ԻԻՀ-ն և Հայոց ցեղասպանությունը

Իսակ Իւնանէսեան

Կովկասի և Թուրքիայի հարցերով փորձագետ

ԻԻՀ-ի արտաքին քաղաքականությունը հիմնված է երկրի սահմանադրության, իսլամի դրույթների և հեղափոխության հռչակած առաջնայնությունների վրա: Հայկական հարցի վերաբերյալ Իրանի դիրքորոշումը ևս բխում է վերոհիշյալ դրույթներից:[1]

ԻԻՀ-ի սահմանադրության 3-րդ և 152-րդ գլուխների 16-րդ կետի համաձայն` երկրի արտաքին քաղաքականությունն իրականացնող մարմինը պարտավոր է, իսլամի դրույթների համաձայն, օժանդակել և պաշտպանել աշխարհի բոլոր մուսուլմաններին և ճնշվածներին:

Ըստ 152-րդ հոդվածի, ԻԻՀ-ի արտաքին քաղաքականության առանցքում պետք է լինեն պետության անկախության և տարածքային ամբողջականության պահպանումը, բոլոր մուսուլմանների իրավունքների պաշտպանությունը, ցանկացած տեսակի բռնության կանխարգելումը, ոչ թշնամական երկրների հետ փոխադարձ խաղաղ հարաբերությունների հաստատումը:

Այսպիսով, հիմնվելով սահմանադրության վերոհիշյալ գլուխների վրա՝ ԻԻՀ-ի արտաքին քաղաքականության հիմնական քաղաքական գիծը կարելի է համարել ճնշվածների պաշտպանությունը: Իրանի նմանատիպ դիրքորոշումը վերաբերում է ոչ միայն հայերին, այլև բոլոր այն ժողովուրդներին, որոնք աշխարհի տարբեր անկյուններում ենթարկվել են անարդար վերաբերմունքի: Սակայն, ելնելով ազգային և անվտանգության շահերից, ԻԻՀ-ն  Հայոց ցեղասպանության հարցի վերաբերյալ որդեգրել է զուսպ և հավասարակշռված դիրքորոշում` խուսափելով պատմության անհարկի քաղաքականացումից։

Այսուհանդերձ, Իրանի վերաբերմունքը հայերի ցեղասպանության հիմնախնդրի վերաբերյալ դրսևորվել է իրադարձությունների առաջին իսկ օրերից, երբ Եղեռնից փրկված բազմաթիվ հայեր ապաստան գտան այդ երկրում:

Իմամ Խոմեյնին ԻԻՀ-ի առաջին քաղաքական գործիչն է, ով խոսել է հայերի ցեղասպանության մասին. «Իրանն այն երկիրը չէ, որ հայերի դեմ նոր ցեղասպանություն իրականացնի: Իրանցիներն այդպիսի ժողովուրդը չեն»:[2] ԻԻՀ-ի հիմնադիրն ու առաջնորդն այդ խոսքերն արտաբերել է 1357թ․(1978թ․) բահման ամսին` շահական վարչակարգը տապալելու նախաշեմին, երբ Փարիզից նոր էր վերադարձել Թեհրան:

Պատմաբան, արևելագետ և միջազգայնագետ Նիկոլայ Հովհաննիսյանը 1357թ․ (1978թ․) Շահիդ Մոսթաֆա Չամրանի հետ հանդիպման մասին գրում է․«Այաթոլլահ Խոմեյնիի այդ խոսքերը, որոնք պատմական նշանակություն ունեն, ինձ փոխանցել է Մոսթաֆա Չամրանը՝ Իրանի հոգևոր առաջնորդի մտերիմ զինակիցը: Չամրանն իրանական նոր պետության մեջ զբաղեցնում էր պաշտպանության նախարարի պաշտոնը, ինչից հետո նշանակվեց նաև հեղափոխության գերագույն խորհրդի անդամ:

Չամրանի հետ իմ հանդիպումը տեղի է ունեցել Բեյրութում՝ Հոսեյն Հոսեյնիի տանը, ով Լիբանանում շիաների առաջնորդը, Ամալի քաղաքական առաջնորդը և Լիբանանի Մեջլիսի ապագա ղեկավարն էր: Մենք նրա հետ բարեկամական հարաբերություններ ունեինք, թեև աշխատում էինք տարբեր բնագավառներում: Դա Այաթօլլահ Խոմեյնիի պատասխանն էր Հայաստանի ղեկավար շրջանակների մտահոգությանը, որը մենք Մոստաֆա Չամրանի միջոցով փոխանցել էինք Այաթոլլահ Խոմեյնիին»:[3]

Այս հանդիպման ընթացքում Չամրանն ավելացրել է, որ Այաթոլլահ Խոմեյնին, Իրանի ժողովուրդը քաջատեղյակ են հայ ժողովրդի պատմությանը և 1915թ․ ողբերգությանը, որը նա ցեղասպանություն է անվանում:

Ն. Հովհաննիսյանը Չամրանին հարցրել է, թե արդյոք կարող է Այյաթոլահ Խոմեյնիի տեսակետը փոխանցել Հայաստանի ղեկավարությանը, հայ ժողովրդին, նա պատասխանել է, որ ոչ միայն կարող է, այլև դա Խոմեյիի ցանկությունն է, որպեսզի Հայաստանի կառավարությունը և հայ ժողովուրդը հստակ իմանան Իրանի նոր ղեկավարների դիրքորոշումը Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ:

Սակայն բարեփոխումների իրականացման ընթացքում Հայոց ցեղասպանության հարցը որոշակիորեն անտեսվեց իրանական քաղաքական շրջանակների կողմից:

Պաղեստինցիների վրա Իսրայելի հարձակումների դեմ 1381թ․(2002թ․) ֆարվարդինի 24-ին Թեհրանում տեղի ունեցած բողոքի ցույցի առիթով Մեջլեսի 2 ներկայացուցիչ` Սեյյեդ Ալի Աքբար Մոհթաշամիփուրը և Սեյյեդ Հադի Խամենեին, իսլամական խորհրդարանում իրենց ելույթում անդրադարձան նաև Հայոց ցեղասպանության թեմային:

Մոհթաշամիփուրը իր խոսքում նշում է․ «20-րդ դարի սկզբին Թուրքիայում ականատեսն ենք եղել հայերի ցեղասպանությանը, որը 80 տարվա ընթացքում շարունակ խոցում է մարդկության սիրտը: Մարդկությունն այդ ցեղասպանությունը դատապարտել է, և մենք նույնպես դատապարտում ենք այն»:

Սեյյեդ Հադի Խամենեին ասում է․ «Ոճրագործությունների շղթան, որ շարունակվում է մինչ այսօր, հիշեցնում է հայերի ցեղասպանությունը, որ իրականացվեց Օսմանյան կայսրության ղեկավարների անմիջական հրամանով: Առիթը բաց չթողնելով` մենք վշտակցում ենք հայ ժողովրդին և բարձրացնում մեր ձայնը` որպես բողոք Օսմանյան կայսրությունում իրականացված այդ վայրագ կոտորածի դեմ»:

1381թ․ (2002թ․) առաջին անգամ վեցերորդ Մեջլիսի 3 անդամ դատապարտեցին 1915թ․ Օսմանյան կայսրությունում իրականացված հայերի ցեղասպանությունը և հայտարարություն ստորագրեցին:

1383թ․ (2004թ․) շահրիվար ամսին պաշտոնական այցով Հայաստան ժամանած ԻԻՀ նախագահ Սեյյեդ Մոհամմադ Խաթամին այցելեց Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիր և ծաղկեպսակ դրեց Եղեռնի զոհերի հուշարձանին:[4]

Մահմուդ Ահմադինեժադի նախագահության տարիներին, հաշվի առնելով տարածաշրջանում հաստատված նոր իրավիճակը, Իրանը չեզոք դիրք գրավեց Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելու հարցում: 1386թ․ (2007թ․) մեհրի 30-ին Մահմուդ Ահմադինեժադը  Հայաստան պաշտոնական այցի ժամանակ ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիր չայցելեց և միայն Երևանի պետական համալսարանում ունեցած ելույթից հետո խնդրի կապակցությամբ տրված հարցին պատասխանեց դիվանագիտորեն․ «Ապագայում լավ կյանքի համար պետք է պատմությունից դասեր քաղել: Մենք դատապարտում ենք ցանկացած բռնություն, ում կողմից էլ այն իրականացված լինի»:

Իրանի նախագահը, ակնարկելով Հայոց ցեղասպանության տարելիցի կապակցությամբ Իրանում անցկացվող ամենամյա բողոքի ցույցերն ու արարողությունները, ավելացրեց․ «Մենք երկու ժողովուրդների համար բարեկամական և եղբայրական ապագա ենք տեսնում: Իրանի դիրքորոշումը պատմական իրադարձությունների հարցում ակնհայտ է, և մենք դատապարտում ենք մարդկության պատմության ընթացքում իրականացված բոլոր բռնությունները»:[5]

Թեև Հայոց ցեղասպանության հարցում ԻԻՀ-ի որդեգրած դիրքորոշումը գնահատելի է, սակայն ցանկալի է, որ երկրի ղեկավարությունը մեկ քայլ առաջ գնա և հենվելով սահմանադրության մեջ ընդունված`բռնության վերաբերյալ կետերին` դատապարտի Հայոց ցեղասպանությունը:

Այսօր մենք տեսնում ենք, որ Թուրքիան` ի դեմ նախագահ Էրդողանի, ոչ միայն լռում է տարածաշրջանում ահաբեկչական խմբերի կողմից իրականացվող ոճրագործությունների և կոտորածների վերաբերյալ, այլ նույնիսկ հովանավորում այդ խմբերին: Նրանում, ինչ այսօր կատարվում է Սիրիայում, անկասկած, Թուրքիան ունի իր մեղավորության բաժինը: Ի սկզբանե միջամտում է Սիրիայի ներքին գործերին և ցանկանում իր դիրքերն ամրապնդել այդ երկրի հյուսիսում: Թուրքիայի պանթյուրքիստական նկրտումներից անմասն չի մնացել նաև Իրանը: Պատմության տարբեր փուլերում իրանապատկան Կովկասը և Ատրպատականը բազմիցս ենթարկվել են օսմանցիների հարձակումներին: Այդ հարձակումների ընթացքում բազմաթիվ քաղաքներ և գյուղեր հրո ճարակ են դարձել, որոնցից են Աբհարը և Թաբրիզը, որտեղ հրկիզվել են նաև մզկիթներ և կոտորվել բազմաթիվ շիաներ:

ԻԻՀ որոշ պետական գործիչների արտահայտությունները Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ

Հոջջաթօլէսլամ Աբութարաբի, Իսլամական խորհրդի մեջլիսի տեղակալ`

Իսլամական խորհրդի մեջլիսի տեղակալը Մեջլիսի նիստում Հայոց ցեղասպանության 98-րդ տարելիցի կապակցությամբ ասել է․ «Մարդիկ, որոնք երեկ իրենց ձեռքը հայերի արյան մեջ են թաթախել, այսօր էլ Սիրիայում նույնը մեր քույրերի և եղբայրների հանդեպ են անում: Նրանք, ովքեր Պաղեստինում եղեռն իրականացրեցին, և միլիոնավոր մարդիկ կոտորվեցին և տեղահանվեցին, այսօր էլ «ուժեղների» հովանավորությունն են վայելում: Ցավոք, իշխանությունն այն մարդկանց ձեռքում է, որոնք զենքին են ապավինում և մարդկայնության և արդարադատության հետ կապ չունեն: Սակայն, եթե ռազմաքաղաքական իշխանությունը և ուժը հիմնված չեն աստվածային և մարդկային արժեքների վրա, սարսափելի ոճրագործություններ, ինչպիսին է Հայոց ցեղասպանությունը, դեռ տեղի են ունենալու»:[6]

Ալի Յունեսի, կրոնական փոքրամասնությունների հարցերով նահագահի օգնական`

«Իրանի փառավոր պատմության ընթացքում ցեղասպանության որևէ հետք չկա և դա այն դեպքում, երբ դուք կտեսնեք, որ Պակիստանում, Իրաքում և Թուրքիայում ինչ է կատարվում: Օսմանյան թուրքերը մեղավոր են, որ միլիոնավոր հայեր ցեղասպանվել են:

Բայց Իրանում կոտորածի դեպքեր չկան, քանի որ իրանական ժողովուրդը միասնական է: Իրանի փառավոր պատմության ընթացքում ցեղասպանության որևէ վկայություն չկա: Օսմանյան թուրքերը մեղավոր են, որ կոտորել են միլիոնավոր հայերի»:[7]

Համիդ Բաղայիի՝ Մահմուդ Ահմադինեժադի տեղակալի խոսքերը «Իրանը՝ հաղթության կամուրջ» գիտաժողովին`

Համիդ Բաղային Հայաստանի և Թուրքիայի միջև եղած կոնֆլիկտների մասին ասում է․ «Օսմանյան կայսրությունը 100 տարի առաջ հայերի նկատմամբ կոտորած է իրականացրել»:

Անշուշտ, Մահմուդ Ահմադինեժադի տեղակալի այս խոսքերը հանդիպեց Թուրքիայի հակազդեցությանը: Իրանի արտգործնախարար Մանուչեհր Մութաքին Թուրքիայի արտգործնախարար Դավիթօղլու հետ հեռախոսազրույցի ժամանակ վստահեցրեց, որ խոսքը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասին է, այլ ոչ` Առաջին համաշխարհայինի: Վերջինս իր թուրք գործընկերոջը վստահեցրեց, որ Իրանի դիրքորոշումը Հայոց ցեղասպանության հարցում չի փոխվել, և Իրանը չի ուզում վնասել երկու երկրների բարեկամական հարաբերությունները:[8]

Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ Իսլամական խորհրդի Թեհրանի ներկայացուցիչ Ռուհօլլահ Հոսեյնիանի պատգամը`

«Օսմանյան Թուրքիայի իրականացրած Հայոց ցեղասպանության՝ մարդկային այդ ողբերգության տարելիցի կապակցությամբ ցավակցում եմ աշխարհի բոլոր քրիստոնյաներին, հատկապես համերկրացի հայերին: Նրանք, ովքեր ծանոթ են Ղուրանին, իսլամին, զարմանում են, թե ինչպես է հնարավոր մուսուլմանների կողմից իրականացված այդ ոճիրը: Ցավոք, միայն քրիստոնյա հայերը չեն, որ Օսմանյան կայսրությունում ոճրագործության զոհ են դարձել: Օսմանյան կայսրությունում «մարգարեի մարդկանց կողմից» կոտորվել են նաև  հազարավոր շիայականներ»:[9]

Ամադ Աֆրուղ, Թեհրանի ներկայացուցիչ և Մեջլեսի մշակութային հարցերով հանձնաժողովի ղեկավար`

Ամադ Աֆրուղը, ներկա գտնվելով հայերի ցեղասպանության զոհերի հիշատակման 91-րդ տարելիցին, ասել է․ «Անկասկած, ցեղասպանություն է տեղի ունեցել: Մեղավորների դատաստանն էլ իրականացվել է հայերի ձեռքով: Հայ վրիժառուների ձեռքով սպանվել են ոճրագործության մեղավորները․ Թալաաթը և Շաքերը՝ Բեռլինում, Ջամալ Բեկը՝ Թիֆլիսում, Էնվերը՝ Բուխարայում: Քազեմը կախաղան է բարձրացվել՝ Աթաթուրքի դեմ կազմակերպած դավադրությանը մեջ մասնակցություն ունենալու մեղադրանքով:

Մենք պարտավոր ենք ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը: Ցանկացած հասարակություն հնարավորինս պետք է իրազեկվի, ինչի շնորհիվ, իմ կարծիքով, կարող է իր հիմքերն առավել ամրապնդել և ուղղել անցյալի սխալները: Պատմական փաստաթղթերը պետք է ուսումնասիրել և ուղղել անցյալի սխալները:

Հուսով ենք, որ պատմական փաստաթղթերն ուսումնասիրող մասնագետների կողմից Հայոց ցեղասպանության փաստը կհաստատվի, և Թուրքիան բաց դեմքով թույլ կտա իրականացնել համապատասխան ուսումնասիրությունները»:[10]

[1] Աբբաս Թավաքոլի, Իրանի արտաքին քաղաքականության մարտահրավերները:

[2] Նիկոլայ Հովհաննիսյան, «Հայերի ցեղասպանությունը արաբ պատմագիրների աշխատանքներում», Թեհրան, 1387, էջ 23:

[3] Նույն տեղում, էջ 23-24:

[4] Մոհամմադ Ռեզա Դաբիրի, Հայերի բռնի տեղահանումն ու կոտորածը, ցեղասպանություն կամ պատերազմական անհրաժեշտություն (http://www.irdiplomacy.ir/fa):

[5] Նույն տեղում

[6] http://www.yjc.ir/fa/news/4349117

[7] www.alikonline.ir/fa/fa/news/armenians/item

[8] www.asriran.com/fa/news

[9] Ալիք օրաթերթի 1394, ապրիլ:

[10] Փեյման մշակութային լրագիր, Հայերի ցեղասպանության 91-րդ տարելիցի արարողությունը, 35 համար, 1385թ․:

Akunq.net