Լոխումը մնաց հիշատակ. իսլամաց(վ)ած հայերը սևծովյան շրջանում և մի քաղցրավենիքի հարատևության պատմությունը

Ջաֆեր Սարըքայա

Բողազիչի համալսարանի ասպիրանտ

«Որտե՞ղ կարող եմ փոքրիկ վայրի ելակ գտնել: Տրապիզոնի վայրի ելակներին նմանվող, նրանց պես փոքրիկ վայրի ելակ»[1]:

Այսօր Սևծովյան շրջանի մեջտեղում` Սամսոնի և Օրդուի միջև գտնվող Ունիեն` 100 հազարի հասնող բնակչությամբ, սույն շրջանի ամենազարգացած գավառներից մեկն է: 1915 թ. հայերի տեղահանությունից (Հայոց ցեղասպանությունից-Ակունքի խմբ.) և 1924 թ. կնքված Բնակչության փոխանակման մասին պայմանագրից առաջ, ինչպես ամբողջ սևծովյան ափը, այնպես էլ Ունիեն այն վայրերից էր, որը հոծ կերպով բնակեցված էր հայ ու հույն բնակչությամբ[2]: Ներքին գործերի նախարարության Բնակչության գրանցման ընդհանուր տնօրինության կողմից հրատարակված «Օսմանյան կայսրության 1330 թ. (1912 թ.-Ակունքի խմբ.) բնակչության վիճակագրություն» վերնագրով գրքույկից, որի հավաստիությունը հիմնավորվում է այն փաստով, որ սույն տեղեկագիրքը հրատարակվել է 1920 թ., երբ Ստամբուլը գտնվում էր անգլիական ու ֆրանսիական ուժերի գրավման տակ, երևում է, որ այն ժամանակ Սամսոնի միայն հույն բնակչությունն անգամ (54.970) գերազանցում էր տեղի մահմեդական բնակչությանը (44.992)[3]:

	Օսմանյան կայսրություն	Կենտրոնական գավառ (Սամսոն)	Ունիե գավառ
մուսուլման	15.044.846	44.992	58.351
հույն	1.792.206	54.970	5251
հայ	1.229.007	4809	5861
հրեա	187.073	–	9
այլ	266.884	273	–
ընդհանուր	18.520.016	105.044	69.472

Շրջանում այնպիսի քաղաքային կենտրոններից բացի, ինչպիսիք էին Սամսոնը, Բաֆրան, Չարշամբան, Ունիեն և Ֆաթսան, հայ բնակչություն էր առկա նաև գյուղական բնակավայրերում[4]: Ունիեի շրջակայքում գտնվող 10 գյուղ, Թերմեի կողմերում եղած 4 բուջաք (վարչական միավոր Օսմանյան կայսրությունում, որն ընդգրկում էր գավառի մի մասը-Ակունքի խմբ.) և Չարշամբայի գավառի 20 բնակավայրերից գրեթե բոլորը հիմնվել են 18-րդ դարի սկզբներին Համշենից ու Սեւքեդից (Քալքանդերե) ժամանած գաղթականների կողմից: 1914 թ. սույն շրջանում 49 եկեղեցիներ ու 3254 աշակերտների հաճախած 74 կրթական հաստատություններ կային, իսկ Ունիեի գավառում առկա էր (1130 տուն) թվով 7700 հայ բնակչություն, 14 եկեղեցի և 21 դպրոց: Իր երկաթի հանքավայրերով հայտնի սույն գավառի կենտրոնը եղող Ունիեն (Oinoe) տարածված էր մի ծոցի հետևում` մահիկի տեսքով: Երբ ժամանակին ապրուստ հայթայթելու միջոց եղած նավաշինարանները ժամանակակից շրջանում շոգենավերի ի հայտ գալով կորցրեցին իրենց գործառույթը, ծովագնաց կամ նավաշինարար եղած Ունիեի բնակիչները հարկադրված եղան ատագաղթել 19-րդ դարի երկրորդ կեսին: Այնտեղ մնացած 120 հայ ընտանիքները (700 հոգի) մեկտեղվել էին 18-րդ դարում կառուցված Սուրբ Մինաս եկեղեցու և միաժամանակ իգական ու արական դպրոց եղող Մեսրոպյան դպրոցի շուրջ, որը 1914 թ. ուներ 175 աշակերտ[5]: Հովակիմ Հովակիմյանի «Պատմություն հայկական Պոնտոսի» գրքում նշվում է, որ թեև Ունիեի հայերի թիվը քիչ էր` հույների և թուրքերի համեմատ, սակայն նրանք տնտեսապետ լավ դրության մեջ էին գտնվում և հատկապես ներքին շրջաններում կարևոր դեր էին կատարում առևտրի ոլորտում: Դարձյալ Հովակիմյանի աշխատությունից տեղեկանում ենք, որ Ունիեի գյուղացիները 1890-ական թվականներին կրթության մակարդակի առումով լավ վիճակում էին գտնվում, և որ գյուղերում 8 եկեղեցու և նույնքան քահանայի հետ մեկտեղ 11 դպրոցում նույնքան ուսուցիչներ էին աշխատում[6]: Իոաննիս Քալֆօղլուն «Փոքր Ասիա մայրցամաքի պատմական աշխարհագրությունը» գրքում հայտնում է, որ Չարշամբայից 10 կմ հեռավորության վրա գտնվող Ունիե գավառն անցյալում Oinoe է կոչվել, և որ սույն շրջանի 6000-ի հասնող բնակչության կեսը կազմել են հույն ուղղափառները. «Նրանք լավ դպրոցներ ունեն և ենթակա են Նիքսարի մետրոպոլիտին, որի նստավայրը հիմնականում այստեղ է: Շրջակայքում սև քարի հանքավայրեր կան:  Ունիեին 83 գյուղ է ենթակա, իսկ վերջինիս գյուղախումբը եղող Քարաքուշին {Աքքուշ}` 34»[7]: Հովակիմյանի և Քալֆօղլուի հաղորդած տեղեկությունները ցույց են տալիս, որ Ունիեում ապրող քրիստոնյաները կրթության առումով լավ վիճակում են գտնվել: Սույն բնակավայրի` առավելապես գյուղական շրջաններում բնակվող հայերը զբաղվել են ջուլհակագործությամբ, կաշեգործությամբ, կոշկակարությամբ և առևտրով, իսկ առավելապես քաղաքաբնակ եղող հույները` ձկնորսությամբ և արհեստների զանազան ճյուղերով: Այս շրջանում, թեև ոչ հայերի և հույների չափ, բայց և այնպես ապրել են նաև հրեաներ: Ունիեում առևտրով զբաղված հրեաներն այսօր որպես «Հրեական հարթավայր» կոչվող վայրին իրենց անունը թողնելով` լքել են Ունիեն:

1915 թ. հայերի տեղահանության սկզբում, ինչպես այդ մասին ընդգծում է նաև Թաներ Աքչամը, կրոնափոխ լինելով` իրենց բնակավայրերում մնալը հայերին ներկայացվել էր որպես այլընտրանք: Որոշ շրջաններում այս հարցում նույնիսկ պարտադրանքներ են եղել: Գերմանական և ամերիկյան հյուպատոսական զեկույցները լեփ-լեցուն են կամավոր կամ հարկադիր դավանափոխությունների մասին տեղեկություններով: Օրինակ` 1915 թ. հուլիսի 4-ին Գերմանիայի հյուպատոս Կյուքոֆֆի զեկույցում տեղ է գտել հետևյալ արտահայտությունը. «Սամսոնի շրջանի բոլոր գյուղերն իսլամացվել են, մահմեդականացվել են նաև Ունիեի գյուղերը»[8]: Սամսոնում ԱՄՆ-ի հյուպատոսը ևս նույն ժամանակաշրջանում (1915 թ. հուլիսի 10-ին) պատրաստած իր զեկույցում հետևյալն է նշում կրոնափոխությունների մասին. «Մինչ այժմ 150-ի չափ ընտանիք է իսլամ ընդունել, իսկ մնացյալն ուղարկվել է ներքին շրջաններ: Սամսոնում մոտավորապես 5000 հայեր, չափազանց վատ պայմաններում, տեղափոխվել են առանց փոխադրամիջոցների. կանայք ու երեխաները, տղամարդկանցից բաժանվելով, նստեցվել են բեռնատար սայլերի վրա: Մի խոսքով` վիճակը սարսափելի է: Մյութեսարիֆը (սանջակի` մարզի կառավարիչը-Ակունքի խմբ.) հայտնել է, որ կրոնափոխներն անգամ չեն կարող այստեղ մնալ և ստիպված կլինեն հեռանալ Տրապիզոն, Գիրեսուն (Կերասուն-Ակունքի խմբ.), Մերզիֆոն, Բաֆրա կամ Ֆաթսա: Թուրքերն ինտենսիվ աշխատանքներ են կատարում` կրոնափոխության առումով: Գնացածների մեծ մասը ցանկանում է օրինակ վերցնել կրոմափոխ եղած 150 ընտանիքից, սակայն, ինչպես երևում է, ներկա պահը շատ ուշ է դրա համար, և իսլամ ընդունելու դեպքում անգամ նրանց` այստեղ վերադառնալը մերժվում է»[9]: Իսկ Գերմանիայի արտակարգ և լիազոր դեսպան Վանգենհայմը իր 1915 թ. հուլիսի 7-ի զեկույցում հայտնում է. «Տրապիզոնում հայերը զանգվածաբար իսլամ են ընդունել տեղահանությունից խուսափել կարողանալու, իրենց կյանքն ու գույքը փրկելու համար»[10]:

Քանի որ ներկայում Ունիեին ենթակա Օրդուում անցյալում առնվազն Սամսոնի չափ հոծ հայ բնակչություն է եղել, քաղաքապետերն էլ են հայերից ընտրվել[11]: Հայերի տեղահանությունից անմիջապես առաջ` 1913 և 1914 թթ., Օրդուի քաղաքապետը եղած Մարտիրոս Շիրինյանը Առաջին աշխարհամարտի սկսվելուն պես հարկադրված է եղել պաշտոնաթող լինել: 1915 թ. կատարված տեղահանությունից հետո սույն քաղաքում մեկ հայ իսկ չի մնացել, սակայն հանրապետական շրջանում, Օրդուի հայկական եկեղեցու արձանագրությունների համաձայն, 135 ընտանիք վերադարձել է Օրդու: Այս տեղեկությունը հաստատում է նաև 1940 թ. դեկտեմբերի 5-ի ամսաթվով մի տեսչական զեկույց, որում հիշատակվում է 500 հոգանոց հայկական համայնքի գոյությունը. «Վիլայեթի ներսում չենք հանդիպել գաղտնի կամ բացահայտ, դասակարգային, խմբակային, շրջանային կամ միջազգային գաղափարական հոսանքների կամ մեր կուսակցության դեմ բացասական մտքեր ունեցողների կամ զգացմունքներ կրողների: Եվ դրա վերաբերյալ դիմումներ կամ բողոքներ չեն ստացվել: Վիլայեթի ներսում, միայն կենտրոնում 500-ի չափ հայեր կան, որոնք զբաղվում են մանր-մունր առևտրական գործերով և որոշ արհեստներով: Ներկայում նրանց բացասական զգացումների և շարժումների մասին ոչ մի բողոք չկա: Սակայն այդ փոքրամասնության` Օրդուում գտնվելը ցանկալի չի համարվում»[12]:

Սույն զեկույցի հեղինակ` Կայսերիից (Կեսարիա-Ակունքի խմբ.) ընտրված պատգամավոր Հիլմի Քըլըչը թեև ընդունում է, որ հայերի այդ խումբը որևէ վատ բան չի անում, որի համար կարելի է բողոքել, սակայն եզրակացնում է, թե «այդ փոքրամասնության` Օրդուում գտնվելը ցանկալի չէ»: Այն տարեթվին, երբ գրվել է այս զեկույցը, դեռ Օրդուում բնակվում էին նաև որոշ հույն ընտանիքներ, որոնք չէին ենթարկվել փոխանակման` բողոքական լինելու պատճառով: Այդ հույն ընտանիքներից մեկի անդամը եղող մսագործ Միհաիլի որդի Հարիս Էթչին ատլետիկայով սկսված իր մարզական կյանքը ֆուտբոլով էր գագաթնակետին հասցրել, մուսուլման դարձել` թուրքական զինված ուժերին ենթակա «Քարագյուջյու» թիմի կազմում խաղալու հնարավորություն ունենալու համար և անունն էլ փոխել ու դարձրել էր Հալիս: 1949 թ. լիգայի չեմպիոն դարձած և Գալաթասարայ թիմի աստղը եղած Էթչին հետագայում, Հունաստան գնալու համար, վերստին փոխել էր անունը և Հարիս դարձել[13]:

Հիլմի Քըլըչի զեկույցից ընդամենը 6 ամիս անց` 1941 թ. հունիսի 2-ին, Գիրեսունում Ժողովրդահանրապետական կուսակցության ղեկավար, դոկտոր Նուրի Օզքայան կուսակցության գլխավոր քարտուղարությանը հղած իր նամակում բողոքում է Թրակիայից և Ստամբուլից Գիրեսուն գաղթած հրեա ընտանիքներից.

«Որոշ շրջաններում կատարվող կամայական ազատ արձակումների հետևանքով Թրակիայից ու Ստամբուլից այստեղ են եկել մի քանի հրեա ընտանիքներ: Պարզվել է, որ նրանք այստեղի մի արտասահմանյան հաստատությունում աշխատող իրենց ազգականների մոտ են եկել հյուրի կարգավիճակով: Զարմանալի է այն փաստը, որ 10-15 հոգանոց խմբերով եկած այդ անձինք` լինեն կին թե տղամարդ, կրում են թուրքական և մահմեդական անուններ: Նրանցից մեկը, որը գտնվում է բանակ զորակոչվելու տարիքում, մի կեղծ փաստաթուղթ ներկայացնելով` փորձել է ապահովել, որ իր ընտանիքի բոլոր անդամները Թրակիայից այստեղ տեղափոխվեն: Այդ ամբարտավանը, իր խելքով կառավարությանը մոլորության մեջ գցելով, ձգտում էր ազատվել զինվորական ծառայությունից: Պաշտոնյաների զգոնության շնորհիվ նրա խարդավանքը բացահայտվեց, և իսկույն արվեց այն ամենն, ինչ անհրաժեշտ էր: Սակայն դրա կապակցությամբ ուշադրություն է գրավել, որ նրանց ձեռքին գտնվող անձնագրերում նրանց անունները փոխված են թուրքական և մուսուլմանական անուններով: Ավելի տարօրինակ է հետևյալ փաստը. այն դեպքում, երբ սրանց այստեղի ազգականները կրում են այնպիսի անուններ, ինչպիսիք են Ֆարազան, Էսթերը, Յակոն, Մոիսը, նրանց նորեկ եղբայրներն ու մոտիկ ազգականները կոչվում են Մյունևեր, Այքութ, Սևիմ և այլն նման անուններով: Դժբախտաբար երևում է, որ այդ կերպ թուրքի հարգալից անունը, ով գիտե, ինչպիսի ստոր նպատակների և կրքերի գործիք կդառնա և դրա պատճառով ստոր բամբասանքների և հեգնանքի տեղիք կտա: Ինչ-որ կերպ օրինական ճանապարհ գտնելով և դատական որոշում ստանալով` իրենց անունները մերինով փոխածներին ի՞նչ հայացքով պետք է նայենք: Այդ անձանց` նման կերպ անվանափոխվելու պատճառը, իմաստը և նպատակը բացահայտ են: Եթե դա թույլ տանք, ապա մեր կառուցվածքում և, հատկապես, հետագայում նրանց երեխաների գրանցումներում կներկայացվի, թե իբր նրանք իսկական թուրք են, քանի որ նրանց մայրերն ու հայրերը ժամանակին թուրքական անուններ են ստացել, մի բան, որ Ձեր խոնարհ ծառայի կարծիքով` մեր ապագայի տեսանկյունից անթույլատրելի և անհանգստացնող դրություն կառաջացնի: Ճիշտ է, որ դատարանում իրավական պատճառ ներկայացվելու դեպքում անունները կարող են փոխվել: Թերևս սրանք ևս այդ ձևով են դատարանից նման որոշում ստացել: Ահա և օրինական հոդվածի կիրառման ժամանակ նմանատիպ անթույլատրելի արարքները հաշվի առնելով` սույն գործը` իր ամբողջ նրբությամբ, Ձեր ուշադրությանն եմ ներկայացնում և հարգանքներիս հավաստիքը հայտնում»[14]:

Ինչպես դա նկատում է նաև Հովարդ Այսսենշտատը, Օզքայային հատկապես անհանգստացում էր այն, որ հրեաներն իրենց անունները պաշտոնապես փոխելով` իր արտահայտությամբ «թուրքական ու մահմեդական» անուններ էին ստացել: «Օզքայան թեև ընդունում է, որ դա օրենքներին չի հակասում, այնուամենայնից մտահոգվում էր, թե նրանց երեխաները նույնպես թուրքական անուններ էին կրելու, և ոչ մի դեպքում, իր բնութագրմամբ, հնարավոր չէր լինելու նրանց «իսկական թուրքից» տարբերել: Այստեղ առկա է այն ցեղապաշտական գաղափարը, թե բնակչությունը խառնվելու է, և որ ապագայում անհնար է լինելու տարբերակել, թե ով է «իսկական թուրք»: Ցեղի հանդեպ այդ վերաբերմունքը լիովին տարբերվում է թուրքական պատմական թեզի` «միավորող ցեղ»-ի մասին գաղափարից և միաժամանակ ցույց տալիս, թե որչափ «տեղացի օտար» են մնում ոչ մուսուլմանները` պետության հռետորաբանությունից անկախ»[15]:

Սևծովյան շրջանում էթնիկ ինքնությունը, հետերոգեն բնակչություն ունեցող Օսմանյան կայսրության կործանումից հետո, զգայուն հարց է դարձել Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծումից սկսած. բնակչությունը միատարր դարձնելու նպատակով մարդիկ տեղահանության և փոխանակման միջոցներով ենթարկվել են հարկադրված արտագաղթի: Շատ տեղին է Սիլվա Վինգ Օնդերի հետևյալ միտքը. «Սևծովյան շրջանը պատմության ընթացքում խառը բնակչություն է ունեցել, բազմաթիվ էթնիկական խմբեր դարեր շարունակ համատեղ են ապրել: Ներկայում սույն շրջանի շատ բնակիչներ իրենց թուրք են անվանում: Ճիշտն ասած, Սևծովյան շրջանի բոլոր բնակիչներին կատակով «լազ» համարող (սխալ) կաղապարատիպն էլ են ընդունում, շատ լուրջ չեն ընդունում իրենց խառն արյունը»[16]: Ներկայում այս շրջանի բազմաթիվ անձանց երակներում հունական, հայկական, չերքեզական, վրացական և այլ ժողովուրդների արյուն է հոսում: Իմ հորական տատն էլ 19-րդ դարում Կովկասից կատարված գաղթի հետևանքով Չարշամբա եկած չերքեզներից է, իսկ մորական տատս` Ունիե եկած վրացիներից: Ինչ վերաբերում է թուրք եղող պապիս երկրորդ կնոջը, ապա նա 1915 թ. ամուսնանալուց հետո Զելիհա անունն ստացած մի հայ էր, որը նախկինում կոչվել էր Մարի[17]: Շատ տեղին է նաև Մայքլ Միքըրի հետևյալ միտքը այս շրջանի էթնիկ բազմազանության վերաբերյալ. «Արևելասևծովյան շրջանի մուսուլման բնակչության սոցիալական պատմության մեջ թուրքական արմատներ չունեցող ժողովուրդները անվիճելի նշանակություն ունեն: Խնդիրն այն է, որ թուրքական ծագում չունեցող այդ խմբերից ոչ մեկը կարևոր ազդեցություն չունի այդ շրջանում: Թուրքիայի այդ շրջանի մահմեդական բնակչությունը բաղկացած էր թուրք, լազ, քուրդ, հույն և հայ էթնիկ խմբերից, որոնցից ամեն յուրաքանչյուրի ներկայությունը տարբեր էր տվյալ շրջանի զանազան վայրերում, հովիտների միջև, անգամ նույն հովտի վերևի և ներքևի հատվածներում»[18]:

Տեղահանությունից հետո, հանրապետական շրջանում Օրդու են վերադարձել 135, իսկ Ունիե` 3 հայ ընտանիքներ: Այս ընտանիքներից դերձակ Մակսութ ուստայի 4 որդիներից միայն Մինաս Ահբափն է ողջ (ծնված 1924 թ.) և ապրում է Ստամբուլում: Ունիեում դերձակությամբ զբաղված մեկ այլ հայի` Լևոն Բայգընի երկու որդիներն ու մի դուստրը Կանադայում են: Հանրապետական շրջանում Ունիեում ապրած մեկ ուրիշ հայ ընտանիքի անդամներից թիթեղագործ Մկրտիչ Գյուզելյանի ոչ մի զավակը ողջ չէ, իսկ թոռների մեծ մասը ցրված են Եվրոպայի և Ամերիկայի զանազան քաղաքներում: Իսկ վարպետ Մկրտիչի թոռներից Պերճ ու Արետ Գյուզելյան եղբայրները ներկայում բնակվում են Ունիեում: Այստեղ ապրած այդ երեք հայ ընտանիքները թեև հիմնականում լավ հարաբերություններ են ունեցել թուրքերի հետ, սակայն զանազան սոցիալական և քաղաքական դրդապատճառներից ելնելով` հեռացել են սույն քաղաքից: Ունիեցի նախկին ուսուցիչ, ներկայում թոշակառու Իրֆան Ըշըքի հետևյալ հուշը կարող է գաղափար տալ այդ հարաբերությունների մասին.

« Հայերի հետ մեր ընտանիքի բարեկամությունը սովորական երևույթ էր Ունիեի համար: Քանզի ունիեցիների` հայերի հանդեպ վերաբերմունքը նման էր մեր ընտանիքի վերաբերմունքին: Նրանք միայն ամուսնության հարցում էին խիստ: Երբեք աղջիկ չէին տա մուսուլմաններին և չէին առնի մուսուլմաններից: Հիմա այդ վիճակը փոխվել է: Բայց և այնպես, մահմեդական ու հայ երիտասարդների միջև երբեմն զգացմունք էր առաջանում: 1957 թ. հետո Ունիեի միջնակարգ դպրոցների աշակերտների թիվը բավականին աճել էր: Ուսուցիչների քանակը չէր բավարարում: Դպրոցի տնօրինությունը ուսուցիչների պակասը լրացնում էր տարրական դպրոցի դասատուների միջոցով: Ես և իմ ընկեր Յուսուֆ Թասլըն էլ այդ կերպ էինք միջնակարգ դպրոցում աշխատանքի անցել:

Մի դասամիջոցի ժամանակ ուսուցչանոց գնալիս նկատեցի, որ պարոն Յուսուֆի աչքերը ծիծաղելուց արցունքոտվել են: Նա պատմեց, որ ուսուցչի սեղանի առջևի շարքում աղջիկ աշակերտներն են նստած եղել, իսկ մյուս շարքերում` տղաները: Եվ նա նկատել է, որ պատի կողմի շարքում նստած տղա աշակերտներից մեկը շատ ուշադիր նայում է աղջիկների շարքին. «Առանց զգացնել տալու` գնում-գալիս էի շարքերի միջև և աչքի պոչով հետևում տղայի շարժումներին: Մի պահ նկատեցի, որ հետևից թիթեռի նման մի թղթի կտոր թռավ դեպի աղջիկների շարքը: Հանկարծակի շրջվելով` օդում բռնեցի այդ թուղթը»: Մինչև դասամիջոցի զանգը պահած այդ թուղթը հանեց իր գրպանից և մեզ համար էլ կարդաց.

«Պարտեզներում մանուշակագույն սերմնահեղուկ,

Թոքախտավոր դարձրեցիր դու ինձ,

Կա’մ դու մահմեդական դարձիր, Անահիտ,

Կա’մ ես հայ դառնամ»

Այդ օրը ուսուցչանոցում բարձրաձայն ծիծաղել էինք այդ դեպքի վրա, մեր մեջ որոշել այլևս չխոսել դրա մասին և մոռացության մատնել այն»[19]:

Հանրապետական շրջանում Ունիեում ապրած 3 հայ ընտանիքներից մեկի անդամը եղած և 2010 թ. հունվարի 10-ին, 82 տարեկան հասակում վախճանված Արթին Նուբար Գյուզելյանի հետ հանդիպելու  հնարավորություն եմ ունեցել 2008 թ. մայիսի 27-ին, Ստամբուլի Քուրթուլուշ թաղամասում գտնվող իր տանը: Գյուզելյանն այն ժամանակ ինձ պատմեց, որ սովորել է Ունիեի Անաֆարթա նախակրթարանում, բարձր առաջադիմություն է ունեցել, սակայն հայ լինելու պատճառով արհամարհվել է իր համադասարանցիների կողմից: Այլևս չի կարողացել դիմանալ այն դեպքերին, երբ ընկերներն իր հետևից քար նետելով` հայհոյում էին իրեն` հայ լինելու պատճառով, և, ընտանիքի որոշմամբ մոր ու հոր մոտից հեռանալով, Ստամբուլ է գնացել` կրթությունն ավարտելու համար, ու այլևս Ունիե չի վերադարձել: Երբ նրան ասացի, որ երեխաներն իրենց ընկերներին ծաղրելու համար միշտ որևէ պատճառ են փնտրում, և որ ես նույնպես այդ նույն դպրոցում եմ ուսանել, ու իմ ընկերներն ինձ էլ են հաճախ ծաղրել` կակազելուս պատճառով, Արթին Նուբար Գյուզելյանը պատասխանեց. «Կակազ լինելը հայ լինելու չափ վատ բան չէ»:

Գյուզելյանը նաև պատմեց իր ընտանիքից լսած մի պատմություն, ըստ որի` Ունիեում Աղավնի անունով մի հայ կին մեծահսակ լինելու և ոչ մի ազգական չունենալու պատճառով պաշտպանվել է իր մահմեդական հարևանների կողմից: Հարևանները թույլ չեն տվել, որ մենակ ապրող Աղավնիին աքսորեն. գաղտագողի ուտելիք են տվել նրան` իրենց տան պարտեզում գտնվող մի ջրհորում շուրջ մեկ ամիս թաքցնելով: Մահից միայն այդ կերպ փրկված Աղավնին անընդհատ գլխացավեր է ունեցել և որոշ ժամանակ ապրելուց հետո մահացել: Քանի որ Ունիեում քահանա չի եղել, հարևաններից մի քանիսը ցանկացել են նրան թաղել` մահմեդական սովորույթների համաձայն, սակայն տարագրությունից վերադարձած հայերը, շտապ Սամսունից մի քահանա բերելով, ապահովել են, որ Աղավնին որպես քրիստոնյա թաղվի:

Ունիեցի ուսումնասիրողների` զանազան կայքէջերում և որոշ հրատարակություններում տեղ գտած հոդվածներում նշվում է, թե հանրապետական շրջանում Ունիեում ապրած 3 հայ ընտանիքները հիմնականում լավ հարաբերություններ են ունեցել թուրքերի հետ: Սակայն ունիեցի հայերի հետ հանդիպումներիս ժամանակ բացահայտվում էր, որ այդ լավ հարաբերութոււնները երկարատև չեն եղել: Ծագմամբ սվասցի (սեբաստացի-Ակունքի խմբ.) Պերճուհի Թեմիրը, որի հետ հանդիպել եմ Ստամբուլում, իր ավագ քրոջ` Մարգարիտի` Վահան Ահբափի հետ ամուսնանալուց հետո տեղափոխվել է Ունիե և լիցեյն այնտեղ է ավարտել: Հանրապետական շրջանում Անատոլիայում ապրած հայերը, ընդհանուր առմամբ, միմյանց մասին տեղեկացված են եղել. տարբեր շրջաններից հայերի միջև ամուսնության միջոցով ազգակցական կապեր են հաստատվել, և հայ երեխաները, ուսանելու նպատակով, իրենց գտնված բնակավայրերից փոխադրվել են ավելի մեծ քաղաքներում բնակվող իրենց ազգականների մոտ: Պերճուհի Թեմիրն ինձ պատմել է, որ կրթության նպատակով հարկադրված է եղել Ունիե գնալ, որտեղ խիստ դժվարին ժամանակներ է անցկացրել և շատ անհանգիստ ու դժբախտ է եղել, քանի որ իրեն հաճախ «գյավուր» էին ասում[20]:

Հայտնի է, որ 1915 թ. հայերի տեղահանությունից հետո հայ քրիստոնյա բնակչությունից զրկված Ունիեում որոշ հայ ընտանիքներ գաղտնի կերպով հարևաններին են հանձնել իրենց այն մանկահասակ երեխաներին, որոնք տեղահանության պայմաններին չէին կարողանա դիմանալ, որպեսզի հետագայում գան և հետ վերցնեն նրանց: Սակայն այդ մանուկների ընտանիքները երբեք չեն կարողացել վերադառնալ, և ի պահ հանձնված այդ երեխաները թուրքական մշակույթով դաստիարակվել են մահմեդական ընտանիքներում[21]: Ունիեում իմ ընտանիքում և ինձ ծանոթ որոշ այլ ընտանիքներում բազմաթիվ երեխաներ կան, որոնք այդ կերպ են մեծացել[22]: Ունիեում ներկայացված մի պատմության համաձայն` տեղահանությունից տարիներ անց Ունիե վերադարձած մի հայ կին գտնում է իր աղջկան` Արփիին, որին այնտեղ էր թողել, երբ վերջինս 5 տարեկան էր, հայերեն է խոսում նրա հետ, ցանկանում է Ֆրանսիա տանել նրան, սակայն մի մուսուլմանի հետ ամուսնացած և արդեն երեխաներ ունեցած Արփին չի ուզում Ունիեից հեռանալ[23]: Մայրը, արցունքներն աչքերին, անվերջ գրկում-համբուրում է իր դստերն ու թոռներին և հրաժեշտ տալիս իր նախկին հարևաններին և Ունիեին: 3 ամիս անց Փարիզից եկած մի նամակով հաղորդվում է, որ այդ տարեց կինը, Ունիեի և իր աղջկա մասին զառանցելով, հեռացել է այս աշխարհից:

Տեղահանության ժամանակ քաղաքում թողնված հայ երեխաների զավակների ու թոռների մեծ մասը ներկայում բացարձակապես չեն ցանկանում խոսել իրենց մայրերի կամ մեծ մայրերի մասին, իսկ մի փոքր մասը որոշ հուշեր է պատմում: Օրինակ, չափազանց հուզիչ է հորական տատի կողմից հայ եղող մեկի ներկայացրած հետևյալ պատմությունը.

«Տատս մենակ մնալիս երբեմն ինքնամոռաց կերպով մտքերի մեջ էր ընկղմվում, քթի տակ հայերեն երգեր երգում: Երբ հարցնում էի` «Այդ ի՞նչ ես երգում, տատի’կ», արտասվելով ասում էր. «Այս երգն ինձ մայրս էր սովորեցրել, երբ փոքր էի: Պարտեզի մեջ երկհարկանի մի տուն ունեինք: Մայրս ու հայրս, երկու եղբայրներիս վերցնելով, հեռացան, ինձ էլ ասացին` «Սպասի’ր, գալու ենք, որ քեզ էլ վերցնենք», բայց այլևս երբեք չվերադարձան: Այդ խաղիկը մայրիկս էր երգում: Ես էլ հիշում եմ այն ժամանակ, երբ շատ եմ նրանց կարոտում»[24]:

Ունիեում, ժողովրդի մեջ նմանատիպ այլ պատմություններ էլ են պատմվում: Դրանցից թերևս ամենաողբերգականը Մագդալենա և Անգելինա անվամբ երկվորյակ քույրերի պատմությունն է.

«Դերձակ Պետրոսը և նրա ընտանիքը ևս հայերի տեղահանության ժամանակ այն մարդկանց մեջ էին, ովքեր պիտի աքսորվեին Ունիեից: Հաղորդվեց, որ ճանապարհ են ընկնելու հաջորդ օրվա շոգենավով: Հնգամյա զույգ քույրեր Մագդալենան և Անգելինան հիվանդ էին և ջերմության մեջ պառկած: Մի ցրտաշունչ ձմեռային օր էր: Հաջորդ օրը Անգելինայի վիճակն ավելի վատացավ: Նրան թողեցին թուրք հարևանների մոտ` հետագայում վերցնելու համար: Երկար տարիներ եկող-գնացող չեղավ: 80 տարի անց, մի օր Յալըքահվեսի թաղամասում գտնվող մի տան դուռը թակեց մի տարեց կին, որը դուռը բացած իր տարիքում գտնվող ծեր կնոջը հայերենով հարցրեց. «Դու Անգելինա՞ն ես»: Դուռը բացած կինն իրեն հազիվ պահեց. քիչ էր մնում ընկներ: Երբ ուշքի եկավ, ներս կանչեց եկած կնոջը և դուռը փակեց: Այդ կինը 80 տարի առաջ գնացած երկվորյակ քույրերից Մագդալենան էր: Հիվանդ լինելու պատճառով մնացած և Ունիեում թողնված Անգելինան դաստիարակվել էր մի թուրք ընտանիքի կողմից, քանի որ տարիներ շարունակ նրա հետևից չէին եկել, մահմեդական էր դարձել, ամուսնացել, երեխաներ ու թոռներ ունեցել, անցյալը մոռացել»[25]:

Այսօր Ունիեում մեծ տարածում ունեցող «Ունիեի լոխումը» մի տեսակի քաղցրավենիք է, որը պատրաստվում է ալյուրով, շաքարավազով, ձվով, յուղով, մածունով և կաթով: Ունիեում ապրած հայերը այն եփում էին Սուրբ Հարության տոնին, իսկ ներկայում այն դրվում է Ռամազանի և Կուրբան բայրամ տոների ժամանակ, որի պատճառով էլ, բացի «Ունիեի լոխում» կոչվելուց, անվանվում է նաև «տոնական լոխում»: Այս քաղցրավենիքը, ամենայն հավանակնությամբ, մեր օրեր է հասել 1915 թ. տեղահանության որոշումից հետո ողջ մնալու և իրենց հայրենիքից չհեռանալու համար մահմեդական դարձած հայ կանանց շնորհիվ: Դրա կապակցությամբ Ֆեթհիյե Չեթինի ինքնակենսագրական գրքում, որը կրում էր «Մեծ մայրս» վերնագիրը, ներկայացված է մի պատմություն, երբ իր մի ընկերոջ հետ զրուցելիս անդրադարձ է լինում տոնական օրերին պատրաստվող «չյորեքին» (Զատիկին պատրաստվող հատուկ խմորեղեն` արևմտահայկական կուլիչ-Ակունքի խմբ.): Վերջինիս և Ունիեի «տոնական լոխումի» միջև եղած ավանդական նմանությունները մատնանշում են, որ այդ երկու ուտեստները կարող են «ազգակից» լինել միմյանց:

«Գիտե՞ս, երբ ես երեխա էի, տատիկիս հետ միասին ձեր տուն էինք եկել: Մեծ մայրս չյորեք էր եփել: Որոշ ժամանակ նստելով` տատիկիս չյորեքից համտեսելուց հետո, նույն օրն այցելել էինք նաև Շաշո Իբրահիմի կնոջ` Սեհեր մորաքրոջը և Թադըմլը մորաքրոջը: Այդ օրն իմ ուշադրությունը գրավեց այն, որ մեր գնացած բոլոր մարդկանց տներում չյորեք էր հյուրասիրվում: Մյուս տներում մեր համտեսած չյորեքները նման էին ձեր տանը պատրաստվածին: Այն դեպքում, երբ ես միմյանցից տարբերվող հյուրասիրություն էի ակնկալում և ամեն անգամ հիասթափվում` նույն չյորեքը տեսնելով, մեծ մայրս մեր այցելած բոլոր անձանց տներում չյորեք էր ուտում և թեյ խմում: Միայն տարիներ անց իմ ուշադրությունը գրավեց այդ չյորեքի հյուրասիրությունը և մեր այցելած տների ընդհանրությունը: Շաշո Իբրահիմի տիկինը` Սեհեր մորաքույրը, հայ էր, իսկ Թադըմլը մորաքույրը հետագայում էր մահմեդականացել` տատիս նման»[26]:

Ներկայում Ունիեում հայկական և հունական ներկայությունը սահմանափակվում է մի քանի տներով և եկեղեցիներով: Տեղահանությունից հետո 3 հայ ընտանիքներ են եկել բնակչության փոխանակումից հետո իր հունական բնակչությունից լիովին զրկված սույն քաղաք, սակայն որոշ ժամանակ անց նրանք նույնպես հեռացել են Ունիեից: Կարևոր է, որ ունիեցի հայերի` Սուրբ Հարության տոնի կապակցությամբ պատրաստած լոխումները պահպանվել են` որպես Ունիեի խոհանոցի և մշակույթի մի տարր: Ինչպես նշել է Ֆեթհիյե Չեթինը, որքան էլ իսլամաց(վ)ած կանայք փորձեին իրենց ինքնությունը թաքցնել երեխաներից ու թոռներից, այնուամենայնիվ` նրանց որևէ սովորույթ լռելյայն պահպանվում էր նրանց շրջանում. նրանք չէին մոռանում իրենց սուրբ օրերը[27]: Նախկինում միայն տոն օրերին տներում պատրաստվող այդ լոխումները այսօր վաճառվում են Ունիեի քաղցրավենիքի խանութներում, գրավում Ունիեի այցելուներին և մեծ նշանակություն ունեն այստեղի զբոսաշրջության և առևտրի առումով:

[1] Leon Z. Surmelian, Soruyorum Size Hanımlar ve Beyler, çev. Zülal Kılıç (İstanbul: Aras, 2013), s. 350.

[2] Սևծովյան շրջանի հայերի մասին սահմանափակ թվով աղբյուրներ կան: Սփյուռքում գրված երկու հայկական գրքեր տակավին չեն թարգմանվել ու հրատարակվել թուրքերենով կամ այլ լեզուներով: Դրանցից մեկը Օթոն Հեքիմյանի` 1961 թ. Փարիզում լույս տեսած և 143 էջից բաղկացած «Սամսոնի հայության տխուր բաժինը 1915-1918 թթ. Մեծ եղեռնին» գիրքն է, իսկ մյուսը` Հովակիմ Հովակիմյանի` 1967 թ. Բեյրութում հրատարակված «Պատմություն հայկական Պոնտոսի» 951 էջանոց աշխատությունը: Ավելի մանրամասն տեղեկությունների համար տես` Sarkis Karayan, “Bibliography Histories of Armenian Communities in Turkey”, Armenian Review 33/1 (Mart 1980), էջ 89-96, նաև` Ռիչարդ Հովհաննիսյանի խմբագրությամբ լույս տեսած` Armenian Pontus: The Trebizond – Black Sea Communities, Costa Mesa, Kaliforniya: Mazda, 2009: Հետևյալ աշխատություններում ևս կարելի է գտնել որոշ սահմանափակ տեղեկություններ` Peter Charanis, The Armenians in the Byzantine Empire (Lizbon: Calouste Gulbenkian հիմնադրամ, 1963); Anne Elizabeth Redgate, The Armenians (Oxford: Blackwell, 2000); Edmund Herzig ve Marina Kurkchiyan (կազմողներ), The Armenians: Past and Present in the Making of National Identity (Londra: Routledge Curzon, 2005):

[3] Orhan Sakin, Osmanlı’da Etnik Yapı ve 1914 Nüfusu (İstanbul: Ekim, 2010), s. 195, 203, 270: Սույն աշխատության` 2008 թ. կատարված առաջին տպագրության մեջ մի սխալի պատճառով հայերի և հույների թվերի վերաբերյալ տեղեկությունները խառնվել էին, 2010 թ. վերջին հրատարակության մեջ այդ սխալն ուղղվել է:

[4] Սամսոնում և կենտրոնին ենթակա գյուղերում կային 43 հայկական եկեղեցիներ: 27 հայկական դպրոցներում սովորում էր 1705 աշակերտ, որից 1361-ը` տղա, 344-ը` աղջիկ, աշխատում էին ընդհանուր թվով 59 ուսուցիչներ, որոնցից 44-ը` տղամարդ, 15-ը` կին: 1915 թ. առաջ, Թուրքիայի Հանրապետության սահմաններում գտնված հայկական եկեղեցիների և դպրոցների մասին տես` Zakarya Mildanoğlu, “1915’in ‘Cansız’ Canları Aranıyor”, Agos, 22 Nisan 2011, (Զաքարյա Միլդանօղլուի հոդվածների հայերեն թարգմանությունը տես` http://akunq.net/am/?p=9726; http://akunq.net/am/?p=9738-Ակունքի խմբ.):

[5] Ներքին շրջաններում եղած 10 հայկական գյուղերում (Օզան, Յաղմուրջան, Էյրուբեյլե, Թեքեդամ, Դյուզթարլան, Խաչտուր, Յուսուֆլար, Սեյլեն, Գյոզդերեն և Մանասդերե) բնակվողները զբաղվում էին քարտաշությամբ, ջուլհակագործությամբ, պնդուկ աճեցնելով և ծխախոտագործությամբ: Տես` Raymond H. Kévorkian ve Paul B. Paboudjian, 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler, թարգմանիչներ` Mayda Saris և Sosi Dolanoğlu (İstanbul: Aras, 2012), էջ 199, 204; Ա. Սաֆրաստյան, Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքարանի կողմից Թուրքիայի արդարադատության և դավանանքների մինիստրության ներկայացրած հայկական եկեղեցիների և վանքերի ցուցակներն ու թաքրիրները 1912-1913 թթ., Էջմիածին, 1966, էջ 41-47: Տես նաև` Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonu’ndan Kartpostallarla 100 Yıl Önce Türkiye’de Ermeniler, կազմող` Osman Köker (İstanbul: Birzamanlar), առաջին հատոր (2005), էջ 181-182, երկրորդ հատոր (2013), էջ 250-251:

[6] Հովակիմ Հովակիմյան, «Պատմություն հայկական Պոնտոսի», էջ 717-720:

[7] İoannis Kalfoğlu, Küçük Asya Kıtasının Tarihi Coğrafyası (İstanbul: Albatros, 2013), էջ 130:

[8] PA-AA/R14086, Սամսոնի հյուպատոս Կյուքոֆֆի` 1915 թ. հուլիսի 4-ի զեկույցը, որը կցված է Գերմանիայի արտակարգ և լիազոր դեսպան Վանգենհայմից վարչապետ Բեթման Հոլվեգին 1915 թ. հուլիսի 16-ի զեկույցին: Տես` Taner Akçam, ‘Ermeni Meselesi Hallolunmuştur’: Osmanlı Belgelerine Göre Savaş Yıllarında Ermenilere Yönelik Politikalar, (İstanbul: İletişim, 2008), էջ 295:

[9] Սամսոնի հյուպատոս Վիլիամ Փիթերից ԱՄՆ-ի արտակարգ և լիազոր դեսպան Հենրի Մորգենթաուին, LC/HM (Sr.) /Reel 7/619, մեջբերումը` Ara Sarafian (der.), United States Official Records on the Armenian Genocide 1915-1917 (Princeton and London: Gomidas Institute, 2004), էջ 62-63: Ավելի մանրամասն տես` Raymond Kévorkian, Ermeni Soykırımı, çev. Ayşen T. Ekmekci (İstanbul: İletişim, 2015), էջ 690-99:

[10] PA-AA/R14086, Արտակարգ և լիազոր դեսպան Վանգենհայմից վարչապետ Բեթման Հոլվեգին 1915 թ. հուլիսի 7-ին ուղարկված զեկույցը, տե’ս Թաներ Աքչամի վերոնշյալ աշխատության 295-296 էջերը: Անատոլիայի բազմաթիվ շրջաններում տեղի ունեցած այդ անկարգությունների վերաբերյալ առկա են հետևյալ ուսումնասիրությունները, որոնք հարցին մոտենում են տարբեր տեսակետներից և զանազան աղբյուրների դիմելով` Fuat Dündar, Kahir Ekseriyet: Ermeni Nüfus Meselesi (1878-1923) (İstanbul: Tarih Vakfı, 2013); Zeynep Türkyılmaz, “Anxieties of Conversion: Missionaries, Stateand Heterodox Communities in the Late Ottoman Empire” (չտպագրված ատենախոսություն, Կալիֆորնիայի համալսարան, 2009 թ.); Donald Bloxham, The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians (Oxford: Oxford University Press, 2005); Ryan Gingeras, Sorrowful Shores: Violence, Ethnicity, and the End of the Ottoman Empire 1912-1923 (Oxford: Oxford University Press, 2009); Selim Deringil, Conversion and Apostasy in the Late Ottoman Empire (Cambridge: Cambridge University Press, 2012); Nicholas Doumanis, Beforethe Nation: Muslim-Christian Coexistence and its Destruction in Late Ottoman Anatolia (Oxford: Oxford UniversityPress, 2013):

[11] Հայերը մինչև 1915 թ. մեծամասնություն էին կազմում Օրդուի քաղաքային խորհրդում: Օրդուցի հայերի թեմայով ներկայում ևս Օրդուում բնակվող Հարություն Արթունի հետ արված հարցազրույցը տես` Selami İnce ve Emek Uygun, “Ordu Ermenilerine Ne Oldu?”, “Bir Gün”, 28 Haziran 2008; Selçuk Küpçük, “Ordu şehrinde gayri resminin tarihi: Bakırcı Harut Usta’nın öyküsü”, Karadeniz’in Kaybolan Kimliği içinde, կազմող` Uğur Biryol (İstanbul: İletişim, 2014), 147-177: Օրդուի հայերի մասին ավելի մանրամասն տեղեկությունների համար տես` Vartiter Kotcholosian Hovannisian, “Ordu on the Black Sea”, Armenian Pontus: TheTrebizond – Black Sea Communities, կազմող` Richard G. Hovannisian (Costa Mesa, Kaliforniya: Mazda, 2009), էջ 297-342: Տե’ս նաև` Berke Baş, “Büyükannemin Hikâyesi Üzerinden Ordu’nun Tarihine Bakabilir Miyim?”, Torunlar içinde, կազմողներ` Ayşe Gül Altınay և Fethiye Çetin (İstanbul: Metis, 2009), էջ 182-94: Կան նաև Բերքե Բաշի մեծ մոր` Նահիդե Քափթանի (1904-1993) միջոցով Օրդուի հայերին ներկայացնող Նահիդեի խաղիկը (2009) և Օրդուի երիտասարդներին նվիրված “Beton Park (2010)” վերնագրով փաստավավերագրական ֆիլմը:

[12] BBA-CA 490.01.612.127.06.

[13] İbrahim Dizman, “Ordulu Kasap Mihail’in Oğlu Haris Futbol Oynamak İçin Dinini Değiştirdi”, Atlas Tarih 18 (Şubat-Mart 2013), s. 126-29.

[14] BBA-CA 490.01.611.120.06.

[15] Howard Eissenstat, “Metaphors of Raceand Discourse of Nation: Racial Theory and State Nationalism in the First Decades of the Turkish Republic”, Raceand Nation: Ethnic Systems in the Modern World, կազմող` Paul Spickard (New York and London: Routledge, 2005), էջ  253; “Erken Dönem Türk Milliyetçiliğinde Irkçı Düşünce”, Toplumsal Tarih 165 (Eylül 2007), էջ 52: Ավելի մանրամասն տես` H. Eissenstat, “The Limits of Imagination: Debating the Nation and Constructing the State in Early Turkish Nationalism” (չտպագրված ատենախոսություն, Կալիֆորնիայի համալսարան, 2007). Թուրքիայում անունները և ազգանունները փոխելու պահանջների և կիրառումների մասին տես` Elise Massicard, “Sonradan Edinilen İsimler: Çağdaş Türkiye’de Soyadı Değiştirme”, թարգմանիչ` Esra Atuk, Toplumsal Tarih 219 (Mart 2012), էջ 76-81; սույն հոդվածի ավելի ընդարձակ տարբերակը տես` “Post-hérité. Un retourdupatronyme en Turquie contemporaine?”, Revue d’Histoire Moderne et Contemporaine 60/2 (ապրիլ-հունիս, 2013), էջ 87-105:

[16] Sylvia Wing Önder, Bizim Burada Mikrop Olmaz: Bir Karadeniz Köyünde Tedavi ve Şifa Usulleri, çev. Mehmet Doğan (İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 2011), s. 249.

[17] Տվյալ շրջանի գաղթի պատմության մասին տես` İlhan Ekinci, “XIX. Yüzyılın Sonlarında Ordu Kazasında Müslim-Gayrimüslim Nüfusu ve İlişkileri”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 1 (Güz 2006), էջ 55-87; Kemal Saylan, “Ordu Yöresinde Yaşanan Göç Hareketleri (1877-1914)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 28 (Bahar 2013), էջ 57-78; Oktay Özel, “Muhacirler, Yerliler ve Gayrimüslimler: Osmanlı’nın Son Devrinde Orta Karadeniz’de Toplumsal Uyumun Sınırları Üzerine Bazı Gözlemler”, İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları, կազմող` Fahri Aral (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2011), էջ 107-23:

[18] Michael E. Meeker, İmparatorluktan Gelen Bir Ulus: Türk Modernitesi ve Doğu Karadeniz’de Osmanlı Mirası, çev. Tutku Vardağlı (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2005), էջ 33, մեջբերումը ըստ` Sylvia Wing Önder, a.g.y., էջ 249: Տես նաև` Trabzon’u Anlamak, կազմող` Güven Bakırezer ve Yücel Demirer (İstanbul: İletişim, 2009); “Karardı Karadeniz”, կազմող` Uğur Biryol (İstanbul: İletişim, 2012); Karadeniz’in Kaybolan Kimliği, կազմող` Uğur Biryol (İstanbul: İletişim, 2014):

[19] İrfan Işık, “Tehcir Olayı ve Ünyeli Ermeniler”, Şirin Ünye gazetesi, 31 Ekim-7 Kasım 2007, http://unyezile.com/tehcir.htm (erişim tarihi: 11 Mart 2014).

[20] Պերճուհի Թեմիրի հետ ծանոթացել եմ Ստամբուլի Բեյօղլու թաղամասում հին գրքեր վաճառող մի մարդու օգնությամբ և հետագայում հասկացել, որ նա հենց այն «Ունիեի լիցեյի ամենագեղեցիկ աղջիկ» Պերճուհին է, որի մասին տարիներ առաջ ինձ պատմել էր հորեղբայրս:

[21] “Son Dualarını Edip Gittiler”, Canik: Yöre ve Kent Kültürü Dergisi 4 (Ağustos-Eylül 2010), s. 58-59.

[22] Սույն թեմայի մասին ավելի մանրամասն տես` Laurence Ritter ve Max Sivaslian, Kılıç Artıkları: Türkiye’nin Gizli ve Müslümanlaşmış Ermenileri, թարգմանիչ` Alev Er (İstanbul: Hrant Dink Vakfı, 2013); Laure Marchand ve Guillaume Perrier, Türkiye ve Ermeni Hayaleti: Soykırımın İzinde Adımlar, թարգմանիչ` Renan Akman (İstanbul: İletişim, 2014).

[23] 1915 թ. հայերի տեղահանության ժամանակ մահմեդական ընտանիքների կողմից որդեգրված կամ պահված որոշ հայ կանանյք ու երեխաներ հետագայում գտնվել են իրենց ամուսինների կամ ընտանիքների կողմից, ովքեր ցանկացել են տանել նրանց: Որոշ դեպքերում մահմեդական տղամարդկանց հետ ամուսնացած հայ կանայք չեն վերադարձել իրենց նախկին ամուսինների մոտ, թեև վերջիններս պատրաստ են եղել ընդունել նրանց: Ստամբուլում տպագրվող «Ակօս» հայկական շաբաթաթերթի էջերում ներկայում հնարավոր է գտնել այն մարդկանց հայտարարությունները, ովքեր որոնում են իրենց ընտանիքներին կամ ազգականներին: 1915 թ. հայերի տեղահանության ժամանակ կանանց և երեխաների վերաբերյալ առկա են հետևյալ աղբյուրները` Lerna Ekmekçioğlu, “A Climate for Abduction, a Climate for Redemption: The Politics of Inclusion during and after the Armenian Genocide”, Comparative Studies in Society and History 55/3 (հունիս, 2013 թ,), էջ 522-553; Lerna Ekmekçioğlu, “Kız Kaçırma, Kız Kurtarma: Birinci Dünya Savaşı Sırasında ve Mütareke Yıllarında İstanbul’da Ermenilik ve Müslümanlık”, թարգմանիչ` Ayşe Günaysu, Toplum ve Bilim 129 (2014), էջ 223-56; Keith David Watenpaugh, “The League of Nations’ Rescue of Armenian Genocide Survivors and the Making of Modern Humanitarianism, 1920-1927”, American Historical Review 115/5 (Aralık 2010), էջ 1315-39; Keith David Watenpaugh, “ ‘Are There Any Children for Sale?’: Genocide and the Transfer of Armenian Children (1915-1922)”, Journal of Human Rights 12/3 (Ağustos 2013), էջ 283-95; Ara Sarafian, “The Absorption of Armenian Women and Children into Muslim House holds as a Structural Component of the Armenian Genocide”, In God’s Name: Genocide and Religion in the Twentieth Century, կազմողներ` Omer Bartov և Phyllis Mack (New York ve Oxford: Berghahn, 2001), էջ 209-221; Victoria Rowe, “Armenian Women Refugees at the End of Empire: Strategies of Survival”, Refugees and the End of Empire: Imperial Collapse and Forced Migration in the Twentieth Century, կազմողներ` Panikos Panayi և Pippa Virdee (New York: Palgrave Macmillan, 2011), էջ 152-72:

[24] “Bu Türkü Annemin Türküsüdür”, Canik: Yöre ve Kent Kültürü Dergisi 4 (Ağustos-Eylül 2010), s. 88-89.

[25] “Ünyeli Terzi Bedros”, Canik: Yöre ve Kent Kültürü Dergisi 3 (Haziran-Temmuz 2010), s. 19.

[26] Fethiye Çetin, Anneannem (İstanbul: Metis, 2007), s. 78.

[27] Çetin, a.g.y., s. 79.

Նկար 1- 20-րդ դարասկզբի Ունիեի պատկերով բացիկ, որում երևում են հայերի և հույների ապրած թաղամասերը (Միշել Փաբուջյանի հավաքածուից, աղբյուր` Raymond H. Kévorkian ve Paul B. Paboudjian, 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler, էջ 206.):

Նկար 2- Ունիեի հայ համայնքի վերջին ներկայացուցիչները հանդիսացող Գյուզելյան և Ահբափ ընտանիքները 1960-ական թվականներին, պիկնիկի ժամանակ, (Վահան և Մարգրետ Ահբափ ընտանիքի ալբոմից: Սույն լուսանկարն ինձ է հատկացրել այդ ընտանիքը, երբ 2008 թ. մայիսի 10-ին այցելել էի նրանց` Ստամբուլի Քուրթուլուշ թաղամասում գտնվող տունը, և թույլատրել, որ հրապարակեմ):

Նկար 3- Ունիեի հայ համայնքը մի թաղման արարողության ժամանակ (Վահան և Մարգրետ Ահբափ ընտանիքի ալբոմից):

Նկար 4- Ունիեի լոխումը (Պատրաստել է Գյուզին Սարըքայան 2014 թ. մարտի 11-ին, Ստամբուլի Սկյուտար թաղամասում):

Հոդվածը թուրքերենով հրատարակվել է  հետևյալ գրքում` “Müslümanlaş(tırıl)mış Ermeniler Konferans Tebliğleri, կազմող` Altuğ Yılmaz (İstanbul: Hrant Dink Vakfı Yayınları, 2015)”, էջ 260-273:

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net