Սեպտեմբերի 12-ով «Հայոց ցեղասպանության» հարցը վերածվեց «անվտանգության» հարցի

Վարդան Էսթուկյան

Էմրե Ջան Դաղլըօղլուի հետ զրուցեցինք, թե ինչպիսի ազդեցություն է ունեցել հայկական ինքնության վրա 1980 թ. ռազմական հեղաշրջումը:

«Հայկական ինքնության քննական մոտեցումները 21-րդ դարում. խոցելիություն, առաձգականություն, փոխակերպություն» խորագրով միջազգային գիտաժողովին Քլարք համալսարանի Հոլոքոստի և ցեղասպանագիտական ուսումնասիրությունների կենտրոնի ասպիրանտ Էմրե Ջան Դաղլըօղլուն հանդես եկավ «Սեպտեմբերի 12-ի ռեժիմն ու Թուրքիայի հայերի ինքնության վերաձևավորումը» զեկույցով: Զեկույից հետո Էմրե Ջան Դաղլըօղլուի հետ զրուցեցինք  հայկական ինքնության վրա 1980 թ. ռազմական հեղաշրջման ազդեցության, այդ ժամանակաշրջանում ձերբակալված հոգևորական Մանվել Երկաթյանի, պաստոր Հրանտ Քյուչյուքգյուզելյանի, Էսենբողա օդանավակայանի գործողությանը մասնակցած Լևոն Էքմեքչյանի և այդ գործողության դեմ իր բողոքն արտահայտելու նպատակով Թաքսիմում ինքնահրկիզմամբ կյանքին վերջ դրած Արթին Փենիքի մասին:

Սեպտեմբերի 12-ի ռազմական հեղաշրջումը կարո՞ղ ենք համարել Հայոց ցեղասպանության ժխտման սկիզբ:

Հայոց ցեղասպանության ժխտումը գործընթաց է, որը, բնականաբար, 1980 թ. սեպտեմբերի 12-ով չի սկսվել: Խոսքը գնում է պետության կողմից պատմությունը թաղելու գործընթացի մասին, որը նկատելի է հանրապետության ստեղծումից ի վեր: Բնականաբար, այս ժխտումը ցեղասպանությունը վերածել է անվերջանալի և շարունակական գործընթացի: Սեպտեմբերի 12-ը նպաստեց այս գործընթացին. պետության հսկողության տակ ցեղասպանության ժխտումը կազմակերպված բնույթ ստացավ: Ցեղասպանության 50-րդ տարելիցի ցույցեր, ԱՍԱԼԱ-ի և Արդարության մարտիկների ոճրագործություններ, աշխարհում առերեսման հասկացության առնչությամբ Թուրքիայի անպատասխան կեցվածք… ահա այս ճնշված վիճակին օգնության հասավ ռազմական ռեժիմը: Ժխտման պաշտոնական թեզերը առաջադրվեցին Արտգործնախարարության ու համալսարանների, իմոբիլիզացվեցին Անվտանգության խորհրդի, տարածվեցին մեդիայի և Կրթության նախարարության կողմից:

Ռազմական հեղաշրջումը Թուրքիայում ընդհանրապես Հայկական հարցի տեսանկյունից ինչպիսի՞ փոփոխությունների տեղիք տվեց:

«Հայկական հարցը» մեկն էր այն գործիքներից, որ միաժամանակ Սեպտեմբերի 12-ի ռեժիմը օգտագործեց ռազմական հեղաշրջումը լեգիտիմացնելու համար, քանի որ ԱՍԱԼԱ-ն ու Արդարության մարտիկները 1975-1980 թթ. 70 և ավելի անգամ Թուրքիան թիրախ էին ընտրել: Ռազմական ռեժիմն էլ անընդհատ շահարկում էր այն թեզը, թե այս հարձակումները հնարավոր դարձան միայն այն ժամանակ, երբ 1970-ական թթ. «ոչ մի բանի ընդունակ» քաղաքական առաջնորդներն ու աջակողմյան-ձախակողմյան պայքարում հայտնված «անարխիստները» թուլացրել էին պետությունը: Քենան Էվրենը իր բազմաթիվ ելույթներում բացահայտ այս մասին նշում է: Նման պայմաններում ռազմական ռեժիմը, ասել է, թե վերջ էր դնելու այս վիճակին: Այս շրջանակներում Սեպտեմբերի 12-ի ռեժիմը «Հայկական հարցն» իր պատմական կոնտեքստից կտրելով` «անվտանգության հարցի» էր վերածելու: Բացի այդ, հենց այս շրջանում մամուլում հաճախ ենք հանդիպում Միություն և առաջադիմության կուսակցության՝ 1920-22 թթ. սպանված առաջնորդների և հատկապես Թալեաթ փաշայի դիմանկարը: Մի կողմից այս անձանց վերադարձնում են սպանված «նահատակների» կարգավիճակը, մյուս կողմից էլ ուղերձ էին հղում առ այն, որ «հայերի պատմությունը մշտապես հակված է եղել նման բռնությունների»: Այսինքն՝ ողջ խնդիրը կայանում էր նրանում, որ ցույց տան, թե հայերը բռնություն են կիրառել, թուրքերն էլ «իրավացիորեն» պատասխանել են:

Սեպտեմբերի 12-ն ինչպիսի՞ ազդեցություն է թողել հայկական ինքնության վրա:

Զինվորական ռեժիմը թուրքիացի հայերին չի վստահում և նրանց որպես գործիք է օգտագործում: Հանրապետության՝ ինքնությանն ուղղված քաղաքականությունն անդրադառնում է նաև հայերին, որոնք դրսում «հայկական ահաբեկչության, ներսում էլ ձախակողմյան կազմակերպությւններին էին անդամակցում: Այսինքն՝ հայերն, առավել քան երբեք, դառնում են կասկածի առարկա: Մյուս կողմից էլ պետությունը թուրքիացի հայերին որպես գործիք է օգտագործում Հայկական հարցի դեմ տարվող քարոզչության համար: Հանրապետության պատմության մեջ հաճախ ենք հանդիպում նման փաստի: Սակայն Սեպտեմբերի 12-ի ռեժիմը մի քայլ առաջ է ընկնում և Թուրքիայի անունից դրսում լոբբիստական գործունեություն ծավալող անուններին ավելացնում է նաև հայ համայնքի որոշ ներկայացուցիչների: 1982 թ. Արտգործնախարարությունում լոբբիստական գործունեություն ծավալելու համար կազմված խմբին հայ համայնքից երեք հոգի է միանում: Այս երկակի ինքնության ընդհանուր կետն ակնհայտորեն Հայոց ցեղասպանությունն է: Բացահայտ հայ համայնքից պահանջում էին, որ Ցեղասպանության հարցում լռություն պահպանի: Արտերկրում ապրիլի 24-ի հիշատակման արարողությունները բացահայտ քրեականացվում են:

Այս ինքնությունն ու՞մ օրինակով եք ուսումնասիրում:

Այս շրջանն ուսումնասիրում եմ թերթերի գլխագրերում բազմիցս հայտնված չորս հայի օրինակով: Նրանցից առաջինը հոգևորական Մանվել Երկաթյանն է՝ պոլսեցի հոգևորական, ով ներկայացնում է Երուսաղեմի պատրիարքարանը: Առանց որևէ օրինական հիմնավորման Թուրքիայի դեմ քարոզչություն անելու մեղադրանքով ձերբակալվում և ազատազրկվում է 14 տարով: Այս ընթացքում ֆիզիկական և հոգևոր կտտանքների է ենթարկվում: Մյուսը պաստոր Հրանտ Քյուչյուքգյուզելյանն է: Քյուչյուքգյուզելյանի` Անատոլիայից Ստամբուլ եկած հայ երեխաններին իրենց հայկական արմատներին կրկին հաղորդակից դարձնելու ջանքերը շատ թանկ են նստում իր վրա: Մոտ մեկ տարի բանտում է անցկանցում՝ մեղադրվելով թուրք երեխաներին հայ կոմունիստ դարձնելու մեջ: Երրորդը՝ Լևոն Էքմեքչյանն է, ով 1982 թ. Էսենբողա օդանավակայանը գրոհով վերցրած ԱՍԱԼԱ-ի մարտիկներից է: Անգամ, երբ 1983 թ. հունվարին նրան կախաղան բարձրացրեցին, պետությունը որպես քարոզչամիջոց օգտագործեց նրան: Վերջինն էլ Արթին Փենիքն է, ով Թաքսիմում ինքնահրկիզմամբ կյանքին վերջ դրեց` Էսենբողայի հարձակումից երեք օր հետո ԱՍԱԼԱ-ի դեմ իր բողոքն արտահայտելու նպատակով:

Ներկայացրածդ անձանց պատմություններում այս նոր ինքնությունն ինչպե՞ս է արտահայտվում:

Նշածս անձանց` մեկը մյուսից տարբերվող պատմությունները ցույց են տալիս հայկական ինքնության համար գծված նոր սահմանները: Այդ սահմանները մատնանշում էին, թե ինչպիսին պետք է լինեն և ինչպիսին չպետք է լինեն հայերը: Հոգևորական Երկաթյանի դատավարությունը ցոյց էր տալիս, որ Ապրիլ 24-ի ոգեկոչման արարողություններին մասնակցելը բացահայտ հանցանք է, ինչպես նաև` Սփյուռքի հետ հնարավոր զորեղ կապը վտանգավոր է: Իսկ պաստոր Քյուչյուքգյուզելյանը մատնանշում է, որ հայկական ինքնությունը կենդանի պահելու, պետության գծած սահմանն անցնելու ջանքերը լուրջ հանցանք են համարվում: Մյուս կողմից բացահայտ փաստ է, որ հայերը պետական բյուրոկրատիայի հետ որևէ խնդիր ունենալու համարձակություն չցուցաբերեն: Էքմեքչյանը օրինակ է առ այն, թե պետության դեմ ուղղված գործողություններն ինչպիսի ավարտ են ունենում: Տեսնում ենք, թե այս շրջանում հայերին ինչպես են օգտագործում որպես քարոզչամիջոց: Արտերկրում և Թուրքիայում «հայ ահաբեկչի» բերանով հնչեցնում էին Հայկական հարցի «ճշմարիտ պատմությունը»: Իսկ Արթին Փենիքը` «որպես մահացած հայ», օրինակ էր մատուցվում Թուրքիայի հայերի համար:

Ձեր նշած չորս հոգուց բացի Սեպտեմբերի 12-ի հետ որևէ կապ չունեցող բազմաթիվ հայերի ևս ձերբակալեցին: Դա ինչպե՞ս եք մեկնաբանում:

Նշածս չորս հոգուց բացի` ձերբակալվածները, որոնք անգամ ձախակողմյան չէին, ձերբակալվել են Մանվել Երկաթյանի դատավարության շրջանակներում: Հոգևորական Երկաթյանին ձերբակալում են օդանավակայանում, երբ հոգևոր կրթություն ստանալու համար իր հետ մի խումբ երիտասարդների էր տանում Երուսաղեմ: Ձերբակալման հիմքն էլ Երկաթյանի մոտ եղած արտարժույթն էր: Հայտնի է, որ այն ժամանակ արտարժույթ տանելն արգելվում էր: Հետագայում, ինչպես պատմել էր Հրանտ Դինքը, այդ դրամը տվողին, այն արտարժույթի վերածողին, այդ երիտասարդների՝ Երուսաղեմում կրթությունը ֆինանսավորողին բազմիցս ձերբակալում և մոտ մեկ ամիս կտտանքներ են ենթարկում: Այդ մարդիկ հայտնի դեմքեր էին հայկական համայնքում: Բնականաբար, դա հայկական համայնքին ուղղված ուղերձ էր: Սրանք համայնքի դեմ ուղղված ռեժիմի` սարսափ ներշնչող քաղաքականության հետևանքներն են: Ուղերձ էր առ այն, որ նա, ով կանցնի պետության գծած սահմաննրը, գլխին փորձանք կբերի: Նման միջավայրոմ ձերբակալված այս մարդիկ մեկուսանում են համայնքում: Սա էլ ցույց է տալիս, թե վախը, որի մասին նշեցի, ինչպիսի ազդեցություն է ունեցել համայնքի վրա: Գործ ունենք նաև մի երևույթի հետ, որը թուլացնում է ներհամայնքային հարաբերությունները: Երբ ցանկացա ձերբակալվածներից մեկի հետ խոսել, նա ինձ պատմեց իր վերքերի մասին, այն մասին, թե ինչպես համայնքն իրեն մենակ թողեց, և ասաց՝ չի ցանկանում այդ մասին խոսել, որպեսզի այդ վերքերը կրկին չարյունահոսեն: Բացի այդ, Երկաթյանն ու կրթություն ստանալ ցանկացող երիտասարդները որոշ իմաստով կամուրջ էին Սփյուռքի և Թուրքիայի հայերի միջև: Ըստ Սեպտեմբերի 12 ռեժիմի՝ սփյուռքը հավասարազոր է ԱՍԱԼԱ-ին, որն էլ իր հերթին՝ ահաբեկչությանը: Բացահայտ սկսեցին ցույց տալ, որ Սփյուռքի հետ կապ ունենալու համար պատժելու են: Հետևաբար, «ներսի հայերի» և «Սփյուռքի» միջև եղած կապը, որն առանց այն էլ թույլ էր, ավելի թուլացավ:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/16746/12-eylulle-birlikte-ermeni-soykirimi-bir-guvenlik-meselesine-donustu

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net