Հայ պանդուխտների ապաստարան խաները

Զաքարյա Միլդանօղլու

Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստանում – Ակունքի խմբ.), հատկապես գյուղերում բնակվող հայերի մեծ մասըն աղքատ էր, հաճախ` կարիքավոր: Ստամբուլ գաղթածների մեծ մասը տուն-տեղ չուներ այս քաղաքում: Միակ տեղը, որտեղ ապաստանում էին ամուրիները, խաների նկուղներն էին:

Այս շաբաթ էլ Կարինին հատկացված սյունակը զավթեցի: Խաների վերաբերյալ թեմային հետագա ամիսներին էինք անդրադառնալու, սակայն ժամանակից առաջ ընկանք: Ինչպես և հայտնել էի նախկին հոդվածիս մեջ, սիրուց էինք սկսել, սակայն ինչ արած, պատմությունը կրնկակոխ հետևում է մեզ: Պատմությունը յուրաքանչյուր խանում է, որտեղ ոտք ենք դնում. թեկուզ և ցավալի, սակայն բազմաթիվ թեմաների մասին է մեզ հիշեցնում: Թեմաների, որոնց մասին այս պահին չենք էլ մտածում:

Այս խաներում դժվար է գտնել որևէ մեկին, ով կխոսի թեմայի մասին, որին անդրադառնալու ենք այս շաբաթ: Նրանք էլ են հող դարձել:

Մեր երկրում տարածված տեսակետի համաձայն՝ բոլոր հայերը հարուստ են եղել: Այս տեսակետը ոչ միայն չի համապատասխանում իրականությանը, այլև 1860-ական թթ. սկսած` այն փորձանք դարձավ հայերի գլխին՝ հասնելով մեր օրեր. Ունեցվածքի հարկ, սեպտեմբերի 6-7-ի դեպքեր, 36-ի հայտարարագիր:

Սակայն հայերն այլ կերպ էին հարուստ՝ իրենց հնարավորությունների սահմանում կիրթ էինև, քարից հաց քամող քաղաքացիներ: Ստամբուլի գրավումից հետո Անատոլիայի չորս ծագերից հայ կրոնավորներ, արվեստագետներ, ճարտարապետներ, արհեստավորներ, առևտրականներ ու հողագործներ, իրենց կամքին հակառակ, բերվեցին Ստամբուլ:

Պանդուխտի պատմությունը

Անատոլիայում, հատկապես գյուղերում բնակվող հայերի մեծ մասն աղքատ էր, հաճախ` կարիքավոր: Հայտնի է, որ երբ ճնշումներին, բռնություններին և բռնկված ապստամբություններին հավելվում էր նաև այս աղքատությունը, առավելապես երիտասարդները աշխատանք և հաց գտնելու համար զանգվածաբար լքում էին գյուղը՝ գնալով նախ կենտրոն, այնուհետև` դեպի արևմուտք, այդ թվում` Ստամբուլ: Ահա հենց այս պատճառով է, որ հայ գրականության մեջ հաճախակի հանդիպում ենք պանդուխտ հասկացությանը:

Ստամբուլ գաղթածների մեծ մասը տուն-տեղ չուներ այս քաղաքում: Նրանք, ովքեր բարեկամ և համերկրացի ունեին, հոծ խմբերով բնակվում էին Ստամբուլի Սամաթիա, Գում Գափու, Յենիքափը թաղամասերում: 3-5 ընտանիք ապրում էի նույն տան մեջ, իսկ ամուրիների միակ ապաստարանը խաների նկուղներն էին:

Հայտնի հայ երգիծաբան Հակոբ Պարոնյանն իր «Պտույտ մը Պոլսո թաղերուն մեջ» երկում, երբ պատմում է Գալաթայի մասին, անդրադառնում է նաև պանդուխտներին. «Մեր այս թաղում 25-30 տեղաբնակ հայերի տուն կա: Պանդուխտ եղբայրները, որ այստեղ գետնի տակ են ապրում, ամեն կիրակի գնում են թաղամասի եկեղեցի և գանձարան փող գցում»:

Աշխատանք և հաց գտնելու հույսով Ստամբուլ եկած բազմաթիվ հայ երիտասարդներ Ստամբուլի առևտրական կենտրոն Էմինյոնյուի, Սիրքեջիի, Գալաթայի և Բերայի խաներում բազում մասնագիտություններ ձեռք բերեցին և ժամանակի ընթացքում վարպետացան: Վարպետ-աշակերտ հարաբերությունների շրջանակում մասնագիտություն ձեռք բերածները ժամանակի ընթաքում իրենց ոլորտում վարպետ դարձան: Մի հատվածն էլ առաջ գնաց Անատոլիայից բերած արհեստների շնորհիվ: Առաջադեմ հայերի մի մասն էլ այս խաներում գրասենյակներ բացեց և սկսեց գրագրությամբ զբաղվել: Այս տեսանկյունից անգնահատելի հարստություն է հանդիսանում Կարինի (Քարաքաշլը- Ակունքի խմբ.) հրատարակած ցանկերը:

Հայերը Ստամբուլում հարյուրավոր միություններ ստեղծեցին այնպիսի տարբեր ոլորտներում, ինչպիսիք են գրականությունը, արվեստը, հումանիտար օգնությունը, երաժշտությունն ու սպորտը: Այս միությունների մեծ մասը մասնաճյուղեր բացեց նաև այլ քաղաքներում: Այս միությունների ցանկը, նրանց նպատակներն ու գործունեությունը քննելու նպատակ չենք հետապնդում: Ոգեշնչվելով մեր «Խաներ և բաղնիքներ» շարքից՝ նպատակ ունենք Ստամբուլի խաներում գործած միությունների վերաբերյալ մի երկու տող տեղեկություն հաղորդել:

 

Խաներում տեղակայված հայրենակցական միությունները

1915 թ. ողջ մնացած հայերը, սփռվելով աշխարհով մեկ, իրենց հաստատված երկրներում ստեղծում են Նոր Տիգրանակերտ, Նոր Սեբաստիա, Նոր Մարաշ հայրենակցական միությունները և հրատարակում համանուն ամսագրեր ու թերթեր: Այսպիսով, փորձում են պահպանել իրենց ավանդույթներն ու սովորությունները, պահպանել իրենց մշակութային արմատները՝ գրականությունը, արվեստը, երաժշտությունն ու սպորտը:

Անատոլիայից գաղթելով` Ստամբուլում ապաստան գտած հայերն ել անմիջապես Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հետո տասնյակ միություններ ստեղծեցին, որպեսզի կրկին վերակենդանացնեն իրենց հայրենիքը, որի մասին չէին դադարում մտածել: Միությունների հասցեները խաներ, եկեղեցիներ, դպրոցներ, գրադարաններ, թերթեր ու անգամ 1-2 հյուրանոցներ էին:

Թեոդիկի խնդրանքով հետազոտող, պատմաբան և հրատարակիչ Բիմեն Զարդարյանը (1880-1956) գրում է «Ստամբուլի միությունների գործունեությունը», որը լույս է տեսնում Թեոդիկի «Ամենուն տարեցույցում» (1921 թ.): Աշխատությունում, թեկուզ և հակիրճ, սակայն կարևոր տեղեկություն է հաղորդում Ստամբուլում ստեղծված բազմաթիվ մշակութային միությունների հասցեների, հիմնադրման տարեթվերի և այլնի վերաբերյալ:

Խաները, որոնք նշված են այս հասցեներում, այսօր այլևս գոյություն չունեն: Մարդկանց նման` խաներն էլ են ոչնչացվել:

Այս տեղեկությունները հիմք ընդունելով՝ սույն հոդվածում անդրադառնում ենք հատկապես հայրենակցական միություններին, որոնք տեղակայված էին խաներում:

Սենեքերիմյան (Սվաս)՝ Արմենակ Խորիկյան գլխավորությամբ ստեղծված միությունը, որը ղեկավարում էր Ղ.Դ. Աբրահամյանը, գործում էր Կամանդո խան, No 6 հասցեում: Այս միության վերաբերյալ Կարինը նախկինում մանրամասն տեղեկություն էր հաղորդել:

Եկեղյաց (Երզնկա)՝ Գալաթայի Փերշեմբեփազարը առևտրի խանում գործունեություն ծավալած միությունը ստեղծվել էր Հայկ-Արամ Դ. Խաչատրյանի գլխավորությամբ, ղեկավարում էր Տ. Դանիելյանը:

Ռազմիկ (Շապինգարահիսար)՝ Ավետիս Թասյացի գլխավորությամբ և Ա. Սահակյանի ղեկավարությամբ գործող միությունը գտնվում էր Սեփեթչի խան, No 5 հասցեում:

Մնձուր (Երզնկա, Քուրուչայ)՝ Հարություն Աճեմյանի գլխավորությամբ ստեղծված և Ա. Երիցյանի ղեկավարությամբ գործող միությունը իր գործունեությունն էր ծավալում Խավյար խան, No 5 հասցեում: Երբ 1950-ական թթ. «Մենդերեսի գործողության» շրջանակներում ճանապարհները ընդարձակելու հիմնավորմամբ Թոփհանե-Քարաքյոյի միջև եղած տասնյակ տներ քանդեցին, Խավյար խանը ևս կիսեց այս քաղաքաշինության ճակատագիրը: Խավյար խանի տեղում այժմ Քարաքյոյի հրապարակին նայող տարօրինակ Աքսու խանն է:

Նիկեա (Իզնիկ)՝ միությունը, որի ղեկավար կազմի մեջ էին Խաչիկ Ջանջոզյանն ու Հովհաննես Պապիկյանը, գտնվում էր Թահթաքալեի Մուսթափա Փաշա խանում:

Եփրատ (Խարբերդ)՝ դոկ. Տիգրան Մարզպանյանի նախագահությամբ և Լ. Ներսեսյանի ղեկավարությամբ գործող միությունը գտնվում էր Բյույուք Յենի խանի երկրորդ հարկում, No 54-57 հասցեում:

Ռոդոստո (Թեքիրդաղ)՝ Անդրանիկ Թագվորյանի նախագահությամբ և դոկ. Քերեսթչյանի ղեկավարությամբ գործող միությունը գտնվում էր Ալթըփարմակ խանի No 10 հասցեում:

Մարզուվան (Մերզիֆոն)՝ Տիգրան Պարսամյանի նախագահությամբ և Բ. Շահբենդերյանի ղեկավարությամբ գործող միությունը գտնվում էր Կամանդո խանի No 76 հասցեում:

Քըղի (Բինգյոլ)՝ Ս. Մանուկյանի նախագահությամբ, Մ. Փոստայանի ղեկավարությամբ գործող միությունը գտնվում էր Բերայի Ռումելի խանի No 11 հասցեում:

Ամասիա՝ Աբրահամ Սաադեթյանի նախագահությամբ գործող միությունը գտնվում էր Կոմանդո խանի No 6 հասցեում:

Կայսերի՝ Հակոբ Ալթըփարմաքյանի նախագահությամբ, Մ. Սիսլիյանի ղեկավարությամբ գործող միությունը գտնվում էր Չիչեք փազարի Ալթըփարմակ խանում:

Էվերեկ՝ Հակոբ Ալթըփարմաքյանի նախագահությամբ գործող միությունը գտնվում էր Չիչեք փազարի Ալթըփարմակ խանում:

Բնականաբար հայրենակցական միությունները վերոնշյալներով չէին սահմանափակվում: Տասնյակ հայրենակցական միություններ, որոնցից էին Վան, Բութանական (Իզմիթ), Դարաղանյաց (Քեմախ), Օրդու, Անկարա, Էֆքերե, գործում էին տարբեր հասցեներում:

Ագոփյան խանում բինկյանցիների հոգու պարտքը

Բիմեն Զարդարյանի հրատարակած հայրենակցական միությունների շարքում ուշադրությունս գրավեց Բաբկեն Սյունի (Բինկյան) և Հակոբյան խան անվանումները: Նշեմ, որ Ստամբուլում եղել է երեք Հակոբյան խան, և մեր առաջիկա հոդվածներում ավելի մանրամասն անդրադառնալու ենք այս թեմային: Իսկ Բինկյան անվանումն ինձ անծանոթ չէ: Լուսահոգի Սարգիս Սերոբյանի հետ միասին այցելել էինք այս պատմական հայկական բնակավայրը: Բավականին մոտ է Երզնկայի սահմանին: Գյուղը, որն այժմ կոչվում է Ադաթեփե և գտնվում է Սվաս նահանգի Դիվրիկ գավառի կազմում, տեղակայված է Եփրատի ափին: Նախկինում այն եղել է Ակնի (Քեմալիե) կազմում: Գյուղը ժամանակին երեք եկեղեցի և երկու հայկական դպրոց է ունեցել:

Լավ, իսկ Բաբկեն Սյունին տեղանու՞ն, թե՞ մեկ այլ անվանում է: Մի փոքր ուսումնասիրելուց հետո պարզ դարձավ Բաբկենի ինքնությունը: Բինկյանցիները, որպես հոգու պարտք, իրենց միությունն անվանել են ծնունդով բինկյանցի Բաբկեն Սյունիի անունով:

1890-ական թթ. մի ժամանակաշրջան էր, երբ հայերի համար սկսեցին հնչել չարագուշակ զանգեր. կյանքի և գույքի ապահովության հարցը հասավ իր գագաթնակետին: Օսմանյան կառավարության իշխանության տակ և Եվրոպայի հսկողության տակ հարցը կարգավորելուն ուղղված հայերի ջանքերը որևէ արդյունք չտվեցին: Իշխանությունը ոչ միայն չկատարեց ողջ աշխարհին տված` բարեփոխումների խոստումը, այլև Անատոլիայի բազմաթիվ վայրերում մեկը մյուսին հետևեցին հայերի կոտորածները: Հարյուր հազարավոր հայեր տուն ու տեղից, կյանքից զրկվեցին, նրանց ունեվածքը թալանվեց:

Միություն և առաջադիմություն կուսակցության հետ մոտ հարաբերությունների մեջ գտնվող, ինչպես նաև խորհրդարանում ներկայացված Հայ հեղափոխական դաշնակցություն կուսակցության անդամ մի խումբ աշխարհի ուշադրությունը Հայկական հարցի վրա սևեռելու համար 1896 թ. Գարեգին Բաստըրմաջյանի գլխավորությամբ գրավում է Օսմանյան բանկը, որը պատմության մեջ հիշատակվում է որպես «Բանկ Օտտոմանի գրավում»: Անվտանգության ուժերի հետ բախման մեջ մտած խմբի անդամներից ակնցի 22-ամյա Բաբկեն Սյունիի (Պետրոս Փարյան) առաջնորդությամբ զոհվում է 9 հոգի: Բինկյանցիները չեն մոռանում Սյունիին և Ակոբյան խանում ստեղծված հայրենակցական միությունն էլ անվանում են նրա պատվին:

Խաներում որբերի ձեռքի շնորհքը, աչքի լույսը

Միաժամանակ խաները նաև սոցիալական փոխօգնության վայրեր էին, որտեղ որբանոցներին աջակցելու համար ապրանքներ էին վաճառում: Խաների այս գործառույթի մասին հիշեցրել էինք, երբ գնացել էինք Բյույուք Յենի խան՝ մեջբերելով «1901. Ընդարձակ օրացույց Ազգային հիվանդանոցի»-ում լույս տեսած մի հայտարարություն:

Անատոլիայի կոտորածներից փրկված որբերի համար հայկական հիվանդանոցի տանիքի տակ որբանոց էր բացվել, որը կոչվել էր Սուրբ Հակոբ: Որբանոցում այս երեխաներին, բացի կրթություն մատուցելուց, 1890-ական թթ. բացված արհեստանոցներում պատրաստում էին մեծ կյանքին: Այս որբերը այնուհետև տեղափոխվեցին 1913 թ. բացված Քարագյոզյան հայկական որբանոց: Հետագայում Քարագյոզյան որբանոցն ընդունեց նաև Քուլելիի ռազմական վարժարանի որբերին՝ շարունակելով արհեստանոցներում արհեստ սովորեցնելու ավանդույթը:

Ստորև մեջբերում ենք Սուրբ Փրկչի տարեցույցում տեղ գտած հայտարարությունը.

«Աթոռների արհեստանոց

1900-ական թթ. բացված արվեստանոցում աթոռների համար բազմաթիվ պատվերներ են ընդունվում:

Կոշիկի արհեստանոց

1899 թ. ստեղծված արհեստանոցը չի սահմանափակվում լոկ հիվանդանոցի կարիքները հոգալով, ընդունվում են նաև պատվերներ:

Դերձակի արհեստանոց

Արհեստանոցը գործում է վարպետի հսկողությամբ, ընունվում են պատվերներ նաև դրսից:

Ջուլհակի արհեստանոց

1899 թ. բացված արհեստանոցը հոգում է ինչպես հիվանդանոցի կարիքներն, այնպես էլ պատվերներ է ընդունում:

Կահույքի արհեստանոց

1901 թ. բացված արվեստանոցում պատրաստվում են գրասեղաններ, պատկերակալներ և սեղաններ»:

Իսկ հայտարարության վերջին տողում գրված է. «Բոլոր այս ապրանքները հարմար գներով վաճառվում են Բյույուք Յենի խանի No 51 հասցեում»:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/16652/ermeni-gurbetcilerin-siginagi-hanlar

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net