Մկրտիչ Մարկոսյանի գրական վաստակը

Ալլա Եղոյան

Մկրտիչ Մարկոսյանը պոլսահայ ժամանակակից արձակի ամենաականավոր ներկայացուցիչներից է:  Հեղինակի հրատարակած առաջին գիրքը «Մարմարա» թերթում տպագրված պատվածքներից կազմված «Մեր այդ կողմերը» պատմվածաշարն է:

1995 թ. թուրքերենով լույս է տեսնում ”Söyle Margos Nerelisen?”-ը (Ասա՛, Մարկո՛ս, ո՞րտեղացի ես) գիրքը: Այս գրքում Մարկոսյանը ներկայացնում է իր ծննդավայր Դիարբեքիրը 1940-ական և 1950-ական թվականներին, այս շրջանի տեղական համուհոտը: Հեղինակը ընթերցողներին է ներկայացնում տարբեր մշակույթների ու ինքնությունների հատման կետ եղող Դիարբեքիրը, այնպիսի ժողովուրդների խառնարան Դիարբեքիրը, ինչպիսիք են հայերը, ասորիները, քրդերը և թուրքերը: Մի աշխարհ, որի պատմությունը մի քիչ պատմվածք, իսկ պատմվածքներն էլ մի քիչ պատմություն ունեն, իր հայտնաբերմանը սպասելով՝ մեզ բոլորիս դռների արանքից ձեռքով է անում:  Ընթերցողն այս գիրքը կարդալիս ակամա ինքն իրեն ևս ուղղում է այն հարցը, որով Մարկոսյանն ամեն անգամ համառորեն դիմում էր հորը. «Իսկապես, ես որտեղի՞ց եմ»:

Մյուս ստեղծագործությունը՝ “Biletimiz İstanbul’a Kesildi” («Մեր տոմսը դեպի Ստամբուլ էր») վերնագրով, լույս է տեսել 1998 թ., դարձյալ թուրքերենով: Մարկոսյանի ոճն է ընթերցողին տողերի արանքում թաքնված նուրբ տխրությունը բացահայտելու կոչը: Ե՛վ Դիարբեքիրի, և’ Ստամբուլի մասին պատմելիս անպակաս է զգացմունքների այդ խտությունը:

Այս գրքին լրագրող Ռագըփ Դուրանն անդրադարձել է իր “Allahsız Kalem” (Անաստված գրիչ) հոդվածում. «… Մարկոսյանի խոսքում կարծես մի ներդաշնակություն է եկել ու տեղ գտել: Անցյալում  արտասահմանյան թերթերից մեկում տեսել էի Կահիրեում գտնվող սրճարաններում պատմություն-հեքիաթ պատմող մարդկանցից մեկի նկարը: “Biletimiz”-ը կարդալիս դարձյալ այդ լուսանկարը պատկերվեց: Հորեղբայր Մարկոսը նստած է սեղանի մոտ դրված աթոռին, ձեռքում՝ գիրք, երբեմն-երբեմն ակնոցը հանելով՝ նարգիլե ծխող կամ սուրճ խմող ունկնդիրներին  է նայում: Ուլու մզկիթի դիմացի նստարաններին նստած հայերը, ասորիները, քրդերը, հրեաները լսում են իրենց պատմվածքները: Ընթացքում երբեմն հայերից մեկը կամ մի քրիստոնյա ուղղում է մտցնում` ասելով. «Հորեղբա՛յր Մարկոս, այն կնոջ անունը Մարի չէր, Հայկանուշ էր»: [1]

Հեղինակի առաջին ստեղծագործություններից մեկը բավական ջերմ արձագանքի է արժանանում Հակոբ Մնձուրու կողմից: Վերջինս ազդվում է Մարկոսյանի՝ 1974 թ. նոյեմբերի 21-ին «Մարմարա» թերթում հրատարակված “Halil İbrahim”  վերնագրով պատմվածքից և գրողին մի նամակ է ուղարկում, որը հրատարակվում է 1976 թ. մարտի 18-ին նույն թերթում: Նամակում գրված էր. «Երբ պատմվածքը գտա թղթերիս մեջ, ուրախացա ու նորից կարդացի: Դարձյալ գեղեցիկ համարեցի: Ինչպես պատմվածքը, այնպես էլ խոսքի ոճը իմ սիրած ձեւով է: Ես էլ եմ այդպես գրում: Քո ի հայտ բերածը մետաղ էր, ո՛չ, ոչ թե հողից, այլ քո օջախից, քո միջից: Գիտե՞ս, միշտ չէ, որ այսպես է լինում: Սա մաքուր ոսկի էր` քարին, հողին խառնված, որը չես մաքրել: Ես ասում եմ, որ գյուղական գույնը պահպանելու համար ես այդպես թողել…»[2]:

1999 թ. լույս է տեսնում Մարկոսյանի երկրորդ հայերեն գիրքը՝ «Տիգրիսի ափերէն» վերնագրով: Այս  գրքում նույնպես ներկայացված է 1950-ական թվականներին Դիարբեքիրում միասին ապրող հայ, ասորի, քուրդ բոլոր համայնքների համատեղ կյանքի պատմությունը: Մարկոսյանի պատմվածքները ինչպես մյուս գրքերում, այս գրքում ևս հնարավորություն են տալիս ընթերցողին` զբոսնելու Դիարբեքիրի նեղ փողոցներում, քարե բակերում ու տանիքներում:

2006 թ. թուրքերենով լույս է տեսնում ”Tespih Taneleri” վեպը, որն իր բնույթով հուշագրություն է: Սա ինքնակենսագրական վեպ է եւ համարվում է հեղինակի ամենաքննարկված ստեղծագործություններից մեկը: ”Tespih Taneleri”-ն կազմված է գրողի մանկության քաղաքի՝ Դիարբեքիրի և այնտեղի հայերի, քրդերի, ասորիների, հրեաների, թուրքերի մասին պատմություններից: Գրողը, Դիարբեքիրի և Ստամբուլի միջև  մտացածին մի կամուրջ ստեղծելով, պատմում է իր առաջին սիրո և միաժամանակ` ժամանակաշրջանի քաղաքական ու հասարակական իրադարձությունների մասին: Գրքում ժողովված են Մարկոսյանի՝ Ստամբուլ գնալու և անցյալում տեղի ունեցած դեպքերի, ինչպես նաեւ` իրենից տարիքով մեծերի պատմությունները:

Մարկոսյանը գրքում մի դիարբեքիրցի հայ երեխա է, որը մայրենի լեզուն սովորելու համար դժկամորեն ապրում էր Ստամբուլում` Շիշլիի Կարագյոզյան հայկական որբանոցում: Նրա հայրը եւ իր հետ միասին մի խումբ այլ երեխաների հայրեր նրանց Ստամբուլ էին ուղարկել, որպեսզի սովորեն մայրենին, ինչը իրենք չէին կարողացել անել: Գրքի մի մասում հեղինակը պատմում է, թե ինչպես էին Դիարբեքիրի տարբեր համայնքները միմյանց կոչում. « «Ջեհու» հրեաներին տրվող քրդական անունն էր: Իսկ մենք՝ քրիստոնյաներս, հրեաներին «մոշե» էինք ասում: Բոլոր քրիստոնյաները գյավուր կամ «ֆըլլե» էին: Ի պատասխան մուսուլմանների՝ բոլոր քրիստոնյաներին գյավուր ասելուն՝ քրիստոնյաներն էլ բոլոր մուսուլմաններին «տաճիկ» էին կոչում»:[3]

Գրքում համրիչը խորհրդանշում է հայերին, իսկ համրիչի հատիկները՝ հայերի տները: Մեկ իմաստով ”Tespih Taneleri”-ն հայերի պատմվածքների ամբողջությունն է, ովքեր անցյալում կատարված եւ դեռ իր ազդեցությունը պահպանող Ցեղասպանության հետևանքով  տարածվել են աշխարհի բոլոր կողմերում` համրիչի հատիկների պես: Մարկոսյանն իր գրքում տիպիկ դիարբեքիրցու պատմողական ոճով ու անկեղծությամբ ներկայացնելով կոտորածների ու տեղահանության հետևանքով իրենց տատիկ-պապիկներին, հորաքույր-մորաքույրներին, որդիներին ու դուստրերին, հայրերին ու մայրերին կորցրածների ցավալի պատմությունները՝ դրանք համատեղում է ժամանակի Դիարբեքիրի և Ստամբուլի քաղաքական իրադարձությունների, գյուղացիների, քաղաքացիների ու հայերի, քրդերի, ասորիների, հրեաների եւ մյուսների հարաբերությունների մասին հիշողությունների ու դատողությունների հետ: Առանց շեղվելու հուսադրող հումանիստական պատումից՝ ընթերցողի աչքի առաջ է սփռում այն, թե ինչպես այդ «տեղահանությունը» մասնատեց մարդկանց կյանքը:[4]

”Tespih Taneleri”-ն ընդհանուր առմամբ գիրք է այն դժբախտ սերնդի մասին, որը, ինչպես Մարկոսյանի հայր Սարգիսը, մյուս անունով՝ ատամնաբույժ Ալին, Ցեղասպանության հետևանքով փոքր տարիքում հարազատներին կորցնելուց հետո, տարբեր վայրերում թափառելով, ուրիշների կողմից որդեգրվելով կամ սեփականացվելով, շարունակել է ապրել ու ձեռք բերել այն մասնագիտությունները, որ ունեին իր նախնիները:

Մարկոսյանը ”Tespih Taneleri”-ում պատմում է նաև իրենց մի ուխտագնացության մասին. «Էրգանի էինք գնում: Էրգանիում մի լեռ էինք բարձրանալու, այնտեղի Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին այցելելով՝ բուժիչ ջուրը քսելու էինք մեր երեսին ու խմելու էինք, և այսպիսով մեր բոլոր մեղքերից փրկվելով՝ աղոթելու էինք, որպեսզի մեր ցանկություններն իրականանան»:

Գրքի շապիկին երկու հոգի են տեսախցիկի առաջ դիրք ընդունելով պատկերված՝ Մարկոսյանի հայրը՝ ատամնաբույժ Սարգիսը, և «ազնիվ ընկեր» դերասան Սամի Հազինսեսի հայր քարտաշ Մկրտիչը, այլ անունով՝ Զըֆքարը: Պատմության մեջ բոլորն այլ անուն ունեն: Այսինքն համայնքում օգտագործվող հայերեն անուն և մուսուլմանական կամ թուրք-քրդական անուն՝ համայնքից դուրս կիրառելու համար: Այս երկրորդ անունը պարտադիր էր` գործի, մասնագիտության, գույքի տեր լինել կարողանալու և առանց ուշադրություն գրավելու կյանքը շարունակել կարողանալու համար:[5]

Ընդհանրացնելով նշենք, որ ”Tespih Taneleri” գրքում ևս հեղինակը շարունակում է ստեղծագործել գյուղագրությանը բնորոշ ոճով՝ ներկայացնելով հայրենի Դիարբեքիրն ու այնտեղի բնակիչներին: Սակայն այստեղ նա կամուրջ է ստեղծում Ստամբուլի և Դիարբեքիրի միջև ու համատեղում տարբեր իրադարձություններ:

Մկրտիչ Մարկոսյանի ստեղծագործություններում յուրահատուկ տեղ ունի “Evrensel” թերթում հրատարակված իր “Kirveme Mektuplar” սյունակի հոդվածաշարը, որը, որպես գիրք, լույս տեսավ 2006 թ., Դիարբեքիրում: 2003-ից 2006 թվականների ընթացքում Թուրքիայում և աշխարհում տեղի ունեցած դեպքերն ընդգրկող այս հոդվածներում Մարկոսյանը մեզ է ներկայացնում այն իրադարձությունները, որոնք ընկած են հասարակական և մշակութային զարգացումների հիմքում և շատ դեպքերում չեն երևում կամ չեն ցանկանում երևալ: Դա անելիս վարպետ գրողը, ում հաջողվել է դիդակտիկ ուսուցանումից միշտ հեռու մնալ, չի քաշվում մերթ ուրախ, մերթ տխուր լեզվով իր գրիչը հարցերի հենց ամենախորքերը մտցնելուց:[6]

Նախքան “Kirveme Mektuplar”-ը` հրատարակվեց ”Zurna”-ն, որը Մկրտիչ Մարկոսյանի՝ 1996-1999 թվականներին «Ակօսում» գրած հոդվածներից կազմված ընտրանի է: Տաղանդավոր գրողն այս հոդվածներում, ընթերցողի հետ քաղաքական հարցերից մինչև փիլիսոփայական քննարկումների, Դիարբեքիրի մանկությունից մինչև հասարակական կյանքի, առօրյա կյանքից մինչև արվեստի մասին խոսելուն զուգահեռ, ի հայտ է բերում նաև Թուրքիայի նորագույն պատմության հստակ պատկերը:[7]

2009 թ. “Aras” հրատարակչության կողմից լույս է ընծայվում Մարկոսյանի՝ “Evrensel” և “Kürdan”  թերթերում տպագրված ”Yeni Yüzyıl ve Yeni Gündem” («Նոր դար և նոր օրակարգ») հոդվածներն ընդգրկող “Çengelliiğne” (Գնդասեղ) ընտրանին: Այս գիրքը ևս ներառում է ամենատարբեր ոլորտներ ու թեմաներ: Թեմաները վերաբերում են 1995-2000 թվականներին Թուրքիայում տեղի ունեցած իրադարձություններին ու զարգացումներին:

Մարկոսյանը միշտ խուսափել է իր ստեղծագործությունները գրքի տեսքով հրատարակելուց: Նա պարզապես իր գրածները շարունակաբար տպագրում էր «Մարմարա» թերթում եւ մաս-մաս հրատարակում իր պատմվածքները: Չնայած նրան, որ ուսանողները անընդհատ համառորեն պնդում էին, որ անհրաժեշտ է պատմվածքները հավաքել ու որպես գիրք ներկայացնել, նա միշտ դեմ է եղել դրան:

Մինչդեռ կարծես կախարդական ձևով ստեղծված նրա ստեղծագործություններն  իրենց խորությունն ու գեղեցկությունը շատ անգամ իրականությունից ստանալով՝ վերին աստիճանի ազդեցիկ ու տպավորիչ են: Հեղինակի գրականությունը երբեմն կարող եք ընթերցել` նվագարկիչով Էնիգմայի ոճի երաժշտություն հնչեցնելով, շարականների ու արիաների ուղեկցությամբ, երբեմն էլ Ձեզ զգալով գյուղական տարածքի սովորական առանձնահատկություններն անիրական հաջողությամբ ներկայացնող տեքստերից առանձնանացած, մի մշուշոտ, ժամանակից դուրս միջավայրում:  Երկու դեպքում էլ այնպիսի գեղագիտական հաճույք ու վայելք կստանաք, որ Ձեզ մինչև օրս չունեցած զգացողություններ կպարգևի:

Իսկ  ավելի կարևորն այն է, որ, ինչպես նշել է «Մարմարա» թերթի խմբագիր Ռոբեր Հատեճյանը, ապագայում մարդիկ, այս գրական ստեղծագործությունների արվեստը մի կողմ թողնելով, կարեկցությամբ թեքվելու են դեպի հետ մնացածները: Քանզի Մարկոսյանն այնպիսի վարպետությամբ է կարողացել մեզ պատկերները ցուց տալ, ինչպես դա կաներ օպերատորը: [8]

Ընդհանուր առմամբ կարելի է արձանագրել, որ Մկրտիչ Մարկոսյանի ստեղծագործությունները, որպես պոլսահայ գյուղագրության լավագույն օրինակներ, առանձնանում են իրենց բնականությամբ, մաքրությամբ ու իրականությունը ներկայացնում են հնարավորինս պարզ, սակայն ոչ պարզունակ կերպով: Հեղինակի գործերում ամբողջովին արտահայտված է կարոտը դեպի հայրենի Դիարբեքիրը, որը նա ստիպված լքել էր դեռահասության շրջանում: Այդ բազմազգ քաղաքը ներկայացվում է իր բոլոր գույներով ու առանձնահատկություններով: Նրա ստեղծագործությունները նաև մեզ հնարավորություն են տալիս գրեթե ամբողջական պատկերացում կազմել անցյալ դարի 40-50-ական թվականների Դիարբեքիրի հայ համայնքի մասին:

[1] http://www.arasyayincilik.com/tr/kitaplar/biletimiz-istanbula-kesildi/83

[2] Margosyan M. ” Söyle Margos Nerelisen”, Önsöz, İstanbul, 2013, s.10

[3]http://bianet.org/biamag/kultur/107029-migirdic-margosyan-ve-diyarbakir-anilarindaki-kulturel-cesitlilik

[4] http://www.uzulmez.info/muslum/makale/margosyan.htm

[5] http://www.insanokur.org/tespih-taneleri-migirdic-margosyan-her-bir-tespih-tanesi-bir-yasamdir-yanyana-dizdigimiz-tespih-taneleri-hic-dagilmasin/

[6] http://www.insanokur.org/kirveme-mektuplar-migirdic-margosyan/

[7] http://www.arasyayincilik.com/tr/kitaplar/zurna/48

[8]  Margosyan M. “Gâvur Mahallesi”, İstanbul, 2014, s.8

Akunq.net