Ժամանակակից պոլսահայ արձակագիր Մկրտիչ Մարկոսյանը

Ալլա Եղոյան

Պոլսահայ գրականությունը զարգացման բարձր մակարդակի է հասել 19-րդ դարում, սակայն Հայոց ցեղասպանության հետեւանքով պոլսահայ գրողներից շատերը կա’մ նահատակվեցին, կա’մ հարկադրված եղան տարագրվել և շարունակել սփյուռքում ստեղծագործել: Բայց և այնպես, Ստամբուլում եւս հայ գրականությունը շարունակեց գոյություն ունենալ, և զարգացավ մասնավորապես գյուղագրությունը, որում շատ մեծ դեր է ունեցել Հակոբ Մնձուրին:  

Պոլսահայ գյուղագրության ավանդույթների լավագույն կրողներից մեկն էլ ժամանակակից արձակագիր Մկրտիչ Մարկոսյանն է, ում գրեթե բոլոր ստեղծագործությունները պարուրված են հայրենի քաղաքի՝ Դիարբեքիրի մասին հուշերով ու նրա բազմազգ բնակչության նկարագրություններով:

Հեղինակի ամենահայտնի ստեղծագործություններից մեկը “Gâvur Mahallesi”-ն («Գյավուր թաղը») պատմվածաշարն է, որը մեծ ճանաչում ունի եւ Թուրքիայում բազմաթիվ քննարկումների տեղիք է տվել: Սույն ստեղծագործությունը հրատարակվել է երեք լեզուներով՝ հայերեն, թուրքերեն եւ քրդերեն: Այս գիրքը եւս ամբողջովին բաղկացած է հեղինակի հուշերից՝ իրական, գրեթե չփոփոխված կերպարներով ու իրադարձություններով:

Մկրտիչ Մարկոսյանը պոլսահայ գրականության ականավոր ներկայացուցիչներից է: Ծնվել է 1938 թ. դեկտեմբերի 23-ին Դիարբեքիրի Հանչեփեք թաղամասում: Հայրը՝ Սարգիսը, ում մահմեդական անունն Ալի էր, ատամնաբույժ էր: Մարկոսյանը այսպես է բացատրում հոր թուրքական անունը. «1915 թվականին մի աղետ եղավ, որը կոչեք` ինչպես ցանկանում եք: Այդ աղետից հետո հայերի մեծամասնությունը հեռացավ իր տնից, մահացածներից հետո մնացած երեխաների մի մասն էլ այս կամ այն ձևով, այստեղ- այնտեղ որբ մեծացավ: Հայրս էլ նրանցից մեկն էր: Երբ 4 տարեկանում գյուղից դուրս է եկել, որդեգրվել է մի քուրդ ընտանիքի կողմից և, հակառակ քրիստոնյա լինելուն, թլպատվել է, ու անունն Ալի են դրել»:[1]

Մարկոսյանի հայրը, կրթված չլինելով, ցանկանում էր, որ որդին լավ կրթություն ստանա: Մկրտիչ Մարկոսյանը նախնական կրթությունը ստացել է Սուլեյման Նազիֆ նախակրթարանում, որը հարակից էր իրենց թաղամասին, և հայ երեխաները այնտեղ էին սովորում: Աշակերտների 25 տոկոսը հայեր էին: Ինչպես հեղինակն ինքն է նշում, դպրոցում ոչ մի խնդիր չունեին, սակայն իրենք իրենց մեջ ամենամեծ խնդիրն ունենում էին այն ժամանակ, երբ նոր ուսուցիչ էր գալիս դպրոց: Իսկ նրանց առաջին գործը երեխաների հետ ծանոթանալն էր. «Վե՛ր կաց, տղա՛ս, վե՛ր կաց, աղջիկս, ասա՛՝ անունդ ինչ է»: Իսկ պատասխանները այսպես էին հնչում. «Այշե, Ֆաթմա, Մեհմեդ, Հասան»: Եվ երբ հերթը հասնում էր իրենց` Հակոբին կամ Հովհաննեսին, մտքում «Աստված իմ, այս անունների հարցը ո՞րտեղից ի հայտ եկավ, երանի~ չփոխվեր մեր ուսուցիչը» ասելով` պատասխանում էին. «Մկրտիչ», «Չհասկացա… Նորի’ց ասա»: Հիմնականում այստեղ ոչ մի հետին միտք չկար, ուսուցիչը իրավացիորեն ցանկանում էր, որ կրկնենք, քանի որ պարզապես չէր կարողանում առաջին պահից հասկանալ չտարածված մի անուն: Ասում եք, իսկ նա ձեր ասած «Մկրտիչը» հասկանում էր որպես «Մուկորտիչ», «Միկիրտաչ»: Այս անգամ արդեն ընկերներն էին սկսում ծիծաղել: Երազում էին, որ իրենց անունն էլ Մուստաֆա լիներ, որ նույնիսկ մաթեմատիկայի ուսուցիչը ասեր. «Ապրե՛ս, որդի՛ս: Նայիր, քո անունն էլ է Մուստաֆա, իմն էլ»:[2]

Նախակրթարանն ավարտելուց հետո Մարկոսյանն ուսումը շարունակում է «Զիյա Գյոքալփի» անվան միջնակարգ դպրոցում: Իսկ ամառային արձակուրդներին տեղի քահանան հայոց լեզվի դասեր էր տալիս նրան: Բացի այդ, իր պատմվածքներում ևս հիշատակված քեռի Խաչատուրի մոտ դարբնություն էր սովորում: Իսկ Խաչատուրի հաճախորդները չգիտեին Մկրտիչի տիրապետած ոչ թուրքերենը, ոչ հայերենը, ուստի նրա հետ շփվում էին քրդերեն, եւ սա էլ պատճառ է դառնում, որ այդ ընթացքում նրա քրդերենը բավական բարելավվի:

Երբ արդեն 15 տարեկան էր, Ստամբուլից հոգեւորականներ են գալիս Դիարբեքիր, որպեսզի նախակրթարանն ավարտած հայ երեխաներին տանեն Ստամբուլ` ուսանելու: Այդ տարիներին Գարեգին Խաչատուրյան պատրիարքը նախաձեռնել էր գավառներում մնացած հայ ընտանիքների երեխաներին տեղափոխել Ստամբուլ՝ հայկական կրթություն տալու: 1953 թ.  պատրիարքի կողմից հիմնվել էր Սուրբ Խաչ Դպրեվանք վարժարանը, եւ Սահակ անունով վարդապետին հրաման էր տրվել, որ Արևմտյան Հայաստանը շրջելով՝ երեխաներին հավաքի ու տանի Կ.Պոլիս՝ նրանց կրթություն տալու, մասնավորապես, մայրենի լեզուն սովորեցնելու նպատակով: Այս առաջարկը միանշանակ չի ընդունվում դիարբեքիրցի հայերի կողմից: Նրանց մեծամասնությունն այդ հարցում ինչ-որ վատ բան է տեսնում՝ չհասկանալով, թե ինչու պիտի իրենց երեխաներին ուղարկեն Ստամբուլ: Իսկ մյուս մասը, որոնց թվում էր նաև Մկրտիչ Մարկոսյանի հայրը, դա տեսնում էին որպես հնարավորություն, եւ այդպիսով Մկրտիչն ու իր պես 5 հոգի տեղափոխվում են Կ.Պոլիս:  Մկրտիչը հանգամանքների բերումով տեղավորվում է Գումգափուում գտնվող Բեզջիյան դպրոցում:

Այս դպրոցում Մկրտիչին նոր դժվարություններ էին սպասում: Տեղի քահանայի սովորեցրածը շատ քիչ էր, որպեսզի նա կարողանար դասերն ամբողջությամբ ըմբռնել: Այնուամենայնիվ, նա կարողանում է ջանասիրաբար աշխատել, եւ ի վերջո, լավ տիրապետել հայերենին:

Եթե Արեւմտյան Հայաստանից եկած հայ երեխաներին իրենց բնակավայրերում կոչում էին գյավուր, այն թաղամասը, որտեղ բնակվում էին՝ գյավուրների թաղ, ապա Ստամբուլում տեղի երեխաները նրանց ծաղրում էին «քուրդ» կոչելով: Հեղինակը նշում է՝ «Դիարբեքիրում որպես հայ ճանապարհ ընկանք, որպեսզի մեր լեզուն սովորենք, Ստամբուլ գալով՝ միանգամից քուրդ դարձանք»:[3]

Հենց վարժարանում էլ նա սկսել է ստեղծագործել: «Շարադրություն» առարկայի դասերին գրած առաջին  շարադրություններում բազմաթիվ սխալներ էր անում. դրանք հիմնականում կապված էին հայերենի այն հնչյունների հետ, որոնք թուրքերենում չկային: Սակայն մի անգամ, երբ «Հիշողություն» վերնագրով շարադրություն էր հանձնարարված, Դիարբեքիրում իր ընկերներից մեկի մասին է գրում: Այս շարադրությունը տպագրվում է Կեդրոնական վարժարանի շրջանավարտների միության կողմից հրատարակվող «Հանդես մշակույթի» ամսագրում:

Վարժարանն ավարտելուց հետո ընդունվում է Ստամբուլի համալսարանի Գրականության ֆակուլտետի փիլիսոփայություն բաժինը: 1966-1972 թվականներին Սուրբ Խաչ Դպրեվանքի հայկական վարժարանի տնօրենն է եղել, եւ միաժամանակ այստեղ դասավանդել է փիլիսոփայություն, հոգեբանություն, հայոց լեզու եւ գրականություն: Ավելի ուշ, ուսուցչությունը թողնելով, սկսել է առեւտրով զբաղվել: Այդ ընթացքում շարունակել է ստեղծագործել: «Մարմարա» թերթում հրատարակված հայերեն պատմվածքների մի մասը` «Մեր այդ կողմերը» վերնագրով, տպագրում է մեկ գրքով, որն էլ Փարիզում 1988 թ.հայերեն ստեղծագործող գրողներին տրվող Էլիզ Քավուկչյան գրական մրցանակին է արժանանում: “Gâvur Mahallesi” (1992), “Söyle Margos Nerelisin?” (Ասա՛, Մարկո՛ս, ո՞րտեղից ես) (1995), “Biletimiz İstanbul’a Kesildi”(Մեր տոմսը դեպի Ստամբուլ էր) (1998) վերնագրերով թուրքերեն գրքերին հաջորդեց երկրորդ հայերեն գիրքը՝  «Տիգրիսի ափերեն»:  “Gâvur Mahallesi”-ն Ավեստա հրատարակչության կողմից 1999 թ. քրդերեն հրատարակվեց ”Li Ba Me, Li Wan Deran” վերնագրով:

Նրա` “Tespih Taneleri” (Համրիչի հատիկներ) վերնագրով հուշագրությունը հրատարակվեց 2006 թ. և մեծ հետաքրքրություն հարուցեց:

Մարկոսյանը “Evrensel” թերթում “Kirveme Mektuplar”(Նամակներ քավորիս) անունը կրող սյունակում շարունակում է գրել, եւ այս հոդվածների մի մասը 2006 թ. Դիարբեքիրում տպագրվեց “Lis” հրատարակչության կողմից`  “Kirveme Mektuplar”  վերնագրով: 1996-99 թվականների ընթացքում «Ակօս» շաբաթաթերթում հրատարակված հոդվածներից ընտրանի դարձված “Zurna”-ն` 2009-ին, “Evrensel”-ի հոդվածներից կազմված “Çengelliiğne”(Քորոց) և “Yeni Yüzyıl” ու “Yeni Gündem” թերթերում հրատարակված հոդվածներից կազմված “Kürdan”-ը (Ատամմաքրիչ) հրատարակվեցին 2010 թ., Aras հրատարակչության կողմից[4]:

Մկրտիչ Մարկոսյանը պոլսահայ գրականության ականավոր ներկայացուցիչներից է, ով իր հայրենի քաղաքի ու թաղամասի շունչն արտացոլել է գրեթե բոլոր ստեղծագործություններում:

[1] Margosyan M. ”Gâvur Mahallesinden Çıktım Yola” Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2010

[2] Նույն տեղում

[3] Margosyan M. ”Gâvur Mahallesinden Çıktım Yola”, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2010

[4] Margosyan M. “Gâvur Mahallesi”, İstanbul, 2014, s.1

Akunq.net