Զմյուռնիայի հայերի պարծանքը՝ Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին

XIX դարում «գյավուր» Զմյուռնիան կոսմոպոլիտ քաղաք էր` իր հոյակերտ եկեղեցիներով, մզկիթներով ու սինագոգներով: Զմյուռնիայի փողոցներում, շուկաներում և խաներում հնչում էր ինչպես հունարենով, թուրքերենով ու հայերենով, այնպես էլ եվրոպական լեզուներով խոսքը: Շուկաներում, խաներում ու կրպակներում կարելի էր հանդիպել տարբեր լեզուներով գովազդներ: Կոսմոպոլիտ լինելու հետ մեկտեղ Զմյուռնիան պահպանել էր օսմանյան քաղաքներին բնորոշ` էթնոկրոնական հենքի վրա բաժանումը: Այդ թաղամասերի շարքում իր ուրույն տեղն էր գրավում հայոց թաղը՝ Հայնոցը: Հայնոցը մինչև 1845 թ. մեծ հրդեհը մյուս թաղերի պես փակուղիներ, խայտաբղետ տներ ուներ, սակայն հրդեհից հետո այն վերակառուցվել էր հայազգի արքունի ճարտարապետ Մանվելի հատակագծի համաձայն: Փակուղիներին ու նեղլիկ փողոցներին փոխարինելու են եկել միմյանց զուգահեռ, համեմատաբար լայն փողոցները:

Հայնոցում վեր էր խոյանում Զմյուռնիայի հայերի պարծանքը՝ Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին, որին, ինչպես այդ մասին վկայում է Հայր Հ. Քոսյանը, «հորինվածքով ու ճարտարապետական շքեղությամբ չէր հասնում քաղաքի և ոչ մի եկեղեցի»:

Սրբավայրի երեք կողմով տարածված մարմարաշեն ու սյունազարդ (թվով 24 սյուն) գավիթը, որի վրա վեր էր բարձրանում վերնատունը, գեղեցիկ տեսք էր հաղորդում հոյակերտ տաճարին: Վերնատան ամրաշեն որմերի վրա դեպի դուրս բացված էր 7 դուռ և երկաթապատ լայն պատուհան կար: Այդպիսով, եկեղեցին յոթ կողմից բաց է եղել հավատացյալների առաջ: Վերնատուն մտնելու համար հարկ էր օգտվել եկեղեցու աջ կողմում կառուցված քարաշեն սանդուղքներից: Տաճարի դռներից ամենաշքեղը եղել է Ավագ դուռը, որը երկու կողմից զարդարված էր արձաններով: Արձաններից մեկի վրա պատկերված է եղել Պետրոս Առաքյալը՝ ձեռքին բանալիներ ու Ավետարան, մյուսի վրա՝ Պողոս Առաքյալը՝ մեկ ձեքով բռնած Ավետարանը, մյուսով՝ սուրը:

Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցու կառուցման թվականի վերաբերյալ հստակ տեղեկություններ չկան, սակայն պետք է որ կառուցված լինի XVI դարի վերջին կամ XVII դարի սկզբին, երբ հայերն Ապանո թաղամասից ստիպված եղան տեղափոխվել քաղաքի հարավային մաս՝ հիմնելով Հայնոցը: Համաձայն Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցու Ավագ դռան ճակատի վրայի արձանագրության՝ հնագույն տաճարը փլվել է 1688 թ. երկրաշարժից, որի տեղում 1689 թ.՝ Եղիազար կաթողիկոսի և առաջնորդ Հովսեփ վարդապետի օրոք կառուցվել է նորը: Երրորդ անգամ վերանորոգվել է 1743 թ. Ղազար կաթողիկոսի և առաջնորդ Ալեքսանդր արքեպիսկոպոսի օրոք: Չորրորդ և ամենավերջին վերանորոգությունը կատարվել է 1845 թ.` Զմյուռնիայի մեծ հրդեհից հետո, 1853 թ. Ներսես կաթողիկոսի և առաջնորդ Պողոս արքեպիսկոպոսի օրոք:

Տաճարի ներսի 10 սյուներն իրենց խոյակներով, խաչաձև մատուռները և դրանց վրա վեր խոյացող զանգակատունը հոյակերտ սիմֆոնիա էին կազմում: Եկեղեցին ունեցել է շքեղ գմբեթ՝ զարդարված գույնզգույն զարդերով, ոսկեփայլ գեղեցիկ խորաններ, մարմարաշեն բարձր բեմ, կամարակապ ձեղուն և բարձրակառույց վերնատուն:

Տաճարի ներքին սյուները գտնվել են միմյանցից 4 մ հեռավորության վրա, հինգը` մի կողմում, հինգն էլ` մյուս: Յուրաքանչյուր սյան բարձրությունը եղել է 5. 50 մ, իսկ լայնությունը՝ 1.90 մ: Սյուների խոյակները զարդարված են եղել հոնիական և կորնթական ճարտարապետությանը բնորոշ զարդանախշերով: Եկեղեցու ձեղունը եռակամար է եղել, հատակը ծածկված է եղել հարթ և քառանկյուն սպիտակ մարմարե քարերով:

Եկեղեցու դասի աջ ու ձախ կողմերից փայտաշեն դռները, որոնք բացվելիս են եղել դեպի պարտեզ, եկեղեցուն են կապել երկու փոքրիկ տաճարները: Աջակողմյան տաճարը նվիրված է եղել Սուրբ Բարդուղեմեոսին, ձախակողմյանը՝ Սուրբ Հովհաննես Կարապետին:

Սուրբ Ստեփանոսի գլխավոր դռան աջ ու ձախ կողմերում՝ սյունազարդ գավիթի տակ հանգչում էին Զմյուռնիայի հայ համայնքի երկու նշանավոր հովիվներ Պողոս Թագթագյանն ու Մելքիսեդեկ Մուրադյանը:

Եկեղեցուն հատկապես մեծ շուք է հաղորդել զանգակատան աշտարակը, որը քառանկյուն ձև է ունեցել և իր բարձրությամբ իշխել է եկեղեցու գմբեթի վրա: Զանգակատան տակ խորունկ և լայն ջրհոր է եղել, որը հասնում էր մինչև ավագ խորանի տակ: Ջուրը համարվել է նվիրական ջուր՝ այազմա, որը գործածել են ոչ միայն հայերն, այլև հույներն ու թուրքերը: Ջրհոր իջնելու աստիճանների վրա եղել է խաչքար:

Առանձնակի գեղեցկությամբ է աչքի ընկել Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցու պարտեզը, որտեղ տնկված են եղել ուռենիներ, նարնջենիներ, ձիթենիներ ու սոսիներ, որոնց շվաքի տակ՝ հին տափարակ տապանաքարերի, ինչպես նաև բարձրաքանդակ, խորափոր շիրիմների տակ հանգչում էին Զմյուռնիայի հայերի մարմինները: Ամենահին գերեզմանաքարը թվագրված է եղել 1555-1567 թթ.: Սկսած 1882 թ. մյուս ազգերի պես հայերին ևս արգելել են հանգուցյալներին ամփոփել եկեղեցու բակում՝ հատկացնելով ընդհանուր գերեզման, որը բաժանված է եղել էթնոկրոնական հենքի վրա: Գերեզմանը գտնվել է Այդըն տանող երկաթգծի մոտ: Հայկական գերեզմանատունը եղել է կաթոլիկների գերեզմանատան կողքին:

Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցու պարտեզն ունեցել է երկու դուռ՝ մեծ դուռը բացվել է դեպի Ռեշիդիե փողոց, փորք դուռը՝ Սոնզան փողոց: Սուրբ Ստեփանոսի պարտեզում են գտնվել ազգային երեք կարևոր հաստատությունները՝ արևմտյան կողմում կրկնահարկ առաջնորդարանը, հարավային կողմում` Մեսրոպյան վարժարանը, իսկ այդ երկուսի մեջտեղում գտնվել է արվեստանոցը:

Այսօր երբեմնի հոյակերտ Հայնոցից հետք անգամ չի մնացել:

Գրականություն

1. Ամատեան Ս. Իզմիրի հայ գաղութը // Թեոդիկ. Ամենուն տարեցոյցը. Կ. Պոլիս: Հովակիմեան տպարան, 1913. Էջ 166-181:
2. Քոսեան Հ. Հայք ի Զմիւռնիա եվ ի շրջակայս. Հատ. Ա. Վիեննա: Մխիթարեան տպարան, 1899:

*Նկարները սիրով տրամադրել է հարգարժան Զ. Միլդանօղլուն` իր անձնական արխիվից: 

Պատրաստեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net