ հեղինակը նշում է մարդկանց հայերեն, քրդերեն, թուրքերեն, ինչպես նաև զազայերեն իմանալու փաստը:

“Tumas’ın Kızı” («Թումասի դուստրը») պատմվածքը հեղինակի առաջին սերերից մեկի մասին է: Նա սիրահարվում է իրենց հարեւանի՝ Թումասի դստերը, անգամ առաջարկություն է անում, ցանկանում է ամուսնանալ, սակայն ծնողները, քննարկելով այդ հարցը, պնդում են, որ ինքը դեռ պետք է սովորի, աշխատանք գտնի եւ հետո միայն մտածի ընտանիք կազմելու մասին: Նրա ամուսնանալու հարցը քննարկելիս ծնողները զազայերեն են խոսում: Այսպիսի օրինաչափություն կար, որի մասին հեղինակը բազմիցս նշում է. երբ տան մեծերը չէին ցանկանում, որ երեխաները հասկանան իրենց ասածները, խոսում էին զազայերեն, որովհետեւ մնացած երեք լեզուները բոլորը գիտեին:

”Bizler” («Մերոնք») պատմվածքը մի գավառական ընտանիքի պատմությունն է: Դարձյալ հուշերի միջոցով հեղինակը ներկայացնում է իրենց ամառային երեկոները, կարոտով հիշում իր երջանիկ ու անհոգ մանկությունը:

“Ekmek, Ekmek, Ekmek” («Հաց, հաց, հաց») պատմվածքը ներկայացնում է հայրենի թաղամասում և իրենց տանը հացի պատրաստման ամբողջ գործընթացը: Դա մի իրադարձություն էր, որին մասնակցում էին տան բոլոր անդամները` մեծից փոքր, ընտանիքի մոր գլխավորությամբ: Ցույց է տալիս, թե ինչպես էին այն օգտագործում, հացից ինչեր էին պատրաստում: Հայերի համար միշտ էլ հացն առանձնահատուկ նշանակություն է ունեցել եւ սուրբ է համարվել:

“Kığh Silva” («Քըխ Սիլվա») ստեղծագործությունը հեղինակի առաջին սիրո պատմությունն է, որը կատարվել է, երբ նա ութ տարեկան էր:  Պատմվածքը սկսվում է վաղ մանկության տեսարանով, երբ հեղինակը նոր-նոր սկսում է հասկանալ ու ճանաչել աշխարհը, գիտակցել լավն ու վատը: Այն, ինչը վատ է, «քըխ» է: Մանկության խաղերը նկարագրելով՝ հեղինակը ցույց է տալիս, որ ամեն բան խաղ է, և ինչքան մեծանում ենք, նոր խաղեր են սկսվում, եւ մենք անընդհատ  խաղում ենք: Ու նոր խաղում էլ փոքրիկ Մկրտիչը սիրահարվում է հարեւան Սիլվային: Սիլվան էլ նրան էր հավանում, սակայն հեղինակի սխալի պատճառով նրանք բաժանվում են: Ու այս ամենից հետո արդեն Սիլվան էլ է դառնում «քըխ»: Գրողը հասկանում է, որ սիրո խաղերը մի օր ավարտվում են, այնպես,  ինչպես մնացած բոլոր խաղերը:

”Haço” («Խաչո») պատմվածքը հեղինակի մանկության այն շրջանի պատմությունն է, երբ ամառը գնում էր իր քեռի Խաչատուրի մոտ` դարբնություն սովորելու: Խաչատուրը, չնայած իր քեռին էր, սակայն շատ խիստ վարպետ էր իր աշակերտի նկատմամբ, և այդ ամիսները տանջալից էին Մկրտիչի համար:

Պատմվածքն սկսվում է Դիարբեքիր քաղաքի մուտքերի նկարագրությամբ, երբ գյուղերից մարդիկ գալիս էին տարբեր պատճառներով, հիմնականում` առևտրի: Քաղաք մտնելու համար պետք է հաղթահարեին մուտքերի բարդությունները: Դրանցից մեկով էլ դուրս գալով՝ Մկրտիչն ամեն վաղ առավոտ գնում էր գյուղ՝ քեռի Խաչոյի դարբնոց: Հենց այդ տարիներին էլ նա բավական քրդերեն սովորեց՝ քեռու մոտ եկած գյուղացիների հետ առևտուր անելով: Սակայն գալով Ստամբուլ՝ մոռանում է և այնտեղ սովորած քրդերենը, և դարբնությունը: Գիրքը վերջանում է այս պատմվածքով:

Հարկ է նաև նշել, որ “Gâvur Mahallesi” վերնագրով գրքին և «Անհավատների թաղամասին» նվիրված վավերագրական ֆիլմ էլ է նկարահանվել: Թաղամասի փողոցներից մեկը վերանվանվել է Մկրտիչ Մարկոսյանի անունով:

Ստեղծագործությունն ընթերցելիս հնարավորություն ունենք տեղեկանալու Դիարբեքիրի հայ համայնքի մի շարք առանձնահատկությունների մասին. մասնավորապես, որ նրանք քրիստոնյա էին, մասնակցում էին եկեղեցական ծիսակատարություններին, ինչպես նաև` որոշ չափով տիրապետում էին հայերենին: Բացի այդ, շատ համախմբված էին, և մեկն ապրում էր մյուսի հոգսերով ու ուրախություններով: Գրեթե բոլոր հայերը կամ արհեստավոր էին, կամ խանութպան:  Կարող ենք հասկանալ նաև հայերի և քրդերի, հայերի ու թուրքերի հարաբերությունները, որի մասին, ճիշտ է, այնքան էլ չի խոսվում, բայց երևում է, որ շփում լինում էր հիմնականում գործնական մակարդակում: Այնուամենանիվ, հայ հերոսները մայրենիին հավասար, գուցե և երբեմն ավելի լավ, տիրապետում էին նաև թուրքերենին, քրդերենին ու զազայերենին:

Հեղինակը զերծ է մնում երկար նկարագրություններից, ամեն բան հնարավորինս պարզ ու հստակ է ներկայացված: Պարզ, բայց ոչ հասարակ. այն խորություն է պարունակում և ընթերցողին ստիպում խորհել յուրաքանչյուր պատմվածքի շուրջ:

Այս գրքի հերոսներն իրական մարդիկ են, այնքան իրական, որ ստեղծագործությունն ընթերցելիս թվում է, թե նրանց բոլորին վաղուց ճանաչել ես: Հենց այդ իրականության շնորհիվ է, որ գիրքը լայն տարածում գտավ, սիրվեց և մրցանակների արժանացավ: Խորհրդանշական էր նաև գրքի՝ երեք լեզուներով թարգմանությունը, այն լեզուներով, որոնք խոսվում են Դիարբեքիրում:

Ամփոփելով նշենք, որ “Gâvur Mahallesi” պատմվածաշարի բոլոր պատմվածքներն ինքնակենսագրական, հուշագրական բնույթի ստեղծագործություններ են, որոնցից յուրաքանչյուրում յուրովի ներկայացված են Դիարբեքիր քաղաքի Հանչեփեք թաղամասի մարդիկ ու կենցաղը: Ստեղծագործությունների տողերի արանքներում թաքնված է հեղինակի տածած կարոտը դեպի իր մանկությունն ու հայրենի քաղաքը, որից էլ հենց ծնվել են այս պատմվածքները:

Akunq.net