Թուրքիայի «այլ» հայերը. Օքսֆորդի համալսարանում Թուրքիայի հայերի թեմայով գիտական աշխատության հեղինակ հայ երիտասարդի հարցազրույցը «Ակօսի» հետ

«Հրանտ Դինք» հիմնադրամի և Համազգային հայ կրթական և մշակութային միության համատեղ ջանքերով Ստամբուլում կազմակերպված «Հայկական ինքնության քննական մոտեցումները 21-րդ դարում. խոցելիություն, առաձգականություն, փոխակերպություն» խորագրով միջազգային գիտաժողովի ընթացքում Օքսֆորդի համալսարանի շրջանավարտ, հայ երիտասարդ ուսումնասիրող Հրակ Փափազյանը ներկայացրեց «Հայերը Թուրքիայում և այլ հայերը» վերնագրով իր դոկտորական աշխատությունը, որի շուրջ աշխատելու ընթացքում Հ.Փափազյանը երկար ժամանակ է անցկացրել Թուրքիայում` շփվելով տեղի հայերի տարբեր խմբերի հետ: «Ակօս» թերթը հատուկ անդրադարձ է կատարել Հրակ Փափազյանի աշխատությանն ու հետաքրքրական մանրամասներ հրատարակել թեմայի վերաբերյալ:  Ստորև ներկայացնում ենք «Ակօսում» տեղ գտած հարցազրույցի հայերեն թարգմանությունը: Հարցազրույցը վարել է Վարդուհի Բալյանը:

– Կպատմե՞ք Ձեր կյանքի պատմությունն ու այն, թե ինչպես սկսեցիք աշխատել Թուրքիայի հայերի թեմայով:

– Ծնվել եմ 1991թ. Բեյրութում: Սովորել եմ հայկական վարժարանում: Լիբանանի ամերիկյան համալսարանի հաղորդակցության ֆակուլտետն ավարտելուց հետո Օքսֆորդի համալսարանում թեզ պաշտպանեցի սոցիալական անտրոպոլոգիայի թեմայով: Կարելի է ասել, որ դեպի անտրոպոլոգիա անցումիս հիմնական պատճառը հայ լինելս էր:

Մինչև համալսարան ընդունվելս փակ հայկական միջավայրում էի գտնվում, օտարազգի ոչ մի ընկեր չունեի: Համալսարանում սկսեցի ինքս ինձ հարցեր տալ ինքնությանս մասին: Մեծանալով գետտոյի վերածված մի շրջապատում` ես սովորել էի, որ հայ եմ, և իմ հայրենիքը Հայաստանն է:

Շուրջս գտնվող մյուս մարդկանց ինքնություններն իմինից տարբեր էին, հեռու էին իմ հայկական ինքնությունից: Սկսեցին ի հայտ գալ իմ հայկական ինքնության հետ կապված մի շարք հարցեր:

Քանի որ ես ամեն ինչ քննող մարդ եմ, չկարողացա շարունակել կյանքս` մինչ այդ ինձ մատուցված ամեն բանն այդպես ուղղակի ընդունելով:

Սկսեցի հարցեր տալ, թե «Ինչո՞ւ է իմ հայրենիքը Հայաստանը կամ Արևմտյան Հայաստանը», «Ինչո՞ւ ծննդավայրս հայրենիքս չէ», «Այս ամենը բնակա՞ն է, թե՞ ոչ»…

Մյուս կողմից էլ Լիբանանում ստացածս կրթությունն ավելի շատ տեխնիկական էր, և տեսական մասը թույլ էր մնացել:

Ահա այս երկու պատճառներով սկսեցի զբաղվել անտրոպոլոգիայով: Մտածեցի, որ այդպես կգտնեմ ազգային ինքնությանս հետ կապված հարցերի պատասխանները: Եվ չսխալվեցի: Ստամբուլի հայերի հետ առաջին կապերս էլ այդ ժամանակ հաստատեցի:

Որոշեցի թեզս գրել Ստամբուլի հայկական համայնքի, այլ կերպ ասած` Թուրքիայի քրիստոնյա հայ համայնքի շուրջ: Թուրքիայի հայ համայնքը դրսից շատ հետաքրքրական է: Խոսքը գնում է 2013-2014թթ. մասին: Դրանից 6 տարի առաջ սպանվեց Հրանտ Դինքը, հետո Սևակ Բալըքչըն, Մարիցա Քյուչյուքը…  Մյուս կողմից համայնքի մեջ ինչ-որ շարժ սկսվեց: Սկսեցի նույն համալսարանում դոկտորական աշխատանք գրել և այս անգամ ավելի լայն մի թեմայի` Թուրքիայի բոլոր հայերի թեմայի շուրջ աշխատելու համար եկա Թուրքիա:

– Թուրքիայի հայերին երեք  հիմնական խմբի եք բաժանում: Կպատմե՞ք այդ մասին:

– Այո, Թուրքիայի հայերին երեք խմբի եմ բաժանում: Իհարկե, կան նաև ենթախմբեր:
Առաջինը Ստամբուլում ապրող ավանդական հայկական համայնքն է, այլ կերպ ասած` քրիստոնյա հայերը: Լոզանի պայմանագրի համաձայն` Թուրքիայում  միայն այլադավաններն են փոքրամասնություն համարվում, և հայկական բնակչության հետ կապված թվերը որպես քրիստոնյա գրանցված հայերին են վերաբերվում: Այդ պատճառով այս խմբի մասին խոսելիս օգտագործում եմ քրիստոնյա բառը: Այսինքն` պետության կողմից պաշտոնապես որպես հայ գրանցված  հայեր:

Երկրորդ խումբը Հայաստանի անկախացումից հետո Ստամբուլ եկած և հիմնականում փախստականի կարգավիճակով աշխատող հայաստանցի հայերն են:

Իսկ երրորդ խումբը մահմեդական հայերն են: Այս խմբին ես դասում են այն հայերին, որոնք մահմեդական լինելով հանդերձ ասում են` «Ես հայ եմ», կամ էլ պարզապես իրենց անձնագրերում գրանցվում են որպես մահմեդական:

– Այս խմբերի համար ի՞նչ է նշանակում հայ լինել:

– Այս խմբերից ամեն մեկի համար հայ լինելը տարբեր իմաստ է կրում: Քրիստոնյա համայնքի համար հայ լինելու ամենակարևոր գործոնը քրիստոնյա լինելն է: Հայկական եկեղեցու անդամ լինելն է: Այս մոտեցումը կա ամենուր: Սակայն այստեղ կա նաև Լոզանի ազդեցությունը: Երբ առաջին անգամ տեսա 1950-ականներին տրված թուրքական անձնագրի կրոնի բաժնում «հայ» բառը, շատ զարմացա: Չգիտեի, որ դա արտացոլվել է անգամ պետական փաստաթղթերում: Այսինքն` քրիստոնյա հայ էլ չէ, հենց հայ էր գրված կրոնի բաժնում: Գործնականում էլ է այդպես: Օրինակ` մեր օրերում Հայ առաքելական եկեղեցու անդամ չհանդիսացող երեխաները հայկական դպրոցներում չեն գրանցվում: Դպրոցներն էլ քրիստոնյա հայերին են պատկանում, հայկական դպրոցները` եկեղեցուն:

Հայաստանից եկած խմբերի համար հայկական ինքնության ամենակարևոր սյուներից մեկը Հայաստանն է: Այս կետում նրանց և տեղի ավանդական հայ համայնքի ճանապարհները բաժանվում են, և այդ վիճակը տեղիք է տալիս, որ այս երկու խմբերը  հարցականի տակ դնեն միմյանց հայությունը:
Բացի այդ` Հայաստանից եկած խմբերի համար գոյություն ունեն որոշակի բարոյական արժեքներ, և նրանց պատկերացմամբ` «կարգին հայը» պետք է տեր կանգնի հենց այդ արժեքներին: Հակառակ դեպքում նրանք սկսում են հարցականի տակ դնել դիմացինի հայ լինելը:

Մահմեդական հայերը, ի տարբերություն մյուս երկու խմբերի, փորձում են ինչ-որ կերպ ձևավորել իրենց հայկական ինքնությունն ու աշխատում են, չենթարկվելով պետության կամ կրոնական կազմակերպությունների ազդեցությանը, ապրել որպես հայ: Այս խմբի համար հայ լինելը նման է դեպի անցյալը վերադառնալու մի գործընթացի: Օրինակ` երբ Մեհմեդի ընկերուհին նրան քուրդ է անվանում այն պատճառով, որ նա մեծացել է քրդական միջավայրում և մահմեդական է, Մեհմեդի պատասխանը հետևյալն է լինում. «Ոչ, ես հայ եմ: Պապիկիս անունը Մկրտիչ էր, իսկ նրա հոր անունը` Գևորգ: Գուցե մենք փոխել ենք մեր կրոնը, բայց քանի դեռ անցյալի այս անունները չեն փոխվում, ես էլ կշարունակեմ հայ մնալ, ազգությունս հայ է»:

-Կմանրամասնե՞ք այս երեք խմբերի միջև եղած փոխհարաբերությունները:

– Հայաստանցի հայերի և մահմեդականացված հայերի միջև շատ քիչ շփում կա: Հայաստանցիներից շատերը բավականաչափ տեղեկացված չեն մահմեդական հայերի մասին: Հարցնելու ժամանակ էլ շատ բարիդրացիական չեն արձագանքում: Նրանք էլ չեն կարողանում իրար կողքի դնել «իսլամ» և «հայ» բառերը: Սակայն Ստամբուլի քրիստոնյա հայերի աստիճան կոշտ դիրքորոշում էլ չունեն այս հարցում: Քանի որ Թուրքիայի հայերի համար քրիստոնեությունն ու հայությունը ընկալվում են որպես իրար շատ մոտ հասկացություններ, «մահմեդական հայ» հասկացությունն ընկալելը բարդ է: Կան, իհարկե, իմացողներ, ընդունողներ, սակայն ես խոսում եմ ավելի լայն զանգվածների ընդհանուր հայացքների մասին: Նրանց համար անհավատալի, երբեմն էլ անընդունելի է, որ մեկը կարող է հայ լինել և նամազ անել:

Իսկ ահա մահմեդական հայերը հարցականի տակ չեն դնում ոչ հայաստանցիների, ոչ էլ Ստամբուլի քրիստոնյա հայերի ինքնությունները: Որովհետև նրանք զբաղված են իրենց հայկական ինքնությունը վերադարձնելով կամ ապացուցելով: Իհարկե, նրանք բարձրաձայնում են այն մասին, որ մերժված են քրիստոնյա հայերի կողմից: Նրանք չեն ընդունվում նաև որոշակի թուրքական և քրդական շրջանակներում: Իսկ իրենց հայ լինելու մասին խոսելիս բախվում են քրիստոնյա հայերի մերժման հետ:

http://www.tert.am/am/news/2016/10/17/armeniansinturkey/2165605