Հայերը Բիթլիսում և Մուշում

Ֆերդա Բալանջար

Վերջին տարիներին բազմացել են բանավոր պատմության և տեղական քաղաքների պատմության վերաբերյալ աշխատանքները՝ շարժելով տարբեր քաղաքների պատմության վերաբերյալ մարդկանց հետաքրքրությունը: «Բիթլիս և Մուշ» աշխատությունը, որը տպագրության է պատրաստել պատմաբան և գրող Ռ.Գ. Հովհաննիսյանը, մարդկանց հետաքրքրությունը շարժող աշխատանքների շարքին է պատկանում: «Արաս» հրատարակչության կողմից լույս ընծայված աշխատությունը 14 գրքից բաղկացած «Պատմական քաղաքներն ու հայերը» շարքից թուրքերեն թարգմանված առաջին աշխատությունն է: «Արաս» հրատարակչությունը պատրաստվում է հրատարակել առաջին անգամ ԱՄՆ–ում 2002 թ. լույս ընծայված այս շարքի մյուս գրքերը ևս: Այս շարքի երկրորդ աշխատությունը՝ «Վանը և հայերը», լույս է տեսնելու նոյեմբերին: Պատմաբան Ռ. Գ. Հովհաննիսյանը, ով տպագրության է պատրաստել «Պատմական քաղաքներն ու հայերը» շարքի առաջին գիրքը՝  «Բիթլիս և Մուշը», նախաբան–հոդվածում՝ «Հայկական Բաղեշ/Բիթլիսն ու Տարոնը/Մուշը», անդրադառնում է Բիթլիսի (Բաղեշի) և Մուշի (Տարոնի) նախաքրիստոնեական շամանակաշրջանից մինչև մերօրյա պատմությանը: Հոդվածում, որտեղ հեղինակն ուշադրություն է հավիրում հատկապես հայոց պատմության մեջ Բիթլիսի և Մուշի առանձնահատուկ դերին,  մատնանշում է հատկապես այս երկու քաղաքի պատմության վերաբերյալ գիտական աշխահում կատարված ուսումնասիրությունների թերություներին:

Բաղեշ և Տարոն
Բացի Հովաննիսյանի նախաբան-հոդվածից, գրքում տեղ են գտել նաև 11 հեղինակի հոդվածները: Ռ. Հյուսենը «Բաղեշ/Բիթլիսի ու Տարոն/Մուշի պատմական աշխարհագրություն» հոդվածում ներկայացնում է հնագույն Բաղեշի (Բիթլիս) և Տարոնի (Մուշ), միջնադարյան Տուրուբերանի և նոր շրջանի Բիթլիսի և Մուշի աշխարհագրության ու պատմության անհայտ կողմերը: Հեղինակն ուսումնասիրում է նաև այս տեղանունների արմատները:
Նինա Գարսոյանը, իր «Տարոնը՝ որպես վաղ շրջանի հայ քրիստոնեության կենտրոն» հոդվածում ուսումնասիրելով սկզբնաղբյուրները, նշում է, որ Տարոնը կապ է ունեցել Էջմիածնի հետ և Կապադովկիայի Կեսարիայի հետ կապ ունեցող պաշտոնական հիերիարխիկ եկեղեցու համեմատ, որի հետ ծանոթացել է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի միջոցով, եղել է քրիստոնեության «հարավային» (և ավելի ժողովրդավար) ուղղությունը:
Լևոն Ավդոյանն իր «Ֆեոդալական պատմություններ. Հարգանքի տուրք Տարոնի Մամիկոնյաններին և Բագրատունիներին» հոդվածում հայոց պատմության մեջ Տարոն/Տուրուբերանի ունեցած տեղն ընդգծելու համար անդրադառնում է Տարոնի երկու կարևոր նախարարական տոհմերին՝ Մամիկոնյաններին ու Բագրատունիներին:

Իրավիճակը Բյուզանդական կայսրությունում

Սպիրոս Վրոնիս կրտսերն իր «Բյուզանդական գերիշխանության տակ գտնվող Տարոնում հայերն ու հույները» հոդվածում անդրադառնում է քաղաքի հայ էլիտայի` Բյուզանդական կայսրության և Տարոնի հետ ունեցած հարաբերություններին: Հեղինակը ներկայացնում է հատկապես 10-րդ դարից հետո հայ-բյուզանդական հարաբերությունների վրա ազդեցություն ունեցած աշխարհագրական և պատմական գործոնները: Տարոնցի և Հայաստանի տարբեր վայրերից ծագող որոշ իշխանավորներ Բյուզանդական կայսրությունում եղել են նահանգապետ, գեներալ, անգամ կայսր և պատրիարք: Այս բաժնում քննվում է, թե Բյուզանդական կայսրությանն ինտեգրված ազնվականները որքանով են պահպանել հայկական մշակութային առանձնահատկությունները:
Ռոբերթ Թոմսոնը իր հոդվածում՝ «Բիթլիսի և հայոց պատմությունը», մատնանշում է, որ Բիթլիսը կարևոր ձեռագրական կենտրոն է եղել, որտեղ կրկնօրինակել են հայկական ձեռագրերը:

Քրիստիան Մարանջին իր հոդվածում՝ «Բաղեշ/Բիթլիսի և Տարոն/Մուշի արվեստն ու ճարտարապետությունը» ուսումնասիրում է Բաղեշի և Տարոնի արվեստն ու ճարտարապետությունը՝ հատկապես կենտրոնանալով Սուրբ Առաքելոց և Սուրբ Կարապետ վանքերի վրա:

Հիշատակարանները որպես ժողովրդի զարկերակ

Նոնա Մանուկյանն իր «Տուրուբերանի հայկական հիշատակարանները որպես կարևոր ինֆորմացիայի աղբյուր» հոդվածում ուսումնասիրում է Տուրուբերանի, այդ թվում և Բաղեշի ու Տարոնի ձեռագրի հիշատակարանները: Հիշատակարանը ձեռագրերում կամ էլ վաղ շրջանում գրված գրքերի վերջում տվյալ աշխատանքի վերաբերյալ տեղեկություն պարունակող հատվածն է: Հեղինակը գրիչների կրկնօրինակած գրքերի հիշատակարանները բնորոշում է որպես «տվյալ ժամանակաշրջանի պատմական պայմանների վերաբերյալ տեղեկություն, որը մեզ է մատուցվում»: Հիշատակարանները ընթերցողներին հնարավորություն են տալիս վերականգնել պատմական պատկերը՝ սկզբնակետ ունենալով այն տեղեկությունը, որը մեզ թողել են գրիչները: Հեղինակը նկատում է, որ հիշատակարանները ձեռագրերի զարկերակները, «անձնագրերն» են և կտոր-կտոր տեղեկություններով նման են «ժողովրդի սրտի բաբախյունին»:

Թոմաս Սինքլերն իր «Քարաքոյունլուների ժամանակաշրջանում հայերն  ու Բիթլիսի քուրդ էմիրները» հոդվածում անդրադառնում է քրդական աշիրեթների կառուցվածքին, աշիրեթների և պետության, ինչպես նաև բնակչության ամենամեծ հատվածը կազմող՝ հայերի հետ հարաբերություններին:

Վահրամ Շեմմասյանն էլ իր «19-րդ դարում Հալեպն ու Սասունի պանդուխտները» հոդվածում ուսումնասիրում է 19-րդ դարում Բիթլիսի վիլայեթի կազմում եղած լեռնային Սասունի գյուղերից Հալեպ գաղթած պանդուխտներին: Հեղինակն անդրադառնում է պանդուխտների՝ արմատներից հեռանալու ցավալի փաստին, կարիքից դրդված ճանապարհորդություններին, նրանց ապրելու վայրերին և կենսաձևին:

1914-16 թթ.

Քրիստոֆեր ՈՒոլքերի «Հայկական Տարոնի և Բաղեշի ավարտը. 1914-16 թթ.»  հոդվածը գրված է եզակի աղբյուրների և հուշերի հիման վրա, որտեղ հեղինակն անդրադառնում է հայկական Բիթլիսի և Մուշի կործանմանը: Հեղինակը պատմում է մեղավորների, զոհերի և վկաների մասին:

Դեյվիդ Քալոննը իր «Բաղեշի թթենիների բույրով օդը. Սարոյանի կողմից Բիթլիսի որոնումը» հոդվածում ուսումնասիրում է, թե Վիլյամ Սարոյանի երևակայությունն ու գրիչը ինչպես են պատկերացրել Բիթլիսը:

«Պատմական քաղաքներն ու հայերը» շարքի թուրքերեն թարգմանված առաջին գիրքը՝ «Բիթլիս և Մուշ»-ը մանրամասն տեղեկություններ է պարունակում հայերի ոչ միայն քաղաքական, այլև սոցիալական և մշակութային պատմության վերաբերյալ: Այս շարքից «Արաս» հրատարակչությունը նոյեբերին լույս է ընծայելու «Վանն ու հայերը»: Նախատեսվում է հրատարակել նաև շարքի մյուս գրքերը՝ «Խարբերդ», «Էրզրում», «Սվաս», «Դիարբեքիր և Ուրֆա», «Կիլիկիա», «Պոնտոս», «Ստամբուլ», «Կարս և Անի», «Իզմիր», «Կայսերի և Կապադովկիա», «Փոքր Ասիա և Մուսալեռ»:

Հատված գրքից

Երկու շրջան, երկու տոհմ

Ասում են, թե Մեծ Հայքի հարավարևմտյան հատվածի ամենավաղ հայկական բնակավայրերից մեկն է: Օտար արձանագրություններում նշվում է, որ քրիստոնեության  հայտ գալուց մի քանի դար առաջ, երբ մեզ հայտնի առաջին հայկական թագավորությունը դեռևս հորիզոնում չէր նշմարվել, այս շրջանում կար պրոտոհայկական և հայկական բնակչություն: Տավրոսի հյուսիսային փեշերին տարածված այս հողերում, որտեղով հոսում էին Եփրատի ներքին հոսանքները, ծնվում են Բաղեշն (Բիթլիս) ու  Տարոնը (Մուշը): Մեկը տարածվում էր ռազմավարական նշանակությոն ունեցող լեռան անցումի երկայնքով, մյուսն էլ՝ բարեբեր դաշտում: Ինչպես հաճախ է պատահել, այս երկու շրջանը միջնադարում եղել է Տուրուբերանի կազմում, այնուհետև` քրդական էմիրությունների, իսկ հետագայում` Մուշի և Բիթլիսի վիլայեթների կազմում, սակայն ժամանակ առ ժամանակ շրջանն ունեցել է իր նախարարական տոհմերը, կամ էլ բեյությունների կազմում առանձին միավորներ են եղել: Ինչ վերաբերում է 5-րդ դարին, շրջանը գրեթե ամբողջությամբ միավորվել է կտրիճ Մամիկոնյանների իշխանության տակ, ովքեր եղել են սպարապետական տոհմ և հայկական քրիստոնեության պաշտպանները: Այս իշխանական տոհմը ժամանակի ընթացում պատերազմների պատճաով թուլացել է՝ իր տեղը զիջելով Բագրատունիներին: Սրանք Մեծ Հայքի վերջին հայկական արքայատոհմի թագավորներն էին, որոնք միաժամանակ բանակցություններ էին վարում Բաղդատի խալիֆի և տեղական մուսուլման էմիրների, ինչպես նաև Կոստանդնուպոլսի կայսեր հետ, սակայն 11-րդ դարի ամբողջ ընթացքում սկսում է բյուզանդացիների, սելջուկների, մոնղոլների, քրդերի, թուրքմենների և օսմանցիների ճնշող կառավարությունը: Անգամ այս պայմաններում Սասունի նման մի քանի լեռնային վայրերում ապրել է հայ ազատատենչ ոգին, որը ժամանակ առ ժամանակ բոցավառվել:

(Ռիչարդ Գ. Հովհաննիսյան «Հայկական Բաղեշ/Բիթլիսն ու Տարոն /Մուշը»)
1910 թ. ցայսօր
Հայոց եկեղեցին Բիթլիսի վիլայեթում երեք առաջնորդություն ուներ՝ Բիթլիսում, Սղերդում և Մուշում: Հայոց պատրիարքարանի տվյալների համաձայն՝ 1910 թ. Բիթլիսում եղել է 462 եկեղեցական շրջան և 361 եկեղեցի: Ստացվում է, որ 100-ից ավել շրջան տաճար չի ունեցել, և հետևաբար անսովոր պատկեր է ստեղծվում: Հայ կաթոլիկ եկեղեցին Վանում և Բիթլիսում ընդհանուր մեկ եկեղեցական շրջան ուներ, եպիսկոպոսի նստավայրը Մուշում էր, սակայն մոտ 200 տարի անց շրջանում հայ կաթոլիկների թիվը նվազում է: 1914 թ. բացի Մշո դաշտի և Մուշի 125 հայ կաթոլիկ տներից` ողջ շրջակայքում լոկ երեք հայ կաթոլիկ գյուղ կար: Բիթլիսում, որը երբեմնի ճիզվիտների միսիոներական կենտրոններից մեկն էր, 1913 թ. կաթոլիկ համայնքը ցրվել էր: Ճիզվիտները վաղուց իրենց միսիոներական նախաձեռնությունները տեղափոխել էին Միջագետքի հարավային շրջանները՝ Մոսուլ: Ամերիկյան միսիոներների գործունեության հետևանքով Բիթլիսում նաև բողոքականներ կային, սակայն Մուշում նրանց թիվն անհամեմատ քիչ էր: Սղերդի կազայում, որտեղ բազմաթիվ քաղդեացի կաթոլիկներ էին բնակվում, քաղդեացիները առնվազն երեք եպիսկոպոսական շրջան ունեին: Բիթլիսն էլ իր քաղդեական կաթոլիկ եպիսկոպոսությունն ուներ:
Հայոց ցեղասպանության ժամանակ Բիթլիսի վիլայեթին ծանր հարված հասցրեցին: Սասունը շատ ավելի վաղ՝ 1894 թ., դարձել էր կոտորածների թատերաբեմ, 1895 թ. էլ Մուշում և Բիթլիսում կոտորածներ տեղի ունեցան: Միայն Բիթլիսում 600-800 հայ է սպանվել, գյուղերում բռնի իսլամացում է տեղի ունենում, սակայն 1915 թ. վիլայեթի ողջ հայկական բնակչությանը սպանել են կամ աքսորել Միջագետք: Բիթլիսի հայ եպիսկոպոս Եղիշեին ու քաղդեական կաթոլիկ եպիսկոպոս Ադդայ Շերին ողջակիզել են:
Սրանից շատ կարճ ժամանակ անց սպանվում է Մուշի հայ կաթոլիկ եպիսկոպոս Հակոբ Թոփուզյանը: Համաշխարհային պատերազմից հետո Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի կողմից ստեղծված Թուրքիայի Հանրապետությունում թուրքական նահանգների կառավարման կազմում մեծ փոփոխություններ կատարվեցին: Նախկին օսմանյան վիլայեթները ցրվեցին, նրանց կազմում եղած սանջակները որոշ փոփոխություններով դարձան նոր Թուրքիայի նահանգները: Այսպիսով, նախկին Տարոնի բեյությունն այսօր Մուշի նահանգն է, սակայն ավաղ Մեծ Հայքի Տարոնն ու օսմանյան Բիթլիսի վիլայեթն այլևս գոյություն չունեն:
Ներկայում Մշո դաշտը, ինչպես միշտ, հարուստ ու բարեբեր է, սակայն բնակչությունը քիչ է: Մյուս կողմից էլ Մուշը վերածվել է աշխույժ քաղաքի, որտեղ մի քանի լավ հյուրանոց, արևմտյան ոճի կրպակ կա: Այն իր ներառել է նախկին հայկական գյուղերը, որոնք դարձել են Մուշի արվարձանները: Սրանցից մեկում մի բարերար մուսուլման բացել է իր ամբարի դուռը և ցույց է տալիս մոմի ծուխից սևացած մի որմնախորշ, որի վրա խաչեր են գծված: Պատմում է, որ իր մանկության օրերին տարեց կանայք գալիս, աղոթք էին անում այստեղ: Ժամանակակից Տարոնում ամենաուշագրավը և ցավալին այն է, որ հայկական գյուղերի հայկական տեղանուններն ամբողջովին փոխվել են՝ Տըվնիկ (Դուրուգյոզե), Խորոնք (Հարման), Նորշեն (Սունգու), Մարնիկ (Գյոքյազը), Վարդենիս (Ալթընովա), Հաստիկ (Գյուվեն), Թիլ (Քորքուտ), Օղական (Մերջիմեկքալե), Մեղդի (Յայգըն), Ցըրոնիկ (Քըրքյոյ), Արնիստ (Քափըլը), Քոմս (Բոզբուլութլար): Այս գյուղերն այսօր կան, սակայն անունները ջնջվել են: Մյուս կողմից էլ ամենաազդեցիկ փորձառությունը մշեցիների քաղաք այցելող հայերին ցուցաբերած մտերմությունն է, ինչն էլ պայմանավրված է նրանով, որ մշեցիների տատերը հայ են, և նախկինում որևէ հայի չեն հանդիպել: Տեղացիներն ու այցելուները նստում, զրուցում են, սակայն վստահ չեմ, թե ցավալի անցյալի վերաբերյալ շատ բան են խոսում:
(Ռ. Հյուսեն, «Բաղեշ/Բիթլիսի ու Տարոն/Մուշի պատմական աշխարհագրություն»)

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/16584/bitlis-ve-musta-ermeniler

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net